Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
КҮРКІРЕУ з а т. ж е р г. Желі аңыраған, ұйтқып соққан сай, жыра. Сол жылы бұ- лардың да сауып отырған інгені ығып кетіп, ауыл сыртындағы к ү р к і р е у д е қатып қалған-ды (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 374). КҮРЛЕУІТ з а т. Ертеректегі ірі тайпалардың бірі. Əзелде туысы басқа меркіт – керейге сіңді, ұлысы басқа к ү р л е у і т – қыпшаққа телінді (М. Мағауин, Аласапыран, 2, 148). КҮРМЕК... 2. Күрмек өсімдігінің дəні. Абай атындағы колхоздың астығынан бір уыс дəнді көсіп алған Ж. Əбжəмиевтың көзі табанда аларып кетті. Қаптаған к ү р м е к (Ленин жолы, 13. 02. 1968, 3). «Осы көріп тұрғаным рас па?» деп күдіктенген бас агроном көздерін жыпылықтатып жіберіп қайта қарап еді, тағы да бір күріш, бір к ү р м е к т е н басқа ешнəрсе көрінбеді (Бұл да). КҮРӨШКЕ з а т. Тұтқасы бар, қалайы немесе шыны ыдыс. К ү р ө ш к е л е р і м і з б е н бұлақтан су алып ішуге мұрша бермеді (Ж. Өмірбеков, Қызыл су, 110). КҮРПІ е т. ж е р г. Кенересінен асу, асып-тасу, толықсу. К ү р п і г е н қос дари- яны қатар емген телегей теңіз қыста да, жаз- да да кенересінен асып, ісініп, ыңыранып жатқаны (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 130). КҮРПІК с ы н. Көмпиген, қомпиған, қобыраған. Күн кештете көтерілген жел де қазір қатайып, түнде жауған к ү р п і к қардың бет жағы əлден түтігіп, ақ жүлгеленіп сусып көше бастады (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 297).
қой к ү р т і н е əкеп тастады (Лен. жас, 10. 07. 1979).
Дүкенге кірген былғары к ү р т е л і адам кішкене ғана əйнектен түскен болымсыз сəуледен іштегілерді анық көре алмай, со- стиып жол ортада тұр (М. Құмарбекұлы, Жер иесі, 40). КҮРТЕШЕЛІ с ы н. Күртеше киген, күртешесі бар. Кенет бір бүйірден шыққан дыбысқа жалт қарасам, былғары к ү р т е ш е л і жігіт жымиып тұр екен (Балдырған, 1972, №4, 3). КҮР ТЕШЕЛІК з а т. Күртеше боларлық, күртешеге жарарлық. Араға келіншегін салып, жылы-жылы жалғасып, қымбат к ү р т е ш е л і к астары ақ қағаздай жұмсақ иленген түлкінің терісін сыйлайды (Д. Досжанов, Жолбарыс., 44).
«тері к ү р т и і м қайда еді? Мата белбеуді берші. Дойырды əкел», – деумен болды шал (Лен. жас, 07. 12. 1972, 1). КҮРТІК з а т. Жүгерінің ұнынан иленген қамыр. Жүгері қамырын қанша илесең де басы бірікпейді. Сосын кішкентайдан үзіп алып, сығымдап, етке салады. Оны к ү р т
25). Өзіңді қанша алдасаң да қамыр орнына 305 Байынқол Қалиев салынған к ү р т і к к е көңілің шаппайды (Бұл да).
қар мен сырғақ түсіп, кейде жаңбыр жауып қарды к ү р т і к т е н д і р і п, қатырып тастады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1960, №6, 82).
Одан артық не керек (М. Мағауин, Аласа- пыран, 144). – Хан күйеуі к ү р і г е н г е тіл тигізбе! – деді Ораз-Мұхамед шамданып (Бұл да, 181).
қайнатып дайындайды (Шаңырақ, 199). Күріш тазалағыш. т е х н. Күріш та- залайтын машина. Вагонның есігінен к ү р і ш т а з а л а ғ ы ш анық көрініп тұр (Қаз. əдеб., 31. 10. 1975, 1). КҮРІШШІЛІК з а т. Күріш егумен айналысушылық. Күріш – дəмді дақыл. К ү р і ш ш і л і к – тұзы ауыр кəсіп (Қаз. əдеб., 04. 04. 1975, 1). – Сөзімді тыңдасаң, əлі де кеш емес. Осы к ү р і ш ш і л і г і ң д і қой (Қаз. əдеб., 25. 08. 1978, 1). КҮС з а т. в е т. Жылқыда болатын ауру түрі. Əсіресе оларды [атты] маңқа, жамандату, қаназдылық, к ү с, жем түсу сияқты жұқпалы аурулардан сақтау керек (Ө. Жолымбетов, Айгөлек, 53). Күс ауру. в е т. Жылқының тұсарлық т ұ с ы н д а ғ ы т е р і н і ң т ү г і т ү с і п , қатпарланып қалатын ауруы. К ү с а у р у ы басқаларға жұққыш жəне ол атты жүруден қалдырады (Қаз. этнография., 3, 301).
