Жауапты редакторлар

297

Байынқол Қалиев

КҮЙЛЕТ Күйле етістігінен жасалған 

өзгелік етіс.

КҮЙЛЕТУ Күйлет етістігінің қимыл 

атауы. Енді білдім: саулықтарды к ү й л е 

т  у  үшін  жəне  күйлегенін  ажырату  үшін 

отарға жіберілген күйекті қошқарлар екен 

(Н. Қазыбеков, Дала., 31). 

КҮЙЛІ-КҮЙСІЗ с ы н. Хал-жағдайы 

жақсы-жаман, семіз-арық. Малсақ болып 

өскен қазақ балалары өз иелігіндегі малдың 

к ү й л і-к ү й с і з і н, аман-жаманын, қысыр-

буазын  көріп-біліп,  көңіл  бөліп  отырады

(К. Мұқажанұлы, Ортеке, 7). 

КҮЙОЙНАҚ  з  а  т.  Бұғылардың, 

арқарлар мен таутекелердің үйірге түсер 

кезіндегі шайқасы. Ересек текелер к ү й о 

й н а қ басталғанша, яғни декабрь айына 

дейін, 8-15 тен  үйір  құрайды  (А.  Молда-

бергенов, Атамекен, 17).

КҮЙРЕУІКТІ  с  ы  н.  Күйреуік  өскен, 

күйреуігі  мол.  Күз  жəне  қыс  айларында 

мен жылқыны бұйырғынды, жусан аралас 

к ү й р е у і к т і жерге бағамын (Қазақстан 

ауыл шаруаш., 1965, №7, 28). Момынға бұл 

атырапта өсетін шөптер, құмды қыраттар, 

сексеуілді өңірлер, жусанды, к ү й р е у і к 

т і ойпаттар қадірлі. Өйткені, мұндай өңір 

– малға ықтасын да, азық та (Оңт. Қазақст., 

20. 10. 1967, 2).

КҮЙСЕТ Күйсе етістігінен жасалған 

өзгелік етіс. Нанды калбасамен қосып к ү 

й с е т і п отыр (Ə. Нұршайықов, Махаб. 

жырл., 397). 

КҮЙСЕТУ Күйсет етістігінің қимыл 

атауы. 

КҮЙТТЕН  е  т.  Күйті  келу.  Буралар 

мен үлектер салқын түссе к ү й т т е н е 

бастайды,  ал  ыстық  түссе  күйті  басылып 

қалады (Қаз. ауыл шаруаш., 1968, №4, 42).

КҮЙТТЕНУ  Күйттен  етістігінің 

қимыл атауы. 

КҮЙТТЕҢКІРЕ  е  т.  Өз  басын,  өз 

жағдайын ойлаңқырау. Расында да, өмірі 

көріп  білмеген  нарыққа  түскен  кезде 

адамдардың  қара  бастың  ғана  қамын

к  ү  й  т  т  е  ң  к  і  р  е  п  кеткендері  болды

(С. Рахымбек, Айдында., 200).

КҮЙТТЕҢКІРЕУ  Күйттеңкіре 

етістігінің қимыл атауы.

КҮЙТІҢДЕ  е  т.  с  ө  й  л.  Күйбеңде. 

Кемпір к ү й т і ң д е п жүріп қара шөңкеге 

толтыра  картоп  асып  қойды  (Ə.  Асқаров, 

Таңд., 408).

КҮЙТІҢДЕУ  Күйтіңде  етістігінің 

қимыл атауы. 

КҮЙІКСАРЫ з а т. б о т. с ө й л. Сары-

күйік. Күреңбел – к ү й і к с а р ы, күрең-

селі, Жоңғар тау жонын төсеп тұр еңселі. 

Түрленіп төңірегің тұрғаннан соң, «Күрең-

бел» деп атапты-ау біреу сені (Р. Нұрпейісов, 

Кең жайлау, 62).

КҮКІРТ  з  а  т.  Сіріңке  қорабының  екі 

қырына жағылған, шырпыға от беретін, 

қара  қоңыр  түсті  нəрсе.  Қорапты  ашып 

жіберіп,  бір  шырпыны  шағып  қалды.

К  ү  к  і  р  т  і  жасып  қалыпты,  тұтанбады

(С. Байжанов, Ақ маржан, 77).

КҮЛ  з  а  т.  к  ө  н  е.  Руна  əліпбиі  мен 

жазуы ертеде осылай аталған. Ұлы Түркі 

қағанаты кезіндегі к ү л (руна) əліпбиіндегі 

дыбыстар тек сол уақыттағы мəтінге ғана 

сəйкес дыбыстар болатын (Ана тілі, 09. 07. 

