Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
КЕРНЕЙЛЕ 2 ... Бұрышқа к е р н е й л е г е н орыс пеші орнатылыпты (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 209). КЕРНЕЙЛЕТУ Кернейлет етістігінің қимыл атауы. КЕРНЕЛ е т. с ө й л. Керней аспабының ойналуы. Керней к е р н е л і п, дауылпаздар қағылады (Алматы ақшамы, 20. 03. 1990, 3). КЕРНЕР з а т. т е х н. Деталға нүктелі таңба түсіруге арналған слесарлық аспап, таңбалауыш. К е р н е р стерженінің бір ұшы үшкір болып, шынықтырылған болат- тан жасалады (ҚСЭ, 51, 393).
серіппейтін де, тек осындай к е р с а у м а л қоңыр леп ескен кешкілікте ғана күйтің- күйтің тіршілік қамына кірісетін (Жалын, 1974, №1, 78).
з а т. Қазақ ерінің адам құйрығына тұспа-тұс (сай) келетін ой- ыстау, жалпақ жері (бөлігі). Ердің адам мініп отыратын тұғырлығын «кісілік» деп атайды. Кей жерлерде «к е р с е н» дейді (Ер қанаты, 261). Ердің артқы қасын к е р с е н деп те атайды (Білім жəне еңбек, 1986, №7, 32). КЕРСЕН 2 з а т. ж а ң а. Балалардың құйрық астына қойып, таудан сырғанайтын жалпақ табақша. Кейде жолда к е р с е н айналып кетіп, үстіндегілердің зəре- сін алып, арқасымен заулатып, құла- тып, тоңқалаң асырады (Н. Исабаев, Өмір., 372). КЕРСОЛҚЫЛАУ с ы н. Селқостау, ен- жарлау, ынтасыздау. Пахраддин жұрттың соңын ала к е р с о л қ ы л а у қозғалып қол жайды (С. Елубай, Ақ боз., 30).
нан əрқайсысы бір-бір к е р т о қ а й алады (Е. Ахметов, Талшыбық, 96).
беріп Саматтың ық жағына шығып алды (М.Қабанбаев, Жиһанкез., 166).
Ақ қайыстай қайсар бетіне к е р т і ш мұрны ерекше көрік береді (Т. Əлімқұлов, Сырлы наз, 302). Өзі күлегеш, к е р т і ш танауын аспанға ата сықылықтай күлетін (Ш.Құмарова, Əйел шырағы, 180). КЕРУЕН: Керуен жұлдыз. а с т р. Тізіліп тұратын шоқжұлдыз. Ол далаға шыққанда к е р у е н ж ұ л д ы з ы шеру тартып, Есекқырған еңістей бастаған екен (Көкшетау правдасы, 31. 01. 1969). КЕРУЕНАҚЫ з а т. Керуендегі түйеге, атқа артылған, түсірілген жүк үшін төленетін төлем. КЕРІ: Кері сан. м а т. Берілген санға көбейткенде бірге тең болатын сан. Өзара к е р і с а н д а р: 7 жəне 1/7, 3/4 т.б. (ҚСЭ, 5, 398).
КЕРІКТЕЙ с ы н. Керік ат сияқты, керік ат тəрізді. Жол бұзылғаннан бері аяқ-қол кесілді; мал қорасына шөп тасып жүрген жөпшеңді көлік осы еді, мың салсаң бір баспайтын мес к е р і к т е й мыңқ етпейтін жетесізге тапсырғанына енді өкініп тұр (Қ. Ысқақов, Тұйық, 145). Əдетте көп сөзге жоқ біртоға, к е р і к т е й кекиіп өзімен-өзі жүретін Смағұл мұғалім мектепке келгенде шешенсіп, тұлғаланып кететін (Ə. Асқаров, Таңд., 19). КЕРІМ: Керім толғақ. Ұзаққа созылған толғақ. Тіпті кейде əжем к е р і м т о л ғ а қ боп, босана алмай жатқан əйелге де, ірімшіктің суын (сарысу) езіп ішкізіп жа- тушы еді (Н. Қазыбеков, Дала., 45).
