Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ит терісінен жек көреді.
- ИТЖИДЕК
- ИТПЕ: Итпе ағаш
- ИТПЕЛЕ
- ИТТИМЕ
- ИТШАНА...
- ИШЕМИЯ
- ИІЛДІРІЛ
- ИІНТІРЕК
- ИІРІМДЕЛУ
- ИІСКЕЛЕН
- ИІСТІ: Иісті сабын.
- ИЯНАТТА
- ЙОДТАНДЫРУ
- ЙОДТАНДЫРЫЛУ
- КАВКАЗ: Кавказ белдік.
- Кавказ өрнек.
- КАЛЕНДЕР
- КАПУСТА: Капуста биті
- Капуста күйесі.
Ине жасырмақ. э т н. Бөлмеде отырған ойыншылардың біреуі далаға шығып кетеді, екіншісі инені өз бойына жасыра- ды. Сырттан келген ойыншы инені іздемек болып, бас киіміндегі күйені оның бетіне жағып кету ойыны; инемді тап. И н е ж а с ы р м а қ ойыны жастардың бас қосуында, көбіне үйде ойналатын ойын (З. Жəкенов, Аяулы., 79).
ойындардың ішінде көптеген күлдіргілі, көпшілік ортасында тапқырлықты талап ететін «и н е м д і т а п», «қарамырза», «айдап сал» сияқтылары да бар (Бұл да).
басалауын ненің белгісіне жорығаны мақұл (А. Мекебаев, Алапат, 109).
түтік түрінде болып келеді (Қаз. этногра- фия., 2, 651).
дандасуынан – кердері, кердері мен үлектің будандасуынан – күрт шығады (Қаз. əдеб., 25. 11. 1988, 1). Инер мая. Аруана мен бураның будан- дасуынан туған түйе. Айыр інген мен үлектің будандасуынан – нар мая, аруана мен бураның будандасуынан – и н е р м а я шығады (Қаз. əдеб., 25. 11. 1988, 1). ИНЕТЕРАПЕВТ з а т. м е д. Инемен емдейтін терапевт дəрігер. Жоғарыдағы жылы пікірлерді оқи отырып, и н е т е р а п е в т А.Таировтың шын мəнінде шебер маман екеніне көзіңіз жетеді (Қаз. əдеб., 25. 10. 1974, 4).
ға көп ілініп жүр (Қаз. əдеб., 25. 10. 1974, 4). ИНЕШАНШЫҒЫШ з а т. Күнделікті пайдаланып жүрген инелерді шаншып қоятын кішкентай жастықша. Инені и н е ш а н ш ы ғ ы ш қ а тік шаншуға болмай- ды. Ине и н е ш а н ш ы ғ ы ш т ы ң беткі жағына көлбей шаншылады (Қаз. этногра- фия., 2, 653). ИНТЕЛЛИГЕНТСЫМАҚ с ы н. Ин- теллигент сияқты, интеллигент тəрізді. – Е, онда азды-көпті оқығаны бар, и н т е л л и г е н т с ы м а қ біреу шығар, – деп шағып алды əйелім тағы да (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 241).
жуық қыздар и н т е л л и г е н т т і л і к, шын пейілділік, қайырымдылық, адалдық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді қалаған (Қаз. əдеб., 21. 10. 1983, 10).
қой? – Иə, бүкіл қазақ даласында бірден-бір и н т е р н а т т ы мектеп (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 178). ИНТЕРНАЦИОНАЛШЫЛ с ы н. Халықт ар арасындағы достықты жақтаушы. Сол тамаша жырлар қайнар сүйіспеншіліктен, и н т е р н а ц и о н а л ш ы л жүректен туған екен-ау! (М. Əлімбаев, Көңіл күнд., 126). ИНТИМДІК с ы н. Адамның жеке ба- сына, сезім-күйлеріне қатысты, соған тəн. Берқайырдың и н т и м д і к өлеңдері сон- дай табиғилығымен, ерке наздылығымен ұнайды (Қаз. əдеб., 22. 11. 1974, 3). ИСІНШЕК с ы н. Исіне беретін, исінгіш. И с і н ш е к бие – сауар алдын- да құлынына жанасып, исініп сүтін ағы- зып жіберетін бие (Ш. Жанəбілов, Ер қанаты, 305). ИТ: Ит жеген терідей. Жұлма-жұлма болған, түте-түтесі шыққан. – Бір əңгімені нəшіне келтіріп айтайын десең, и т ж е г е н т е р і д е й жан-жағынан жұлмалап, берекесін бек кетіресіңдер, – деді қарт (К. Сегізбаев, Беласқан, 200).
