Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КЕПИЕТСІН
- КЕПИЕТСІНДІРУ
- КЕПТЕМЕ
- КЕПШІК
- КЕПІЛДЕМЕ: Кепілдеме хат.
- КЕРАЙЫЛ
- КЕР[І]АУЫЗ
- КЕРГІ
- КЕРДЕМСУ
- КЕРДІР
- КЕРДІРТУ
- КЕРЕГЕБАС
- КЕРЕГЕКӨЗДЕ
- КЕРЕГЕСАЛМА
- КЕРЕГІТ
- КЕРЕГІТУ
- КЕРЕК: Керек болса.
- КЕРЕККЕН
- КЕРЕКСУ
- КЕРЕКСІТУ
- КЕРЕЛЕТУ
- КЕРҚАЙСАҢДАУ
- КЕРЛЕТ
- КЕРМАЛ
- КЕРМЕ
- КЕРНЕЙЛЕ 1
КЕП з а т. к ə с і б. Құстың мес етіп сойып, ішіне бір нəрсе тығып қойған те- рісі. Екі үйдің бірінде осы кісінің мерт болған атақты құсының тері к е б і тірі қырандай тіленіп тұрады екен (Туған жер., 140). Құсбегілер тіліндегі шарға – «қызыл», «далбай», «к е п», «тірі» сияқты атаулар- мен де айтылады (Ж. Бабалықов, Қыран- дар, 54).
тұрып сонда, Асулы тастан салған босағада. Біреу келіп еппенен оятты да, К е п т і ж е
Таңд. шығ., 1, 38). 259 Байынқол Қалиев КЕПАҒАШ з а т. э т н. Аяқтың басы пішіндес етіп жасалған ағаш үлгі. Ұйықты одан кейін к е п а ғ а ш қ а кигізіп, оқтаумен ұрғылап, аяқкиім пішініне келтіреді (Ана тілі, 08. 09. 1994, 5). КЕПИЕТСУ Кепиетсі етістігінің қимыл атауы. Аштықты, жалаңаштық- ты көрген адам, парасатты қария. Енде- ше, қалай аузы барады к е п и е т с у г е (Н. Ақыш, Бейуақта., 223). КЕПИЕТСІЗ с ы н. Сүйкімі жоқ, қасиетсіз; жексұрын. К е п и е т с і з иттің кенезесі кеуіп қалған екен-ау (Қ. Ысқақ, Таңд., 3, 247).
ауызынан қара көженің дəмі кетпеген ауылдағы қотиындардың к е п и е т с і з д і
кейінгі буынның қысыр ниеті, өтірік ибасы (Қ. Ысқақ, Ақсу., 400).
ғой, алсаң алшы. КЕПИЕТСІНДІР Кепиетсін етіс- тігінен жасалған өзгелік етіс. Əкесі жатақ- тарды кергітпей, к е п и е т с і н д і р м е й ыдыс түбін тықырлатып бір-ақ шығарады (Қ. Ысқақов, Қараорман, 41). КЕПИЕТСІНДІРУ Кепиетсіндір етістігінің қимыл атауы. КЕПИЕТСІНУ Кепиетсін етістігінің қимыл атауы. КЕППЕ з а т. ж е р г. Шеген. Ханның жанталаса тарбаңдаған аяғы құдықтың қапталындағы к е п п е г е тіреледі (Жас Алаш, 20. 07. 2010, 6). КЕППЕЛІК з а т. Мақтанушылық, ісіп-кебушілік, бөспелік. Мұсаханның бала жастан бойына сіңген азын-аулақ к е п п е л і г і болушы еді, орайы келіп тұрғанда желпінбей тынбайтын (М. Сқақбаев, Ұят тур., 199).