туларын Əмірдің аяғына иіп, берілген, жеңілген, ару əйелдері зорланған, к е р
оны қалай, немен төлемек? (Е. Тұрысов, Темірлан, 31).
тəлімсіген еркекпен, к е р і м с і г е н əйелмен сапарлас болғаннан жек көрері жоқ-тұғын (Лен. жас, 21. 02. 1984, 3). КЕРІМСІН Керімсі етістігінен жасалған өздік етіс. Сылаң қағып, сы- ланып, Сылқылдама, келіншек. К е р і м с і н і п, керіліп, Былқылдама, келіншек (Қ.Толыбаев, Бабадан., 180). 264 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі КЕРІМСІНУ Керімсін етістігінің қимыл атауы. КЕРІС... Өз шəкірттері Исфаханның иі сіңген терілерін к е р і с і п, қырысып жатыр екен (Ж. Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 79).
з а т. ж е р г. Дөңбек (Қозы Көрпеш., 122).
з а т. к ө н е. Мүйізтұмсық. Ұтыры келгенде айта кетелік, мүйізтұмсық (носорог) к е р і с к е деп аталады (М. Кен- жебай: Ана тілі, 16. 05. 2013, 5).
(Т. Əбдірайым, Алабұға., 6). КЕРІШТІ с ы н. Топырағы керіш болып келген, керіші мол. Ары қарай ұлы Ордос кейкеңінің құмдақты, к е р і ш т і түзеңі жатқан (Т. Зəкенұлы, Мəңгітас, 246).
жатыр екен (Ж. Молдағалиев, Сарарқа., 251).
лыныса басып барып, к е с к е н т е р е к т е й ж а л п е т т і (М. Сқақбаев, Қырық қыз, 143). Кескен томардай. Дөңкиген, үлкен, шомбал. Қаражан к е с к е н т о м а р д а й шомбал денелі, дөрекі мінез, рабайсыз еді (І. Есенберлин, Махабб., 17). КЕСЕКҚҰРТ з а т. з о о л. Өсімдіктердің тамырын жейтін ірі ақ құрт. Өткен жылы к е с е к қ ұ р т деген зиянкес жəндік алабөтен көбейіп кетті (Егем. Қаз., 15. 05. 1999, 2). Биыл к е с е к қ ұ р т п е н күресетін кəдімгі көбелекқұрт дайындал- ды. Қарапайым шыны ыдыстарда өсіріліп, мақта алқабына жіберілді (Бұл да). КЕСЕКСІЗ с ы н. 1. Кесегі жоқ. 2. а у ы с. Ылғи арамдық ойлап жүретін, қаскөй. Құрылған тор, қазылған ор біздің елде есепсіз, Тұлпар жарыс бір рет те өткен емес есексіз. Есек мінген қанатсыз топ жүрмес тассыз, к е с е к с і з. Кесектінің барлығы да рухсыз, гүлсіз, шешексіз (М. Шаханов, Мəңгүрт., 202). КЕСЕЛХАНА... К е с е л х а н а д а жатқанда бос уақытымды пайдаланып, осы хатты сізге жазып отырмын (Қаз. əдеб., 29. 05. 1987, 8). КЕСЕЛШІЛ с ы н. Кеселі тиетін, зиян- кес. Қара басын баққан к е с е л ш і л топтар да жұмысшылардың өкімімен күн көрді (Қ. Құрманғалиева, Атырау., 126).
Омар ең қысылып, к е с е р к е ң і р д е к к е к е л г е н уақытта: - Қамар көнбейді, – деді (С. Торайғыров, Таңд. шығ., 237). КЕСКЕКТЕЛ Кескекте етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Бір күн біреу жалғанмен жүр құтылып, Біреу жүр ай- ламенен үзіп-жұлып. Ертең көрсең, екеуі қолға түсіп, К е с к е к т е л г е н түлкідей тұр тұтылып (Шəкəрім, Шығ., 30).