243 Байынқол Қалиев Ит жүн. Иттің жүні секілді сабалақ- сабалақ жүн. Сапасына қарай жүн: биязы жүн, и т ж ү н, жабағы жүн (өлі жүн), боздақ жүн (тірі жүн), ұяң жүн, қылшықты жүн болып бөлінеді (Ж. Қоқанова, Түк жəне тері., 10-11).
бөлмеге кəдімгідей жасау болып тұрған мүліктеріміз кең жарық терезелі мынау қос бөлмелі кең сарайға и т к е қ о с а р т қ а н д а й жараспай-ақ тұр (К. Сегізбаев, Жап-жасыл., 175). Ит қуғандай. Ит қуған сияқты, тым тез. Серік жайылып жүрген атты ұстап алып, и т қ у ғ а н д а й ауылға қарап шаба жөнелді (К. Сегізбаев, Жап-жасыл., 405).
қанбаған шығар, – дей салдым. Əйтсе де ішім и т о й н а ғ а н д а й алай-түлей (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 109). Ит терісінен жек көреді. Суқаны сүймейді, ұнатпайды. – Сен не десең о де, мен бар ғой, жымысқыланып, тобықтан қаққан адамды и т т е р і с і н е н ж е к
қанар ма екен жосылмай, И т ы р ғ ы л ж ы ң, əрі-бері босуды-ай! Ешқайсысы шыға алмайды шығандап, Ал аман жүр əлі шын- дап қосылмай (Ж. Қыдыров: Лен. жас, 12. 03. 1974, 4). Итім білсін бе?! Кім білсін? Білмеймін д.м. – О, тоба, шын ба? – И т і м б і л с і н б е, жаңа жаңалықтан айтты (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 146). ИТЕРІСПЕК з а т. Көп адамның бірін- бірі итеріп, тықсырысуы; бір-бірімен соқтығысуы. Қалың и т е р і с п е к к е алдымен қолы жетіп қалған кейбіреулері масайрап, қылта мойнынан қысқан көк шыныларын жарқ-жұрқ еткізіп, ойқастап шыға берді (Б. Шаханұлы, Таңд., 1, 411).
(Т. Нұрмағамбетов, Ата қоныс, 4). ИТЖИДЕК з а т. Итжидек өсімдіктің шиеге ұқсас қара (кейде сары) түсті улы жемісі. ИТҚОНАҚ з а т. Итқонақ өсімдігінің тары тəрізді уақ дəні. ИТҚҰМАР с ы н. Итті жақсы көретін, итке əуес. Бес-алты ағайынды. Бəрі де бай, жалшылары көп, бағатындары аңшылық, атқұмар, и т қ ұ м а р (З.Иманбаев, Қос қайың, 212). Байқаймын, біздің атқұмар, и т қ ұ м а р директор мұныма қатты қуанып-ақ қалды (Қаз. əдеб., 20. 12. 1974, 4).
гүлдерінің орындарына қып-қызыл моншақтай болып, и т м ұ р ы н д а р самсыған (С. Сейфуллин, Шығ., 5). Көк пияз, сарымсақ, салат, и т м ұ р ы н, қара қарақат, помидор, лимон жемістерінде витаминдер өте көп мөлшерде болады (Ботаника, 4). ИТМҰРЫНДЫ с ы н. Итмұрын көп өскен, итмұрыны мол. Жол терең өзектегі и т м ұ р ы н д ы, талды нуға сүңгітіп жібергенде, өтіп шыққанша зəрем қалмайды (М. Иманбаев, Жолда, 3). ИТПЕ: Итпе ағаш. э т н. Жүрмеген малды артынан итеретін ашалы сырық. Осында тағы бір сырық бар еді. Бұтақты жерінен аша жасап, «и т п е а ғ а ш» дайындайық (К. Мұқанжанұлы, Ор- теке, 15).