бөліктен тұрады: 1) к е п т а қ и я – оны басына орап, қалған бір бөлігімен шашын орайды... (Қаз. əдеб., 25. 08. 1989, 14). КЕПТЕЛЕК з а т. ж а ң а. Машинаның көптігінен немесе басқа бір кедергінің сал- дарынан көліктің жолдан тез өте алмауы; тығырық. Сүт пісірімдей уақыттан соң, аудан əкімінің машинасы да к е п т е л е к к е тіреліп тоқтады (Парасат, 2008, №12, 21). Сұлулығы таңдай қақтыратын Алматы- ны соңғы кезде көлік к е п т е л е г і меңдеп алған (Егем. Қаз., 27. 03. 2007, 8). КЕПТЕМЕ қ. Кептелек. «Кептелек» пе, «к е п т е м е» ме? Соңғы кезде «Ал- маты ақшамы» газеті «к е п т е м е» сөзін қолдануға көшті. Ал «Егемен Қазақстан» «кептелек» сөзін қолданады. Қайсысы дұрыс? (Ана тілі, 22. 03. 2007, 4). КЕПТЕУІЛ з а т. к ө н е. Орданы күзетуші жауынгерлер. Оның қарамағын- да неше мың к е п т е у і л бар-тын (Т. Зəкенұлы, Мəңгітас, 406).
ған (Қ. Омарұлы, Əке, 28). КЕПІЛ з а т. Аттың арқасына бат- пас үшін ер қапталының астына қойы- латын қабатталған киіз; кепіл киіз. Ер қапталының не алды, не арты басқаны білінсе, қаптал астына белгілі қалыңдықта киіз қойылады. Мұны к е п і л, кепіл киіз деп атайды (Ер қанаты, 263).
құттықтауларды к е п і л д е м е х а т қ а жəне ақшасы төленген квитанцияға қосып бізге жолдайсыз (Қаз. əдеб., 20. 09. 1991, 15). КЕР з а т. г е о г р. Керіліп (созылып) жатқан биік жер. Мал к е р д е жайылып жатыр. Түсіндірме сөздікте жер бедері- не байланысты жалаң, жүрекше, к е р, мұрын, текше сөздері жоқ (Қаз. əдеб., 28. 08. 1987, 14).
кешкі салқынмен есіп жүріп кеткенде к е р б е т е г е, боз көденің арасында зорға көрінгендей (М. Əуезов, Таңд. шығ., 1, 292). Беті жыбырлаған к е р б е т е г е л е р, үкідей желбіреген ақ селеулер, көкорай шалғындар Сəкеннің көз алдынан өтеді (Т. Əлімқұлов, Туған ауыл, 48). Кер бетегелі с ы н. Кер бетегесі бар, кер бетеге өскен. Ықлас пəлен күннен кейін-ақ селеулі, к е р б е т е г е л і, көк майса- лы сахараға ілікті (Т. Əлімқұлов, Туған ауыл, 16). КЕР: Кер марал. Маралдың бір түрі. Өңі кер түсті (Қ. Қайымов, Қызықты зоол., 148). 260 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Кер төбел. Төбелі бар кер (ат). К е р т ө б е л аттың үстіне обатастай боп, қожбан қара жігіт бір жамбастап отыр (І. Есенбер- лин, Махабб., 17).
Аттың шабын ала орап тартылса шапайыл, шап тартпа, артқы айыл, артқы тартпа, к е
қанаты, 247). КЕРАМЗИТТІ с ы н. Керамзит қосылған, керамзиттен жасалған. Үйдің сырты қазақтың ұлттық ою-өрнегімен əсемдеген к е р а м з и т т і плиталармен қапталған (Соц. Қаз., 08. 05. 1976, 2). КЕР[І]АУЫЗ с ы н. Қырсық, қыңыр, кертартпа. ≈ К е р а у ы з біреуге тап бо- лыппыз, сау шықсақ жақсы болар еді. КЕРБАҒУ Кербақ етістігінің қимыл атауы. ≈ К е р б а ғ у д ы қойып, іске кіріс. КЕРБАҚ е т. Бір нəрсені кері істеу, қырсығу, теріс сөйлеу. Біздің тұқым аз болды, аз да болса шетінен атқа əдейі теріс мінетін к е р б а қ қ а н еді (Қ. Ысқақ, Ақсу., 268). Шешелерің күндес болған соң, сен де к е р б а ғ ы п отырсың-ау, ұлым (З.Шəкенов, Күн көтеріл., 232). КЕРБАҚПА с ы н. Кері кеткен, қырсық, қыңыр. – Бірдеме біледі дейтін сіздердің өздеріңіз осындай к е р б а қ п а ойда болғанда, басқа елге не жорық? (Т. Əлқанұлы, Тірліктен., 162). К Е Р Б А Қ П А Л Ы Қ з а т. К е р і тартушылық, қыңырлық. Ал к е р б а қ п а л ы қ пен етектен тарту деген қашанда бізді басқалардың артында қалдырмай қоймайды (Т. Əлқанұлы, Тірліктен., 205).