тереңінде жатқан к е с к е к т і, келісті сөздерді бабымен, байыппен пайдалану жетіспейді (Қаз.. əдеб., 01. 08. 1986, 10). КЕСКІН з а т. ө н е р. Түрлі бояумен нəрсенің түрін, түсін, кескін-келбетін, ісін келтіріп, бейнелеп көрсету өнер» (живо- пись). (А. Байтұрсынов, Əдеб. танытқыш). КЕСПЕ з а т. к ə с і б. Ер-тұрманға қағылатын үзік-үзік жылтыр металл. Пыстан, өмілдірік, құйысқан, жүген, тебінгі беттеріне қағылатын – үзбе, к е с п е, құйма, шытыра, сыздық, ширатпа, бүркеншік шегеге дейін түгел күміс шабылады (Ер қанаты, 264). Кеспе кескіш. Жайылған қамырды кеспе етіп кесетін құрал (Өркен, 24. 02. 1990, 12). КЕСПЕК 1 з а т. Буылған, бір бума. К е с- п е к шөпті амалсыз бұзып, өгіздерінің де оразасын аштырды (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 30).
з а т. ж е р г. Кеуек, қуыс. Алла өзі сақтасын! К е с п е к т е н к е с п е к к е қашқан қояндай қашып жүргенімді Құдай да біледі, халық та біледі (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 9, 323). КЕСПЕКШЕ з а т. Кішірек келген ке- спек. Қатыны пеш түбінде тұрған к е с п е к ш е д е н ағаш ожаумен араластырып, үлкен сары аяққа толтыра көже құйды (М. Əуезов туралы естеліктер, 19).
Бұлар осы төңіректе «к е с п е қ у ы р д а қ» 265 Байынқол Қалиев деп атайтын бір дəмді тамаққа лықа тойып алды (Э. Төреханов, Таудан түскен., 105).
пішінге келтіріп, жұқалап созып əрі кесіп шығаратын машина (ҚСЭ, 5, 404).
сорасы, майсасыр мен шаянбунақтан к е с п і р к е т і п, сарғайып солып, қурап біткен (О. Бөкеев, Өз отың., 11). Кеспір сөз. ж е р г. Кесепатты сөз, қаңқу сөз. «Неменеге жинайды, сараңданып соқа басына не керек?» деген к е с п і р с ө з құлағымда қалған (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 268). КЕСПІРСІЗДЕУ с ы н. Кескінсіздеу, тұрпатсыздау. Қасындағы мыжырайған əнебір к е с п і р с і з д е у кəрі лақса – Қисым деген шал (Қаз. əдеб., 01. 11. 1974, 4).
оның əңгімелерінің көпшілігінен кейбір к е с п і р с і з д і к к е бағытталған уытты сатираны да байқайсыз (Қаз. əдеб., 28. 11. 1975, 3).
Құранның əріптері үстінде һамза, ташдид, сукун, мадда, уасла; қысқа дауысты- лар: фатха, к е с р а, дамма белгілері жоқ (Н. Өсеров: Қаз. əдеб., 25. 08. 1989, 14).
шынтақтай, күміс тай кесемен к е с т а м д ы сіміріп отырып, Бұрындық хан нөкерлеріне лепіре сөйледі (І. Есенберлин, Алмас., 292).
ілмегі бар жіңішкелеу сым темірден жаса- лады. Сабы қысқа болады (Шаңырақ, 104). Адарғы, сырғалақ, мəймөңке, жүгіртпе, кергіш, к е с т е б і з, талқы, бұрау, тез, сықауырын сияқты жабдықтар бұл күнде ұмтыла бастады (С. Қасиманов: Қаз. əдеб., 18. 02. 1977, 4). КЕСТЕЛЕТ Кестеле етістігінен жасалған өзгелік етіс. Аса шебер деген бір етікшіні үйге əдейілеп алдырып, өкшесін көксауырлатып, тігістерінің арасын к е с
тіктірді (С. Мұқанов, Мөлдір., 232). КЕСТЕЛЕТУ Кестелет етістігінің қимыл атауы. КЕСТЕР... К е с т е р дегеніміз – қыш тостақ (Жас алаш, 01. 12. 1998, 5). КЕСУШІ... Бұған темірді ағашша жонған, бөлшектерді к е с у ш і, тесуші, қырнаушы станоктардың құлақ тұндырарлық зырылы қосылды (Жетісу, 11. 12. 1975, 1).