бұйдалау, и т п е л е у, мұрындықтау деген сөздердің орнына – ауыздықтау деген бір-ақ ұғым береді (Ер қанаты, 268). ИТСИГЕКТІ с ы н. Итсигек өскен, итсигегі мол. Көз көрінім маңай – жусанды, и т с и г е к т і дала. Жусандар бұл жерге жаман өспепті, қалың қаулап тұр. Жүргенде аяққа оратылады (Т. Жармағамбетов, Нəзік бұлт., 181). ИТТИМЕ з а т. м е д. ж е р г. Мешел. Сəбидің емшектегі кезінде ең бір еске ала- тын жай – оны и т т и м е (рахит) ауруынан қорғау. Сондықтан əрбір ана қызының и т т и м е м е н ауырмауына жағдай жасауы керек (И. Қарақұлов, Қырық сұрақ 147). ИТШАНА... Мені үйге и т ш а н а м е н сүйреп апарыпты (З. Иманбаев, Қос қайың, 271). ИТШЫБЫН з а т. з о о л. Ірірек, денесі сары шыбын. Жарас аттардың шабынан бір уыс и т ш ы б ы н ұстап алып, уыстаған күйі 244 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі қауын базарға қайта зытты (Ш. Мұртазаев, Қара маржан, 23).
оның сөзін өзің тағы, Надандықтың белгісі ол баяғы. И т ш і ң түгіл көтермен өз сөзіңді, Мен біреудің құлы емес байлаудағы (Шəкəрім, Шығ., 415).
Осындай и т ы р ы қ п е н қой талай жер- ге жетті (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 13). Бірақ осыншалық жанды жер и т ы р ы қ жұмыстан жалықтырмас бір ұлы қуат алғандай еді (О. Бөкеев, Əн салады., 120). ИТЫРЫЛДАТАР з а т. э т н. Қалың- дығына келген күйеу жігітке жасала- тын кəде. Жігіт атын байлағасын итке қапқызбай аман өтсін деген ниетпен и т ы р ы л д а т а р д ы жасаған (Б. Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 25). ИТІҢДЕ е т. Жүрмейтін көлікті (атты, өгізді) жүргізу үшін үстіндегі адамның екі аяғымен қайта-қайта тебінуі; итің- итің ету. ≈ Үйден шыққалы и т і ң д е п келеді.
ИТІҢДЕУ Итіңде етістігінің қимыл атауы. Ашуына үрей араласып, ат үстінде и т і ң д е у д е н басқа амалы құрып келеді (О. Сəрсенбай, Шығ., 4, 142). ИШЕМИЯ з а т. м е д. Қан тамырының тарылуынан болатын ауру. ИШЕМИЯЛЫҚ с ы н. Ишемияға тəн, соған қатысты. Ғалымдар жүректің и ш е м и я л ы қ ауруларының қалай пайда бо- луын анықтап отыр (Э. Аханова, Адамда жүрек., 4).
арты биік, Мінбей жатып атыңды қ ы л а д ы и ы қ. Бас бітімі бəсеңдеу көрінсе де, Адырайған артында болмас сиық (Шəкəрім, Шығ., 60).
кигізді (М. Мағауин, Таңд. шығ., 1, 384). Содан соң шифоньердің есігін ашты. И ы
дей қатарынан тізілген көп костюм тұр (М. Мағауин, Көк мұнар, 136).
тұрып үйлерін құрып жатқан ауылды көрдік (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 122).