бөлегі к е р б а с (мақта, мата) болып та- былатын көйлек пен киімге деген мейлін- ше мұқтаждық салдарынан Мұхаммед Шайбани иеліктерінің шекарасына ба- сып кіреміз деп мəлімдеді (ҚазССР тарихы, 2, 277).
сып отырмаса, теріге ій сіңбей, əр жері көкаязданып, қатқыл болып қалады. Ишілер ондай теріні «к е р ғ а й з а ң болып қалды» дейді (Білім жəне еңбек, 1986, №7, 35). КЕРДЕМСУ Кердемсі етістігінің қимыл атауы. КЕРДЕМСІ е т. с ө й л. Кекірею, кергу, кердеңдеу. Алайда түзу сəлеміңді қимайтындай, к е р д е м с і п, мардым- сып менің алдымда ыздиятындай саған жамандық етпеген едім (Ш. Құмарова, Əйел шырағы, 174).
Менің табынымды, мысалы, түйенің нар- мая, жарбай, к е р д е р і жəне мая тұқымда- ры бар (Қаз. ауыл шаруаш., 1975, №7, 33). КЕРДІР Кер етістігінен жасалған өзгелік етіс. КЕРДІРУ Кердір етістігінің қимыл атауы. КЕРДІРТ Кердір етістігінен жасалған өзгелік етіс (Ертедегі əдеб. нұсқала- ры, 183). КЕРДІРТУ Кердірт етістігінің қимыл атауы. КЕРЕ 1 з а т. Ат бəйгісіне қатысатын аттарды реттеп, сөреге шығарып са- латын жəне бəйгіден келген аттарды көмбеден қарсы алатын орын жəне осы міндетті атқаратын қызмет. КЕРЕ 2 з а т. з о о л. Құланның қодығы (Қаз. ор. терм. сөзд., 79).
бойындағы болымсыз өзгерісті байқаған енесі «ата-баба аруағы қолдап жүрсін» деп, керегеге үлкен ақ орамал байлап қояды. Міне, бұл «к е р е г е г е о р а м а л б а й л
бесік., 4, 51). КЕРЕГЕБАС з а т. қ. ө н е р. Киіз үй керегесінің айқасқан басына ұқсас өрнек түрі (Қаз. этнография., 3, 313). КЕРЕГЕБАУ з а т. Екі керегенің жапсарласқан жерін таңып байлайтын бау (құр). Оюлап қолдан тоқыған басқұр, уықбау, босағабау, к е р е г е б а у деген- дер түр-түрімен айқұш-ұйқыш жүргізіліп тасталған (Б. Шаханұлы, Таңд., 1, 321). Ақбілекке к е р е г е б а у, уықбау ызғызып, көйлек-көншегін пішкізіп алуға шақыра келетін абысын-ажын ізі суып көрген емес (Қаз. əдеб., 23. 12. 1983, 4). КЕРЕГЕКӨЗ з а т. Кереге ағаштарының айқасып келгеннен кейінгі қалған ромбик 261 Байынқол Қалиев пішіндес ашық жері. ≈ К е р е г е к ө з і онша үлкен де емес, кіші де емес, бірқалыпты екен.
салудың кестелеу, зерлеу, көз салу, шымке- стелеу, мүйіздеу, бастыру, таңдайлау, к е р е
бар (Ə. Тəжімұратов, Шебер., 47). КЕРЕГЕҚАП з а т. э т н. Көшкенде көлікке артқан керегенің басына кигізіліп қойылатын қап. Қазақтар киізден бұдан басқа да көптеген: аяққап, к е р е г е қ а п, уыққап, атжабу т.б. нəрселер жасаған (Ə. Тəжімұратов, Шебер., 30). Көшіп- қонғанда керегенің екі басына к е р е г е қ а
этнография., 3 69). Қызылды-жасылды түрлі жіппен қошқармүйіздеп тоқыған шым шилер, оюлаған к е р е г е қ а п, уыққаптар (Ер қанаты, 132).