Қазақ арасында мал құлағына ен салудың мынандай түрлері кең тараған: тілік ен, сота тілік ен, көзек, жүрекше ен, солақ ен, қиықша ен, қиық ен, ойық ен, құмырсқа ен, к е с і к е н немесе байпақ ен, тесік ен, сыдырғыш ен (А. Сейдімбеков, Күңгір- күңгір., 128). Кесік кесті. Күнəлі адамды жазалауға үкім шығарды, бəлен жылға соттады. Өз билерінің атынан абақтыға к е с і к к е с к і з (М. Əуезов, Қараш-қараш, 86). КЕСІКТІ с ы н. Белгілі бір күшке ие, қауқарлы, күшті. Бүгінде ақиқатқа мойынсұнатындардың қолында к е с і к т і билік жоқ. Ал қолында к е с і к т і билігі барлар ең алдымен сенің қалтаңа қарайтыны тағы белгілі (О. Сəрсенбай, Шығ., 5, 336). КЕСІЛ е т. ж е р г. Таусылу, біту, сарқылу. – Еркем, шайың к е с і л і п қалыпты ғой, енді демдеп əкелген аққұманнан құярсың (Ə. Нұрпейісов, Қан мен тер, 139). КЕСІЛУ Кесіл етістігінің қимыл атауы. КЕСІМДІ: Кесімді құда. э т н. Қалың малдың мөлшері келісілген құда (Жалын, 1974, №3, 148). КЕСІМДІЛІК з а т. Бір сөзділік, тұ- рақтылық. ≈ Атамның к е с і м д і л і г і н е таңғаламын. КЕСІРТКЕШЕ ү с т. Кесіртке сияқ- ты, кесіртке тəрізді. Сөйтіп, к е с і р т к е ш е құйрығын кесіп кете бере ме? (С. Мұратбеков, Дос ізде., 106). КЕСІС Кес етістігінен жасалған ортақ етіс. КЕТЕ з а т. з о о л. Қиыр Шығыс сула- рында өсіп-өнетін, еті қызыл түсті балық; кета. Теңіз балықтарына мыналар жатады: майшабақ, сардина, қамса (анчуос), к е т е, 266 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі құныс (горбушка), кемиек (нерка), ақсерке, скумбрия, семсербалық, марлин, сайра, нəлім, бұзаубас т.б. (Шаңырақ, 117). К е т е н і сауда орындарына тоңазытылып, тұздалған жəне ысталған түрінде жібереді (Бұл да, 122).
Біз к е т е б а л ы қ құсап қашан басы- мыз тасқа тигенше тоқтамаймыз-ау (Б. Нұржекеев, Жау жағадан., 14). Енді, міне, бір-ақ күнде ұрлықты кімнен көріп, кімге соқтығарын білмей, тұмсығы тасқа тиген к е т е б а л ы қ т а й дал болып келе жатқан жайы бар (К. Сегізбаев, Жап-жасыл., 7). КЕТЕМШІЛ с ы н. «Кетемін» деген сөзді жиі айтқыш, кетемін дегіш. ≈ К е т е м ш і л келіні əлі кеткен жоқ. КЕТЕМШІЛЕП ү с т. «Кетемін», «кетемін» дегенді жиі айтып Зияш шешесін жерге қарата алған жоқ, к е т е м ш і л е п бас асаусымады (М. Қаназов, Арна, 164). КЕТЕРАЯҚ з а т. 1. э т н. Қыз алуға кел- ген құдалардан алынатын кəделердің бірі. Меймандар өздеріне тігілген екі отаумен қоштасып, «к е т е р а я қ», «кебіскиер» секілді ырым-жырымды шұбартып жатыр (Э. Төреханов, Таудан түс., 50). Бұлар енді ана бөлмеде де, мына бөлмеде де əуелі «жолаяқ» деп, сосын «к е т е р а я қ» деп алды (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 294). 2. Қонақ үйден шығарда сый-құрмет ретінде оған арақ ішкізу салты. ≈ К е т е р а я қ ішкізбей ешкімді де жібермеймін. ≈ Мынау «к е т е р а я ғ ы ң» деп, қолына бір рөмке толы арақты ұстатты. КЕТКІР е т. Көмекшілік қызмет атқарып, «құрығыр» д.м. білдіреді. Ит болмай к е т к і р д і ң, қара, көзін аша са- лысымен тіміскілеп жатқанын (Қаз. əдеб., 20. 06. 1975, 4). КЕТПЕНШІЛІК з а т. Кетпенмен жұмыс істеушілік, кетпен шабушылық. Мұнысын көріп, жолдастары: «Беке, мұраптықты тастап, к е т п е н ш і л і к