төселген жіптің бір ізді иілдірілуін айта- ды (Ж.Абдуғапарова, Трикотаж өнді- рісі., 13). ИІЛДІРІЛ Иілдір етістігінен жасал- ған ырықсыз етіс. ИІЛДІРІЛУ Иілдіріл етістігінің қи- мыл атауы. Иілдіру деп – инелерге төсел- ген жіптің бір ізді и і л д і р і л у і н айта- ды (Ж.Абдуғапарова, Трикотаж өндірі- сі., 13). ИІМПАЗ с ы н. Иіп келтіретін, иетін. И і м п а з, береңдік, өркеншіл, дарқаншыл, түскей, масқарампаз – сөздерін туғызған Ə. Тəжібаев (М. Əлімбаев: Қаз. əдеб., 14. 11. 1975, 3). ИІНТІРЕК з а т. м е х а н. Бір нəрсені көтеру үшін пайдаланылатын тірек темір; рычаг (Бекітіл. термин., 41). ИІНІШ з а т. Жейденің, көйлектің иығының астына салынған қосымша астар. Ал и і н і ш көйлектің (жейденің) алдыңғы иіні, иығы тұсына қабаттап салы- нады (Қаз. этнография., 2, 264).
өсімдік. Сабағы тік, бұтақсыз. Тамыр саба- ғы жуан, жапырағы жіңішке, семсер тəрізді, ұз. 60-120 см. Гүлі ұсақ, сары жасыл. Ертіс бойында кездеседі. Құрамында эфир майы, илік заттар бар. Тамырын қайнатып, дəрі ретінде пайдаланады (ҚСЭ, 1, 157).
ге апарып и і р у г е, маялауға жұмсала- тын шығын жойылады (Жетісу, 11. 07. 1967, 3). ИІРІМДЕЛ е т. Иірім жасау, иірілу. Төскейінде теңіз мөлтілдеп, теріскейінде жұқалаң шағыл жолақтар и і р і м д е л г е н бұл еңкеулік сонау бабалар заманынан бері Ақшұқыр аталып келеді (Ə. Сəрсенбаев: Қаз. əдеб., 08. 04. 1977. 1). ИІРІМДЕЛУ Иірімдел етістігінің қимыл атауы. ИІРІМ-ҚОЙНАУ з а т. Бұлтарыс, қалтарыс. Оның и і р і м - қ о й н а у ы, соқпағы мен соқтықпасы мол сөздерін көздері ежірейіп, əрі қалт жібермей беріле тыңдады (Ұ. Доспанбетов, Шығ., 4, 100). ИІСКЕЛЕН Иіскеле етістігінен жасалған ырықсыз етіс. ИІСКЕЛЕНУ Иіскелен етістігінің қимыл атауы. 245 Байынқол Қалиев ИІСКЕЛЕНШЕК с ы н. Иіскелене беретін, көп иіскегіш. Аруана атаулы жайшылықты оттау, күйсеуден танып, бура жағалап и і с к е л е н ш е к бола бастаған кез (С. Елубаев, Ойсыл қара, 35). ИІСТІ: Иісті сабын. Иісі аңқыған ақ сабын. Төркіндеген қыздардың «ата жолы», «ана жолы» деп ақ кездеме мен иіссу, и і с т і с а б ы н апару ата-анасы- на деген перзенттік ақ тілегінің айғағы (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 4, 61).
Қыз, қымызбен голайттап Отыр байдың шашты ұлы (І. Жансүгіров, Шығ., 385). Шыбық тимес шыңқ етер көкдолы Оспан баж-баж етіп жеті атасына түсіп и я н а т
жаттығу жасау үстіндегі й о г тəрізді (Р. Тоқтаров, Ғасыр наны, 316).