(Қ. Ысқақ, Тұйық, 92). КҮСТАНА с ы н. Айыпты, күнəлі; бей- шара. Ата-ана байғұс маңдайын тоқпақтап к ү с т а н а халге түседі (Д. Досжанов, Жолбарыс, 390). КҮСТЕНІҢКІРЕ е т. Аздап күстену, күстене түсу. Тек əттең, трактордың темірі қажап сəл к ү с т е н і ң к і р е п кетіпті (Ө. Ахмет, Қарқаралы., 67).
зейнеткер бақшасындағы гүлдерді жайна- тып жіберіпті.
артық к ү т і м п а з д ы қ деген де болмай- тын (А. Əшімов, Таң. щығ., 1, 254).
қойғаны анық (З. Шүкіров, Қиын түйін, 13). КҮТТІРІҢКІРЕУ Күттіріңкіре етістігінің қимыл атауы. КҮТІМЕЛДЕ е т. Күтім жасау, күту, жағдайына қарау. Əйеліңді жақсылап к ү т і м е л д е м е с е ң болмайды (Ж. Қорғасбек, Үлпілдек, 178). КҮТІМЕЛДЕУ Күтімелде етістігінің қимыл атауы. КҮШ: Күш күйеу. э т н. Əйелінің ата-анасының қолында тұратын күйеу бала. «К ү ш к ү й е у» деп қызы болған- мен, ер азаматы жоқ адамдардың өз қызы- мен үйленген жігітті күшін пайдала- н ы п , ө з а р а с е л б е с і п ж а н б а ғ у мақсатымен өз үйіне кіргізіп алуын атай- ды (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 66). Мұндайлар көбінесе қайын атасы- ның қолына кіріп, жұмысын істей жүріп қызына үйленетін, ондай күйеулерді «к ү ш к ү й е у» деп атаған (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 167).
Нұр ағам екеуі итке саламыз деп к ү ш а л а а ш ы т қ а н. Күшаланы өкпеге тықты да, жылы күлге көміп қойды. Үш күннен кейін өкпе ушығып қап-қара болып кеткен (Х. Есенжанов, Тар кезең, 298). КҮШТІМСІН е т. Өзін күштімін деп есептеу, мықтысыну. Ремнің өзінше к ү ш т і м с і н і п, парторг Мəулетке дес бермей жүретінін де еске алған (Ө. Ахмет, Қарғаралы., 69).
енді-енді к ү ш і к т е п келе жатқан қайың, талдың бүршіктерінде мұздақ кілегей бар (Қ.Ысқақов, Тұйық, 175). 306 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі КІБІТ з а т. ж е р г. Астық, тамақ сақтайтын үй; қойма. Ас үй, бойра, к і б і т, кілет, шошала деп аталатындарды тамақ сақтайтын, ас əзірлейтін үйлер болған (А.Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 190).
əлі де доғарар емес (Жалын, 1977, №1, 81). КІДІСТІЛІК з а т. с ө й л. Кіді- лік. Мінезінің к і д і с т і л і г і бар, əйт- песе былай жақсы бала (Жалын, 1974, №1, 67).
(С.Елубай, Ақ боз., 25). КІЛГІРТ Кілгір етістігінен жасалған өзгелік етіс. Ол сояу кірпіктерін к і л г і р т е жұмып ойға шомды (Ə. Кекілбаев, Үркер, 6). КІЛГІРТУ Кілгірт етістігінің қимыл атауы. КІЛЕГЕЙ: Кілегей көз [көзді]. Көзі кілегейленіп, суланып тұратын көз. Секретарлыққа осыдан екі ай бұрын ғана сайланған кірпі шаш, к і л е г е й к ө з д і жап-жас жігіт келіп отырған (О. Сəрсенбай, Шығ., 5, 60).
басыма шықты ма, не болып кеттім, – деп көз жанары к і л е й л е н е, Оразға қадала қарап күлімсіреді (К. Жүнісова, Қимаймын сені, 242).
ойындарының қай-қайсысы болмасын – атқа еркін шабуға, сайгүлікті сынауға, жылдамдыққа баулитын өнер (Шопан серігі, 233).
тоқылған бойралар төселген. Оның үстіне к і л е м-к і л ш е, текемет-сырмақ жайыл- ған (М. Разданұлы, Алтай., 38). КІЛЕМЖОЛ з а т. Құрметті қонақтар үшін кірер есіктің алдына кілемнен төселген жол. Қонақтардың қос ақ боз арғымақ күймесі əп-сəтте к і л е м ж о л ғ а жақындап қалды (Ж. Тұрлыбаев, Тамыз таңы, 102). КІЛЕМШІЛІК з а т. Кілем тоқумен айналысушылық. Біздің іс-əрекетіміз сол к і л е м ш і л і к, ісмерлік, зергерлік өнер- дің заңды жалғасындай болып саналады (Лен. жас, 12. 04. 1976, 3).