аяққап, к е р е г е с а л м а – қос керегенің жапсарындағы таңғыш сияқты толып жатқан өнімдерге əлі де болса сұраныстар көп (Лен. жас, 14. 05. 1976, 3).
созылған етегі кең жазық (Қ. Толыбаев, Əсет, 256).
ағаштарды алдын ала даярлап, кесіп, əрлеп, сəндеп, содан кейін кереге құрастырады (Ə. Тəжімұратов, Шебер., 75). К е р е г е л і к ағашты таңдау мен оны өңдеу үлкен шеберлікті, тəжірибені қажет етеді (Бұл да, 76). Мəселен, сегіз қанат киіз үйге 256
ерекш., 187). КЕРЕГІП ү с т. Керек етіп, қажетсініп. Шанаға салар алдында екі айғырының терін алып, таң асырып, баптап беретін кісі к е р
205). Көмек к е р е г і п жатса өзім айтармын (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 138). – Сенің өзің емес, ханың к е р е г і п жатыр, жүр, - деп əншейіндегі шымшыма оспағымен қарсы алды (Қ. Құрманғалиева., Атырау., 115). КЕРЕГІТ е т. с ө й л. Керексін. «Алда- спанда» қайта тууын, жаңғырып-жасаруын к е р е г і т і п тұрған қаншама сөздер бар десеңізші (Қаз. əдеб., 05. 04. 1985, 10). КЕРЕГІТУ Керегіт етістігінің қимыл атауы. КЕРЕЗ: Керез сөз. к ө н е. Ақырғы сөз, соңғы сөз. Кейіпкердің заманға лағынет айтқан к е р е з с ө з і м е н бітетін еді ғой (М. Мағауин, Мен, 5). Доспанбеттің ажал сағаты соққан сəттегі к е р е з с ө з і екендігіне бас қойдым (Бұл да, 331). Стам- бек Станислав өзінің к е р е з с ө з і н қа- зақ тілінде айтқаны күмəнсіз (Қаз. əдеб., 30. 09. 1994, 12). КЕРЕЙТ з а т. ж е р г. Жөн, ыңғай, рет. Қайбір к е р е й т і н е келіп тұрған жай бар, түйіншек жіптей суыртпақталып қажай береді, кеузей береді ішкі ойы (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 192). КЕРЕК: Керек болса. Қажет деп тап- са, керексінсе. – К е р е к б о л с а, өзі мұнда келсін, – деп – Үйге əуелі сəлем беріп енсін, – деп, Тапжылмастан қалды шопан үйін- де, Кетті шофер көрсеткен соң жөн сілтеп (Қ. Көпішев, Ақмаралды., 39).
күзге қарай соғым к е р е к к е н д е ағасы əлгі Жұмабайды іздеп барып, тұрған жылының еңбек ақысын алды (Б. Майлин, Таңд., 182).
Келіншек – жастық, кереметсің-ау, керемет! К е р е к с е, пəлі, керемет кімді елемек. Ерекше гүлден нəр алып жүрген көбелек, К е р е к с е болды, тас үй де талқан, не ке- рек (М. Мақатаев, Шолпан, 42). Кім біліпті, өзінің бір мүддесіне к е р е к с е, құдайдың көрмегенін, қазақтың көрмегенін сол көрер (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 333).
Бұл Ақын к е р е к с і г е н кезінде жабайы тары теріп алатын жер еді (Т. Əлімқұлов, Көкек айы, 50). КЕРЕКСІЗДЕН е т. Керексіз болу, қажетке жарамау. Кілт жоғалған соң к е р е к с і з д е н і п əр жерде жатушы еді, соны көз алдар етіп есіктің аузына іліп кететінге шықты (К. Ахметбеков, Қасірет, 1 200).
262 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі КЕРЕКСІТ Керексі етістігінен жасалған өзгелік етіс. Манастың баптап таныстырғанын əже к е р е к с і т п е й тура сұраққа көшті (Е. Рахимов, Тентек., 120).
көген, күйек, желінқап, к е р е қ а п, бауырынтақ жатады (А. Құралұлы, Ұлттық., 4, 34).
КЕРЕЛЕТ Кереле етістігінен жасалған өзгелік етіс. Кеше ғана өрістен ел жата оралтып, шеңбірек атқыза к е р е л е т і п- а қ əкеліп едім, енді міне, құлқын сəріден араны ашылғырдың араны ашылып бара жатқаны (Қ. Салғарин, Соқпақ жол., 39).