(О. Сəрсенбаев, Бақыт құсы, 46). КЕУДЕ: Кеуде жол. Тау беткейінің жоғарғы тұсындағы жол. Кеудесін тарғыл мысық тырнап жатқандай. Мазасы кетті, өзін қоярға жер таппады. Жан жүрегі тек Едіге үшін жаралғандай, ол келмесе тар к е у д е с і н т а р ғ ы л м ы с ы қ т ы р н а п ж а т қ а н д а й, өзін қоярға жер таппайды (І. Есенберлин, Шығ. жин., 9, 317). КЕУДЕЛЕ е т. Биікке көтерілу, жоғарылау. Қос шоқыны к е у д е л е й келіп, қоныс тепкен абажадай ақ үйлер қаздай тізіліп, сəн салтанатымен көз тар- тады (Жетісу, 17. 05. 1972, 2). КЕУДЕЛЕУ Кеуделе етістігінің қимыл атауы (Ə. Сараев, Тосқауыл, 105). КЕУДІРЕК с ы н. с ө й л. Қаудырақ. Бөкенбай ішіне қант қосып пісірген к е у д і р е к тəтті нанды қатырлата шайнады (Ə.Кекілбаев, Үркер, 356). КЕУЕКТЕНУ Кеуектен етістігінің қимыл атауы. КЕУПАЯ с ы н. ж е р г. Сабағы қурап кеткен, кепкен. Сол тұсқа қалың қоға, к е у п а я қамыс өсіпті (Қ. Жұмаділов, Тағдыр, 570).
КЕУСЕР з а т. Шақпақ тасқа ұрып, от ұшқынын шығаратын болат темір. Ербұлан төңіректе ит-құс болса сескенсін деп, қалтасынан шақпақ тасын алып, к е у
(М. Қуанышбаев, Тайталас, 78). КЕУСІМДЕЙ с ы н. ж е р г. Ұп-ұзын, жіп-жіңішке. К е у с і м д е й тарамыс денесін сан құбылтқан кездерінде дүмді боп көрінеді (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 130).
тағылымында» тəулігіне бес рет оқылатын намаздың аттары – таң намазы (памдат), түскі намаз, бесін (түстен кейінгі) намазы, к е ш к і н а м а з (мағриб), түнгі намаз да келтірілген (Егем. Қаз., 14. 12. 1991, 6). КЕШТЕП ү с т. Кештетіп, кешірек. Аласапыран уақытта əрі сирек, əрі сымбат- ты аңды бекерге қырғанын адамдар к е ш т
– Қайран, ол бір тамаша, шуақты күндер еді-ау. К е ш у ө т і н е м і н, Ақан аға, күнəм болса, кеше көріңіз! (С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 182).
Кеңсенің ырың-жырыңы бітпей, əлде бір жолдамалар ретінде келмей, к е ш і г і с т
бүлдірген кесірлер, Ламамен үйір к е ш 267 Байынқол Қалиев і л д е р (М. Разданұлы, Алтай., 99). – Е, əрі-беріден соң сүндеттелуді де ұмытып, к е ш і л болып кететін шығармыз (Бұл да, 8). «К е ш і л» дейтін себебі, ламалар өмір бойы əйел алмай өтеді. Бұл соның баламасы (Ақиқат, 15. 08. 1990, 2). КЕШІРІМДІЛІК з а т. Кешірім жасағандық, кешкендік. Кішкентай адамның түсінігі к е ш і р і м д і л і к к е жете алмайды (Жұлдыздар отбасы, 2010, №5, 34).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|