(З. Қабдолов, Менің Əуезовім, 17). КІЛМІК: Кілмік көз. Кілмиген, сығырайған, қысыңқы көз. Кісі бетіне на- зарын тіктеп қарамайтын к і л м і к к ө з д і ң дəл кəзірде қайда қарап отырғаны белгісіз (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 162). Кірпік астын қорғалап бұқпантайлап бағатын к і л м і к
бансуытар (скамейка), дейілше (қапшық), к і л т е ң (бел, кезең) секілді көркем про- заға сұранып тұрған сөздерді елемей, ескермей өте алмас едік (Қаз. əдеб., 23. 12. 1977, 2). КІЛТСӨЗ з а т. ж а ң а. Тапсыр- ма бойынша өзі танымайтын адамға келгенде əскерилердің айтатын жа- сырын (шартты) сөзі; пароль. Жаңа атаулар мен қолданыстар: к і л т с ө з (пароль), қасбет (фасад), пернетақта (кла- виатура) т.б. орыс тіліндегі сөздерге балама ретінде қолданылып жүр (Ана тілі, 07. 02. 2013, 4). КІЛШЕЙТ...? Кілең бұздай к і л ш е й т і п, Көбелер киген өкінбес. Жұпарын қардай боратып, Арулар құшқан өкінбес (Доспанбет жырау: Нар заман., 21).
307 Байынқол Қалиев КІМ: Кімге дəрі. Ешкімге қажеті жоқ д.м. – Кейқуат қыз к і м г е д ə р і?! (Т.Əлімқұлов, Шежірелі сахара, 86). Кімді қалайсың? э т н. Бастаушы қыз бен жігіттерді жұптастырып отырғызады да, көршілестердің бірінен «Кімді қалайсың?» деп сұрайды. Ол қала- ған кісісін сұрайды. Көршісі келіспесе «хан» оған «жаза» тағайындайды. К і м д і қ а л а й с ы ң? ойыны кей жерде «Қассың ба, доссың ба?», «көрші-көрші» деп те аталы- нады (Қаз. этнография., 3, 321).
жазды күні ойнайтын ойыны. Басқарушы біреуді басын төмен еңкейтіп, иығынан басып тұрады. Арт жағынан келіп біреу түртеді де, орнына барады. Ол əлгі адамды табуға тиісті (Ойын-сауық, 150). КІНАРАТТАС Кінаратта етістігінен жасалған ортақ етіс. – Күнде к і н а р а т т а с а бергенмен бола ма? Одан да күліп-ойнап жүрейікші (Қ. Найманбаев, Беймезгіл қонақ, 187).
Оның бірден-бір к і н ə г е р і – тоқырау жылдарындағы қосып жазу, жоспар- мен пара беру дер едім (Қаз. əдеб., 18. 11. 1988, 3).
Əсіресе тамаққа к і н ə з Айбектің қақталған етке тəбеті шамалы (Б. Мұқаев, Жалғыз жаяу, 91). Алтайдың ағашы да к і н ə з, тұқымнан болмаса, көшеттен көбеймейді (Қ. Ысқақов, Қараорман, 102). КІНƏЗДІК з а т. 1. Князь болғандық. ≈ Ол к і н ə з д і г і н жасырған емес. 2. а у ы с. Кербездік, серілік, сəнқойлық. Ел ісіне бала-шағаны ертпейтін, ел сөзіне беделсіз жұртты араластырмайтын к і н ə з д і г і н
сезген емес (Қ. Ысқақ, Ақсу., 473). КІНƏЛАСТЫР Кінəлас етістігінен жасалған өзгелік етіс. – Ренжісіп қалғам. – Онда к і н ə л а с т ы р а й ы н, татуласты- райын (М. Сқақбаев, Ұят тур., 79).