Сондықтан йод тапшылығының алдын ала- тын й о д т а н д ы р ы л ғ а н тұзды қолдану қажет («Түркістан», 12. 01. 2006, 8). ЙОДТАНДЫРЫЛУ Йодтандырыл етістігінің қимыл атауы. КАБАРДИН з а т. Кавказ халықтары- ның бірі. Ал Ресейдегі қазақтар саны ондағы удмурт, марий, к а б а р д и н, осе- тин, бурят, еврей, якут, қалмақтардан əлдеқайда көп (Ана тілі, 28. 02. 2013, 10). КАВКАЗ: Кавказ белдік. Қара ала түсті оюмен өрнектелген күміс белдік. Қимақы сұрғылт шекпен, к а в к а з б е л д і к, Омырауға тізілген оқ түйме дерлік. Қыранның топшысындай екі иығы, Өрт бо- лып тұтанып тұр өңінде ерлік (И. Байзақов, Құралай., 141). Кавказ өрнек. э т н. Қақталған ақ күміске салынған қара ала түсті өрнек (Қаз. этнография., 3, 11). КАЗИНО... Соңғы кездері жұртшылық əуестене бастаған к а з и н о д а бұл екеуі біріне-бірі қарама-қарсы жайғасып, емін- еркін отырған беттері еді (О. Кемаль, Тəлкек., 58).
жағынан көп тұрғындары болып есептеледі (Құстар, 14). Ең үлкен құстар тобы – к а й
ты, үлкендігі қазбен шамалас (Тірі табиғат, 14).
тектес құс (Құстар, 8). Австралияның тропикалық ормандарында к а з у а р мекендейді. Бұл құс ұша алмайды, бірақ сағатына 50 шақырым жылдамдықпен жүгіре алады (Тірі табиғат, 36). КАКАДУ... К а к а д у д ы ң басын- да мамық айдары бар. Бұл əдемі құстар Австралия мен Жаңа Гвинея орманда- рын мекендейді (Құстар, 57). Екінші алып тоты – к а к а д у. Ол Жаңа Гивенияда, Австралияда, Тасманияда кездеседі (Тірі табиғат, 37).
бұл аспапты бізде к а к а н д о з дейді (Қаз. əдеб., 05. 04. 1985, 15).
генде атың қара кер Не сұрайсың к а л е н д е р... (Алпамыс: Қаз. əдеб. хрест., 8 кл., 122). КАЛГОТКИ з а т. Əйелдердің капрон- нан жасалған, жұқа бұт киімі. Екеуміз тоғайдың ішіне кіріп, тасалау жерге барып, оның к а л г о т к и і н сығатынбыз (Қарқат тер., 69). К 246 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі КАЛОШТЫ с ы н. Аяғына калош киген, калошы бар. Жағалы драп пальто, к а л о ш т ы қара пима, былғары тысты құлақшын... (Р. Əутəліпов, Алтын жемісті., 158). КАМЕРАЛАС с ы н. Бір камерада отырған, камерасы бір (адам). Жанындағы к а м е р а л а с ы қолына пышақ алып оған жақындап келе жатты (Ə. Байбол, Теміржол., 318).
пен жібектен тігілген 125 шапан, 50 кілем... берген (Х. Арғынбаев, Қаз. халқы., 266).
Фараби] өзі жасаған көрінеді (Лен. жас, 03. 01. 1973, 3).
Овощ дақылдарының негізгі зиянкестері – түрлі бүргелер, капуста көбелегі, к а п у
шыбыны (Коммунизм туы, 6, 05, 1967, 2). Капуста көбелегі. з о о л. Капуста- мен қоректенетін зиянкес көбелек. Овощ дақылдарының негізгі зиянкестері – түрлі бүргелер, к а п у с т а к ө б е л е г і, капуста биті, капуста күйесі жəне капуста шыбыны (Коммунизм туы, 06, 05, 1967, 2).
ты екен. К а р а т и с т болатын шығар (Д. Рамазан, Жылап аққан., 152).
Сонда қара қазақ жейделік к а р б а с пен кебіндік бөзді қайдан алады? (І. Есенбер- лин, Алмас қылыш, 219). КАРДИОГРАММАЛЫҚ с ы н. Кардиограммаға қатысты, кардиограм- ма арқылы. Жүрегін к а р д и о г р а м м а л ы қ, асқазанын гастрологиялық, ультрадыбыстық, компьютерлік тексеруден өткізіп көрді (М. Құдайқұлов, Құпия., 48).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|