2009, 4). К ү л жазуы қазақтың мыңдаған 

жылдар бұрынғы ата-бабаларының өзінің 

сөйлеу тіліне тəн дыбыстарына негізделген 

төл жазуы (Бұл да).

КҮЛ:  Күл  сабап  қарғады.  Біреуге 

қатты  наразы  болғандықты  білдіреді: 

қарғап-сіледі,  лағынет  айтты  д.м. 

Сүйектерді  көргенде  сауынсыз,  көліксіз 

қалған ел аналарының к ү л  с а б а п  қ а р 

ғ а п отырғаны есіне түсіп, көзіне елестеді 

(Қ.  Тоқмырзин,  Керзаман, 3, 20). Сонда 

жесір  қалған  қарындасы  к  ү  л    с  а  б  а  п  

қ а р ғ а п т ы (Бұл да, 3, 41).

Күл  [топырақ]  шашу.  Адамдықтан 

безіп, діннен шыққан адамның ту сырты-

нан «қараң өшсін» деген мағынадағы күл 

(топырақ) шашу салты. К ү л немесе т о 

п ы р а қ  ш а ш у «Құдай сенің қараңды 

екінші көрсетпесін, күлдей тозып жоғал» 

дегенді білдіреді (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш 

бесік., 1, 141).

КҮЛ:  Күл  шыққыр!  Күл  ауруына 

ұшырағыр д.м. қарғыс. ≈ К ү л  ш ы қ қ ы р 

жүгермектің қайырылмай кеткенін қарашы.

 КҮЛƏЙЛАН з а т. ж е р г. Селтеңбай, 

жеңілтек, ақақаушыл. Қыз, əп-əсем келбеті 

демесе, ол да бір к ү л ə й л а н. Қолынан 

домбырасы  түспейді  (Ж.  Нəжімеденов, 

Кішкентай, 8). – Иə,  қайтеміз!  Түбінде 

өлеміз  екен  деп,  к  ү  л  ə  й  л  а  н  болар 

жайым жоқ. Арақ беріп мақтау алмассың

(Қ. Тоқмырзин, Үш кие, 215).

КҮЛƏҢКЕР  з  а  т.  ж  е  р  г.  Бозғыл 

түсті мата атауы. Əр жерде к ү л ə ң к 

298

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

е р д і ң қиындысындай боп бозарған қар-

дан  өңге  ақшыл  ештеңке  шалынбайды

(Ж. Нəжімеденов, Кішкентай, 148).

КҮЛƏҢКЕРДЕЙ  с  ы  н.  Күлəңкер 

сияқты, күлəңкер тəрізді. Аспан көгаштап 

жуған  к  ү  л  ə  ң  к  е  р  д  е  й,  көгілдір  таза

(Ж. Нəжімеденов, Ақ шағыл, 21).

КҮЛƏП з а т. с ө й л. Күлəпсан. «Көш! 

Көш!» - деп біз кетелік, жүр, кетелік, К ү л 

ə п т і ң көшіп кетсін қалмай бəрі (Халық 

аузынан). Айтамын айт дегеннен, айда к ү 

л ə п! Жыландай сүйегі жоқ майда к ү л ə 

п!  Күлəбі  бұл  баланың  аяғында  Болмаса 

аяғында  қайда  к  ү  л  ə  п?  (Дерт  көшіру 

өлеңі). 

КҮЛƏПСАН з а т. м е д. Адамда жəне 

малда болатын жұқпалы ауру түрі. Қазақы 

ортада  малға  тиген  к  ү  л  ə  п  с  а  н  д  ы

магиялық ғұрып – бəдік айту, дерт көшіру 

арқылы емдеген (Қаз. этнография., 3, 270). 

Малда болатын бəдік деген ауруды, адамда 

болатын к ү л ə п с а н деген ауруды қазақта 

өлеңмен емдеу бар (А. Байтұрсынов, Шығ., 

260). К ү л ə п с а н, көшер болсаң, қалаға 

көш!  Қаланың  іші  толған  шанаға  көш! 

Таппасаң онан жайлау мен айтайын, Қалада 

көзі шегір балаға көш (Халық аузынан).

КҮЛБІЛТЕ:  Күлбілтеге  салды. 

Анығын айтпады, жасырды, бүркемеледі. 