Тосқауыл, 234). КІНƏЛІШЕ ү с т. Кінəлі сияқты, кінəлі тəрізді. Балалар бастарын құнжитып төмен салып, дəл бір өздері к і н ə л і ш е əлдене деп ақталып, міңгірлеп жатыр (С. Оспанов, Сопы., 97). КІНƏМСІЗ с ы н. с ө й л. Күнəмсіз. Мөлдіреген қос жанар əлі пəк, к і н ə м с і з, кінəрəтсіз аңғал қарайды (Жұлдыз, 1973, №3, 63). КІНƏРАТТАС Кінəратта етістігі- нен жасалған ортақ етіс (Ө. Қанахин, Құдірет, 226). КІНƏРАТТАСУ Кінəраттас етіс- тігінің қимыл атауы. КІНДІК: Кіндік кесу. Жаңа туған жас баланың кіндігін кесіп, түбін мықтап байлап тастау дəстүрі. Қазақ халқы к і н д і к к е с у д і өнегелі, үлгілі кісілерге немесе қулық-сұмдықтан пəк жас бала- ларға кестіреді (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 1, 4). Кіндік қазы. Бас қазы, негізгі қазы. Ішінен екі қыртыс қазы шықты. Бұның өзі к і н д і к қ а з ы, тел қазы, жая қазы, омыртқа қазы, қабырға қазы боп тарайды (Т. Əлімқұлов: Қаз. əдеб., 28. 11. 1986, 9).
Конвертті ашсам, ішінде қатырмамен тысталған қалыңша к і н е ш к е жүр (С.Мұқанов, Мөлдір., 274). КІР: Кір тұйғын. Тұйғынның қанат- құйрығының түсі күңгірттеу (сұр түстілеу) бір түрі. Шалып түсі сұрғылттау. Ту сыртындағы жүн елібтері болар-болмас сұр жолақты. Осы түсіне орай құсбегі- лер оны к і р т ұ й ғ ы н деп атаған (Ж. Бабалықов.., Қырандар, 144).
алады екен (Егем. Қазақст., 05. 09. 1992, 3). КІРƏЖІ е т. ж е р г. Қайғыру, кею, ренжу. Қазір кездесе қалса, көңіл бөліп, оқуымыз мүмкін, кездеспесе, к і р ə ж і м е й м і з (М. Мағауин, Мен, 191, 265). КІРƏЛІН з а т. Қойды күпкіге салғанда, құрттаған жерін емдегенде пайдаланыла- тын дəрілік май. КІРƏЛІНДЕ е т. Қойды кірəлінге салу, кірəлінмен емдеу. Сыздық бұл келгенде ауру қойларды к і р ə л і н д е п, ыстық буға тоғытып, өзінше ем-домын жасау үстінде еді (Р. Тоқтаров, Ғасыр наны, 162). КІРƏЛІНДЕУ Кірəлінде етістігінің қимыл атауы. 308 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі КІРГІШТЕ е т. Қайта-қайта кіру, жиі кіру. Əділдің үйіне к і р г і ш т е п жүретін сар жалақ жігіттің Ақзерге əзіл айтқанын өзі де бірнеше рет байқаған еді (Қ. Тоқмырзин, Үш кие, 57). КІРГІШТЕУ Кіргіште етістігінің қимыл атауы. КІРДЕК з а т. Будан арқылы бір өркешті аруанадан туған түйе тұқымы. Будан арқылы бір өркешті аруанадан кезмая, к і р д е к, нар, жарбай, инермая, кезнар, күрт секілді алуан-алуан түйелер тарайтынын екі қазақтың бірі білуге тиіс (Қаз. əдеб., 25. 11. 1988, 1). КІРЕЛІ с ы н. Кіреге жегілген, кіре құрамындағы. Əмбе біреу емес, к і р е л і көлікке батылы жетіп тиісе де қоймас (Қ. Ысқақ, Таңд., 3, 47).
торқа жетпегендей адам атынан шатасатын к р е м п і л и н деген бəлесі тағы шығыпты (Н. Серəлиев, Зеңгір аспан, 200). КІРЕН з а т. ж е р г. Шекара. Кешікпей орыстар келіп к і р е н д і (граница) жаба- ды деген сыбыс бар (З. Қинаятұлы, Көш- пенді., 151). КІРЕП з а т. Тіреп тұратын тіреуіш. – Осы неге к і р е п қоймайды? Бізді өлсін дей ме? (С. Ерубаев, Менің құрд., 38).
≈ Ол к і р е с і н д е тұрып қалды. КІРЕУКЕЛЕНУ... К і р е у к е л е н у сөзі торлану деген мағынаны білдіреді (Ата салты., 58).
кінəмшіл, к і р ж и г і ш келетін əдеті жəне болады (Жалын, 1974, №1, 80).
Сосын-ақ мазасыз науқасқа қабақ шыту, к і р ж и ю басталмай ма? (Жалын, 1974, №1, 80). КІРЛЕУІТ с ы н. с ө й л. Кір, лас. Айғыз- айғыз қоңыр бояу жағылған аспан к і р л е у і т (М. Мағауин, Көк мұнар, 106). КІРЛІ-ЖАМБЫЗ с ы н. с ө й л. Кіржамбыз. Оның кекесінін құлағым ша- лып қалғанмен, əйелдің к і р л і-ж а м б ы з ұсқынына басынан аяғына дейін қыдыра көз тастап, мен де күлімсіредім (Ж. Орман- баев, Тұзақталған., 29).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|