күн к е р е у і кетпейді» деген сөз содан қалған (Ж. Тұрлыбаев, Тамыз таңы, 196).
қабылдау бөлмесі, сырқаттар жататын 15 к е р е у е т т і к корпус, ас үй бар (Абзал жандар, 127). КЕРЖАЛҚАУ с ы н. Барып тұрған жалқау, нағыз жалқау. Шымылдық Ұлпанға қарай қарама-қарсы баяу жүріп келіп тоқтасты. «Мынау жаулығы қақырайған Еменалының əйелі болар... Қандай к е р ж а лқ а у екен?» (Ғ. Мүсірепов, Ұлпан, 83). КЕРҚАЙСАҢДА е т. ж е р г. Қасарысу, кергу, қырсығу; кері тарту. – Бекеннің сол мектепке орналасуы жайлы к е р қ а й с а ң д а ғ а н д а р да болды. Бірақ мен көп күш салдым (А. Жұмаділдин, Сең бұзыл., 108). КЕРҚАЙСАҢДАУ Керқайсаңда етістігінің қимыл атауы. КЕРЛЕ е т. Таудың басына қарай қиғаштай жүру, кермен жүру. Бұлар тау- ды к е р л е п, өрлей түскен сайын қараша қарының ызғары ұлғая бастады (Лен. жас, 23. 11. 1977, 3). КЕРЛЕТ Керле етістігінен жасалған өзгелік етіс. КЕРЛЕТУ Керлет етістігінің қимыл атауы. КЕРЛЕУ Керле етістігінің қимыл атауы. КЕРМАЛ ү с т. ж е р г. Қарсы, қайшы. Бағана бұл Мұхаңа к е р м а л келіп қалған (З. Қабдолов, Менің Əуезовім, 67).
боп тебіскен, тістескен айғырлардың к е р м а л д а с у ы адамдар басындағы минут сай- ын қайталанатын араздықты еске түсіреді (О. Бөкеев, Қайдасың., 33).
жоқ, бірақ көршілес екі рудың мүддесін арқалаған (М. Мағауин, Аласапыран, 2, 147).
КЕРМЕ з а т. ж е р г. Шартақ. Тамақтан соң біраз тынығып алып, салқын түсе бақша араладық, піскен қауындарды к е р м е н і ң астына тасып, үйіп жиып қойдық та, күн кешкіргенше қақ тіліп, қауыншек өрдік (Ж. Ахметов, Гүлшат, 23). КЕРМЕ: Керме арқан. Ат байлау үшін мама ағаштардың арасына керіп байлап қоятын арқан. Өздеріңіз елестетіп көріңізші, нағыз жылқышының қосақ арқан, матау арқан, ат арқан, жан арқан, бұғалық арқан, к е р м е а р қ а н деп атала- тын аса қажетті жабдық құралдары əр түрлі дайындалады (Лен. жас, 23. 11. 1972, 3). КЕРМЕК з а т. э т н. Иден шыққан теріні салып, ширататын, бояйтын сұйық қоспа (қайнатынды). Иден шыққан теріні к е р м е к к е салады. К е р м е к т і емен не талдың қабығын кептіріп, ұнтақтап түйіп, қазанға тұзын татыта су құйып, қабық ұнтақты салып қайнатып əзірлейді, кейде жусанның, ерменнің бүрін қосады. Содан соң ағаш астауға қотарып су шым-шым кезінде теріні салып, он шақты күндей бетін жауып, жылы жерде ұстайды. К е р м е к т і ң қызғылт бояуы теріге сіңсе, оны көлеңкеге жайып кептіреді (Д. Шоқпарұлы: Ер қанаты, 283).
20-120 см, сабағы түксіз, тамыры жуан. Тамырынан илік зат алынады (ҚСЭ, 5, 393).
(Ж. Қорғасбек, Жынды., 76). КЕРНЕЙЛЕ 1 е т. Керней музыкалық аспабында ойнау. Күйіңді тарт, к е р н е й л е, Биші, достар, қайдасың? Тойбастар саған 263 Байынқол Қалиев тимей ме Қызықты думан қызған соң?! (Лен. жас, 09. 06. 1972, 3).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|