Гүлжайсаңның  директордың  сөзінен 

аңдағаны: өздері жұмыс істесін, талпынсын 

деп əдейі к ү л б і л т е г е  с а л ы п айтпай 

отыр  деген  ойда  қалды  (К.  Ахметбеков, 

Ақдала, 2, 166). Соңынан к ү л б і л т е г е

с а л д ы. «Мейліңіз, үй таппай келіп отыр-

ған жоқпын...» (Жұлдыз, 1975, №4, 126).

КҮЛБІЛТЕЛЕНДІР  Күлбілтелен 

етістігінен жасалған өзгелік етіс (С. Сма-

таев, Елім-ай, 2, 287).

КҮЛБІЛТЕЛЕНДІРУ Күлбілтелендір 

етістігінің қимыл атауы. 

К Ү Л Б І Л Т Е Л Е У   К ү л б і л т е л е 

етістігінің қимыл атауы. Бұдан əрі жауыр-

ды жаба тоқып к ү л б і л т е л е у д і ң жөні 

жоқ-ты  (Ə.  Сарай,  Атырау, 442). Осынау 

сары əйелдің к ү л б і л т е л е у д і білмей 

айтып салатын тік мінезінен интернаттағы 

басқа  тəрбиешілерді  қойғанда  директор 

ағай  да  қаймығатын  (К.  Сегізбаев,  Жап-

жасыл., 425).

КҮМСƏН..? Абзал к ү м с ə н таяғына 

сүйеніп,  айғай-шуға  араласпай  ақ  селеу 

сақалын  тарақтап  үн-түнсіз  отырған 

Мүсілімді  столға  шықырды  (Ə.  Сарай, 

Атырау, 30).

КҮЛГІШТЕ  е  т.  Қайта-қайта  күле 

беру,  көп  күлу.  Жұрт  жапатармағай  к  ү  л 

г і ш т е п, Қораш ақынның сөзін теріске 

шығарды (Т. Əлімқұлов: Қаз. əдеб., 01. 05. 

1973, 3). 

КҮЛГІШТЕУ  Күлгіште  етістігінің 

қимыл атауы. 

КҮЛДЕУІШ... Тіпті к ү л д е у і ш т е

қалған  темекісінің  ұштығы  да  сөнбепті 

(Ш. Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 203). Оника 

сигарет тұтатып, кішкентай сары мүштікке 

салып, бірер сорып хрусталь к ү л д е у і ш 

к е қоя салды (Ш. Мұртазаев, Қара маржан, 

74). 

КҮЛДІР:  Күлдір  арба.  Уақ,  майда 

нəрселерді тасуға арналған қорапты арба. 

– Ал, енді осыған қанша адам қолы, қанша 

ат-көлік, қанша к ү л д і р  а р б а керек? –

деп бөліп жіберді (Ə. Сараев, Тосқауыл 153). 

КҮЛДІРГІЛІК з а т. Күлдіре алатындық, 

күлдіретіндік. Кескіні салмақты шырай та-

нытады. К ү л д і р г і л і к т і ң, яки келекенің 

нышаны  да  байқалмайды  (Жалын, 1974, 

№6, 7). 

КҮЛДІРЕУІШСІЗ с ы н. Күлдіреуіші 

жоқ, күлдіреуіш орнатылмаған. К ү л д і р 

е у і ш с і з шаңырақ болмайтынын білмеуші 

ме едің (Қ. Əбілманапов, Өткел., 41).

КҮЛДІРЕУІШТІ  с  ы  н.  Күлдіреуіші 

бар,  күлдіреуіш  салынған.  Төбедегі  күміс 

к ү л д і р е у і ш т і абажа шаңырақ емес, 

қатарластыра  жабылған  қайың  салдаулар 

қайда жатқанын бірден-ақ есіне түсірді (М. 

Мағауин, Аласапыран, 177). 

КҮЛДІРМАМАЙ  з  а  т.  к  ө  н  е. 1. 

Ертедегі  мылтықтардың  бір  түрі; 

құлдырмамай. 2. Зеңбірек. – Көрсін иттер, 

к ү л д і р м а м а й д ы ң қазақтың қолында 

да  бар  екенін  (Қ.  Жұмаділов,  Дарабоз, 1, 

396). Зеңбіректі – «зормылтық», «к ү л д і 

р м а м а й» деп атаған (Қаз. əдеб., 07. 02. 

1992, 7).

КҮЛДІРМЕ з а т. Күлдіргі əңгіме. Жа-

дыра екеуміз түрлі к ү л д і р м е л е р айтып, 

қызықты уақиғаларды əңгімелесіп ауылға 

жеттік (Д. Бейсенбекұлы, Əулиеағаш., 15). 

КҮЛДІРМЕКІЛ з а т. с ө й л. Шертпекіл 

деп аталатын балалар ойыны. Асық ойы-

ны  да  басқаша.  Біздің  ауылда  ойнайтын 

«шертпекіліміз» мұнда к ү л д і р м е к і л 

екен (Ж. Алтайбаев, Таңд. шығ., 309).

299

Байынқол Қалиев

КҮЛДІРІК  з  а  т.  ж  е  р  г.  Тақыр  жер. 

Менен сары атан озды, шөпке тойып алып, 

к ү л д і р е к т е аунап жатыр (М. Мəжитов, 

Аманғали, 248).

КҮЛЕГЕШТЕН е т. Қайта-қайта күлу, 

күле  беру.  Жақсы  үрлей  алмайтын  Сақат 

сыбызғыны қолында ұстап, к ү л е г е ш т е 

н е береді (Ұ. Доспанбетов, Ел есінде, 257).

К Ү Л Е Г Е Ш Т Е Н У   К ү л е г е ш т е н 

етістігінің қимыл атауы.

КҮЛЕМ з а т. к ө н е. Күлкішіл, күлегеш 

адам;  ел-жұрт.  Бар  күшіңді  сынамай, 

Балуандармен  күреспе – Таң  боларсың 

əлемге, Сөз боларсың к ү л е м г е (Шалкиіз 

жырау: Нар заман., 26).

КҮЛ-КҮЛ:  Күл-күл  тəлкем.  э  т  н. 

Балалар  ойыны.  Осы  қара  бала  бастаған 

бұлардың  негізгі  ойындары:  атпақыл, 

қақпақыл, алтыбасар, к ү л-к ү л  т ə л к 

е  м,  лекеш  тағы  осы  сияқтылар  болатын 

(Р.Аманкелдиев, Батыр., 12).

КҮЛКІТОҚ с ы н. с ө й л. Күлкішіл. 

Бұл – к ү л к і т о қ, ессіз, артына бұрылмай 

тек алға қадағалайтындар мекені (О.Бөкеев, 

Үркер., 491).

КҮЛКІПАЗ з а т. Елді күлдіретін əртіс. 

К ү л к і п а з д а р (комиктер) «жолымызды 

эстрадан бастап едік, ұмытып бара жатыр 

екенбіз», - десті (Лен. жас, 24. 04. 1973, 4).

КҮЛСАЛҒЫШ з а т. Темекінің күлін, 

қалдығын  салатын  ыдыс.  Темекісін 

будақтатып, к ү л с а л ғ ы ш қ а мүштегін 

тық-тық еткізіп күлін түсіріп, жайбарақат 

отыр (З. Ахметова, Шуақты күн., 15). 

КҮЛСАРЫ с ы н. Сарысы басым күлгін 

түс.  Əсіресе,  ортада  келе  жатқан,  бүкіл 

Дешті  Қыпшақ  жеріне  əйгілі, «Ортеке» 

деп  ат  қойылған  к  ү  л  с  а  р  ы  сайгүлік 

мінген  жас  əйел  таңғажайып  салтанаты-

мен  анандайдан-ақ  көздің  жауын  алады 

(І.Есенберлин,  Алмас  қылыш, 24). Жаз 

шыға  к  ү  л  с  а  р  ы  жүнді  аруаналарын 

ыңыранта,  үдере  көшіп,  Арал  теңізінің 

құмды, тақыр жағалауларына дейін барды 

(І. Есенберлин, Маңғыстау., 8).

КҮЛТЕ:  Күлте  жапырақшалар. 

б о т. Гүл күлтесінің жапырақшалары. Тос-

тағаншаның  үстіңгі  жағына  күлте  орна-

ласқан. Күлте ақ түсті бес к ү л т е  ж а п ы р а қ

ш а л а р ы н а н құралады (Ботаника, 107).

КҮЛТЕ-КҮЛТЕ  с  ы  н.  Күлтеленіп 

кеткен. Нұры тая бастаған көзінің алды к 

ү л т е-к ү л т е (Қаз. əдеб., 20. 06. 1975, 2).

КҮЛТЕЛЕ  е  т.  ж  е  р  г.  Үлпілдету, 

əлпештеу.  Күндесіндей  емес,  ұзатар 

қызындай қып к ү л т е л е п ұстап отыр 

(Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 139).

КҮЛТЕЛЕКСІЗ  с  ы  н.  с  ө  й  л. 

Бұлтарыссыз,  бүкпесіз.  Қараңғылықта 

жалпылдап жанған отша татаусыз, к ү л т 

е л е к с і з аңқылдап тұр. Жақсыңды жақсы, 

жаманыңды  жаман  дейді  (С.  Оспанов, 

Бақытты., 158).

К Ү Л Т ЕЛ Е Н Д І РУ   К ү л т ел е н д і р 

етістігінің қимыл атауы. 

КҮЛТӨБЕ з а т. Ақсақалдар жиналып, 

əңгіме-дүкен  құратын  ауыл  маңындағы 

биіктеу  жер  (төбе).  Сөзуар  жұрт  би 

тұқымы деп əзіл қылғанымен, бұл кісінің 

арғы атасында к ү л т ө б е д е билік айтқан 

ешкімі жоқ (Т. Əбдіков, Өліара, 36).

КҮЛТӨКПЕ з а т. Күл төгілген жер. – 

Иттер к ү л т ө к п е н і тіміскілеп жүрген 

шығар, – деді Уыз (Ж. Кəрменов, Ғашық., 

269). Болмаса к ү л т ө к п е болып ешкіге 

тапталатын кісі емес еді ғой (Лен. жас, 28. 

11. 1972, 4). Қазір Кеңестер Одағы деген к ү 

л т ө к п е д е қалған жоқ па (Егем. Қазақст., 

21. 02. 1992, 3).

КҮЛТӨКТІ з а т. с ө й л. Күлтөкпе. 

Жұмағұл  жағасын  күрең  сəтенмен 

көмкерткен  түйе  жүн  шекпенді  желбе-

гей  салып,  не  қораның  үстіне,  не  есік 

алдындағы к ү л т ө к т і г е шығып тұрып, 

шекесінен қарайды (З. Ақашев, Ақбел асуы, 

110). 

КҮЛТІЛДЕ е т. ж е р г. 1. Жарамсақтану, 

жағымпаздану. 2. Қорқу, тайсақтау. Тура 

айтам жəбірлеме, тарт қамшыңды, Жерім 

жоқ еш адамға к ү л т і л д е г е н (Ел ау-

зынан, 228). 

КҮЛТІЛДЕУ  Күлтілде  етістігінің 

қимыл атауы. 

КҮЛТІЛДЕТУ Күлтілдет етістігінің 

қимыл атауы. 

КҮЛШАШАР  з  а  т.  э  т  н.  Бала:  ұл, 

қыз. – Балалы  болды  деп  есіттім  ғой? – 

Ие,  құр  қол  емес,  к  ү  л  ш  а  ш  а  р  ы  бар 

(Ə.Нұрпейісов, Қан мен тер, 376). – К ү л ш 

а ш а р ы ң бар ма? – Бар (Қазақст. əйелдері, 

1983, №11, 13). 

КҮЛШЕ:  Күлше  жіп.  Орап  қойған 

бір бөлек жіп. К ү л ш е  ж і п т і ң ұшы-

нан аңдаусызда тартып қалсаң, тарқатыла 

бермей  ме… (З.Шашкин,  Доктор  Дар-

ханов, 7).

300

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

КҮЛШЕЛЕ  е  т.  Жіпті  бөлек-бөлек 

етіп, орап қою. ≈ Өрмек жіптерін бояуының 

түсіне  қарай  жеке-жеке  к  ү  л  ш  е  л  е  п 

қоятын. 

КҮЛШЕЛЕУ  Күлшеле  етістігінің 

қимыл атауы. 

КҮЛШЕЛІ с ы н. а у ы с. Тамағы тоқ, 

киімі  бүтін,  дүниесі  түгел;  тұрмысы 

жақсы. Кейбір к ү л ш е л і балалар секілді 

ауыздарынан  ақ  май  ағып  жатпаса  да, 

несібеден  айырылмаса  екен  деп  тілейді 

(Б.Омарұлы, Қаратерең., 39).

КҮЛШЕТАЙЛЫҚ  с  ы  н.  Күлшетай 

боларлық,  күлшетайға  жетерлік. – К  ү 

л ш е т а й л ы қ ұн бар ма еді, аға? –деп 

сұрады  Айбарша. – Ол  илеулі,  ысулы 

тұр, – деп Масақбай босағадағы столдың 

үстіне  жайылған  күлшетайды  көрсетті 

(С.Мұқанов, Сыр Дария, 533).

жүктеу/скачать 8,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: