Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ҚАЙҒЫЛАНУ... Қалқам, ұзақ жолдың қуанышы да, қайғысы да аз емес. Қ а й ғ ы л а н у ы ң д ы қой, жұрт қатарлы өмір сүр (І.Есенберлин, Маңғыстау, 107). ҚАЙДА: Қайда қашар дейсің. Ешқайда кетпейді, тосып тұра тұрады д.м. – Жұмыс қ а й д а қ а ш а р д е й с і ң. Кел, аздап көңіл көтерейік (А.Мекебаев, Алапат, 256).
317 Байынқол Қалиев ҚАЙДА-ҚАЙДАЛА е т. «Қайда, қайда?» деп бірнеше рет қайталау. Рағынаның бұл сөзі алақанға түкіріп, «қ а й д а-қ а й д а л а п» тұрған құрбыларына қамшы баса түсті (Лен. жас, 28.03.1974, 2). ҚАЙДА-ҚАЙДАЛАУ Қайда-қайдала етістігінің қимыл атауы. ҚАЙЗАҢДАС е т. Тістерін батырмай бірін-бірі тістелеу, шайнасу. Бөлтіріктер бірін-бірі қатты тықсырып, қ а й з а ң д а с ы п, қарсы секірісіп, алысып жүр (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 327). ҚАЙЗАҢДАСУ Қайзаңдас етістігінің қимыл атауы. ҚАЙҚЫ: Қайқы бас қылыш. Басы қайқиып келген имек қылыш. Қылыш- тың басының пішініне байланысты «қ а й қ ы б а с қ ы л ы ш», «имек бас қылыш», «жатаған қылыш» деген түрлері бар (Ата салты., 52).
екенсің. Кеше не болды, айт қане? (Жұлдыз, 1973, №3, 75).
Қасарысып келгенде Қап түбіне сыймаған Қара болат мен едім. Қ а й м а қ т а н ұшқан қу ілген Анық сұңқар мен едім (Есет жырау: Ертедегі əдеб. нұсқа., 126).
лақтырып, қ а й м а қ ж а л а т а д ы. Өтірік малтып, қақ ойнайды (М.Мағауин, Бір атаның., 16). ҚАЙМАҚТА е т. с ө й л. Жеңіл ғана сипай қамшылау. Аттардың жел жағында бол. Тепкіленбе, қамшымен қ а й м а қ т а п сипа да отыр (Ж.Кəрменов, Ғашық., 149).
ішіпті. Қайыстай қара қатынымен кəнігі қ а й м а л д а с у ы басталып кетті (Р.Отарбаев, Біздің ауыл., 89). ҚАЙМАЛЫС е т. ж е р г. Қайнап жату, сапырылысу; быжынау, қаптау. Автобустың аялдамасына келсем, қ а й м а л ы с қ а н көп халық (Ə.Асқаров, Таңд., 10). Мынау қ а й м а л ы с қ а н тіршілік, күнде өзгеріп жатқан қым-қуыт қызыққа толы өмір менсіз-ақ қасымнан жылжып өтіп жатқан жоқ па? (Бұл да, 123).
алдында ағасы бар, қ а й м ы ғ а р л ы қ ар- тында інісі бар, сол себепті билікті айтатын төбе билік ортаншы ұлға лайық, - дейді (Ел аузынан, 44).
(Ш.Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 243). Экс- тракт сөзінің қазақша баламасы қ а й н а қ сөзі болуы керек (Ана тілі, 06.12.1990, 7). ҚАЙНАТПА: Қайнатпа құрт... Құрт екі түрлі əдіспен жасалады. Бірі – сүзбе құрт, екіншісі – қ а й н а т п а қ ұ р т (Қ.Толыбаев, Бабадан., 240). ҚАЙРАНДЫҚ з а т. Қайран қалғандық, таңғалғандық. Сол уақытта бір тамшы суда неше мың жүгіріп, жыбырлап, қыбырлап жүрген микробты көріп, ақыл қ а й р а н д ы
Миллиондаған халқы бар Хиросиманың көшесінде қ а й р а ң д а қ а л ғ а н б а л ы қ т а й есеңгіреп тұрған сəтте, қарсы алдынан қаңғалақтап келе жатқан мен жолығыппын (Б.Омарұлы, 11-ші қаламұш, 98).
Жаңа əкім ұзынша үстел үстіндегі əлдебір қағаздарға қарап, қ а й р а т к е р с і н е д і (М.Байғұт, Бұла бұлақ, 14). ҚАЙРАТКЕРСІНУ Қайраткерсін етістігінің қимыл атауы. ҚАЙСАҚТАҢҚЫРА е т. Аздап қай- сақтау, именіңкіреу, тайсақтаңқырау. Зеркүлдің мұнан бүгежектеп, қ а й с а қ т а ң қ ы р а п жүргенін байқағанымен аңғар- мағанситын (Б.Шаханұлы, Таңд., 1, 226). ҚАЙСАҚТАҢҚЫРАУ Қайсақтаңқыра етістігінің қимыл атауы. ҚАЙСАРСУ Қайсарсы етістігінің қимыл атауы. ҚАЙСАРСЫ е т. Қайсар адам сияқтану, қасарысу. Тілімен алдар кейбір бай, сағыз болар сараң бай. Жылтырайды қ а й с а р с ы п, Егеу алмас болаттай (А.Үлімжіұлы, Шығ., 2, 293). 318 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ҚАЙТ: Қайт жоқ. Бəріне де келісе береді, «болмайды» дегенді білмейді. – Меңдеш те жүрсін, - дедім папама. – Е, бо- лады. Ол кісіде қ а й т ж о қ (Б.Аманшин, Гүл көтерген, 35). Қайт етпейді. Айтқанды екі етпей орындайды д.м. Қай сөзімді де қ а й т е т п е у ш і ең. Ендеше осы сөзімді де орында (Б.Аманшин, Гүл көтерген, 49). Əншейінде айтқанымды қ а й т е т п е й т і н Үмітім енді мына əңгімеде: «Жоқ, жоқ, Меңдеш!» деп, қасарысып отырып алғаны (Бұл да).
Астанаға баруым керек. Қайтып келген. Күйеуден шыққан, ажырасқан (əйел). – Пері соққан-ау, сенің қ а й т ы п к е л г е н балдызыңды қайтеді (Ж.Түменбаев, Қардағы із., 91). ҚАЙТАЛАНЫМ з а т. Қайталанған, қайталанып берілген нəрсе (хабар). «Мезгіл» бағдарламасының таңертеңгілік қ а й т а л а н ы м ы болып жатыр екен (Д.Бейсенбекұлы, Əулиеағаш., 52). ҚАЙТАР: Қайтарып тастады. Қарсы сөз айтты, бетін қайтарды. – Жоқ, нан шикі емес, тек қарын тойса, қарта... – деп, есік жақта отырған құбаша жігіт қ а й т а р
да, қалмақтар кеп, Қазақтан кісі өлтірді, мал алды көп. Алдыңа мал егесін мен жібердім, Барсаңдар қ а й т а р ғ ы з ы п береді деп (Батырлар жыры, 6, 114).
күшім жетер емес. Өз басымды қ а й т т а й м ы н (А.Мекебаев, Жезтырнақ, 164). – Жарайды онда, өз қамыңды өзің қ а й т т а й бер (Бұл да, 165). ҚАЙТЫМСЫЗ... Адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдік өмір сүретін мекеннің көптеген қ а й т ы м с ы з өзгерістеріне ұшырағаннан кейін ғана ба- рып орнайды (Б.Шəйкенов, Табиғат., 12).
Құрақтың қ а й ш ы қ ұ р а қ, жұлдыз құрақ деген түрлері болады (Ə.Ысқаққызы: Радиодан). ҚАЙШЫАУЫЗ з а т. з о о л. Шырша тұқымдарымен қоректенетін, аузы қайшы пішіндес орман құстарының бір түрі (клест). Дəнмен қоректенетін құстарға ементұмсық, соражөке, қ а й ш ы а у ы з, пайыз торғай т.б. жатады (Шаңырақ, 435). Ал алашұбар тоқылдақ, барқылдақ торғай мен қ а й ш ы а у ы з болса орманды мекендейтіндерге жатады (Қарқаралы, 172). Шыршаның тұқымдары да орманда азықтың тапшы кезінде, əсіресе қыста тиіндер мен қ а й ш ы а у ы з д а р үшін таптырмас азық болады (Қ.Құрманов, Жа- сыл əлем, 43).
өрме жүген, түйме жүген, қ а й ы ғ а н ж ү г е н, күміс жүген деген түрлері бола- ды (Қазақст. ауыл шаруаш., 1970, №10, 62). ҚАЙЫЛ Қайы етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Қ а й ы л ғ а н қос өркештінің інгені он төрт айда боталайтын болса, нардың маясы он үш айда боталайды (Қазақша мал атаулары, 47). ҚАЙЫМ з а т. д і н и. Ислам дініндегі бір міндетті уақытша атқарушы адам. Ислам дінінің ең жоғарғы лауазымы – имам. Имамның бұйрық пен жарлықтарын іске асырып отыру үшін орынбасарлар (хали- фа), сенімді адамдар (вакил), уақытша іс атқарушылар (қ а й ы м) тағайындалған (Қаз. əдеб., 08.01.1982, 12).
15.11.1985, 4). ҚАЙЫМДАС е т. Қайым өлең айты- су, біріне бірі өлеңмен жауап қайтару. Жекелеп те, топ болып та қ а й ы м д а с ы п айтысу – төкпе ақындықты ұштаудың мектебі (Қаз. əдеб., 06.09.1985, 14). ҚАЙЫМДЫҚ с ы н. Қайым өлеңіне тəн, қайымдасқан (айтыс). Мысалы, алғашқы топтасқан хор өлеңдерде, ортадағы қ а й ы м д ы қ айтыста «жеңу-жеңілу» деген ұғым болмаған (Қаз. əдеб., 03.09.1976, 3). ҚАЙЫНƏПКЕ з а т. с ө й л. Қайынбике. Əуелі бұл кісінің қайынатасымен соғыстық, онан соң қ а й ы н ə п к е с і м е н шайқастық. Келе-келе қайынінісімен де шекістік (Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 263).
319 Байынқол Қалиев ҚАЙЫНЖАНДЫ с ы н. с ө й л. Қайын жұртын жақсы көретін, қайын жұртының сөзін сөйлейтін (күйеу). ≈ Оған айтыңдар, қ а й ы н ж а н д ы болмасын! Қ А Й Ы Н Ш Ы Л АТ Қ а й ы н ш ы л а етістігінен жасалған өзгелік етіс. Жалғыз ұлды қ а й ы н ш ы л а т ы п жіберейін десе, оның артын көз алдына елестете алмайды (Ғ.Білəл, Ғасырлық., 191). ҚАЙЫНШЫЛАТУ Қайыншылат етістігінің қимыл атауы. Əлең уаң тұңғыш ұлын қ а й ы н ш ы л а т у үшін дүбірлі бір той жасайтын болыпты (М.Разданұлы, Алтай., 253). ҚАЙЫҢ... 2. Қайың ағашының сүрегінен, қайың ағашынан жасалған. Қ а й ы ң сойыл, қара шоқпарлар екі-үш-ақ рет айқыш-ұйқыш тиісті (М.Əуезов, Абай, 1, 372). Ол араның қазақ арбаға берік ағашы –
түстіктегі қ а й ы ң д ы, көктеректі, қара- ғайлы ормандар диқандардың одақтасы болуда (Қ.Құрманов, Жасыл əлем, 30). ҚАЙЫҢША ү с т. Қайың секілді, қайың тəрізді. Құлайды арман дауыл жыққан қ а й ы ң ш а, Ел күлмей ме ессіз үрей ықпалына бой ұрса?! Өзін-өзі өлтіруге тиісті еді Транзей Сол кездегі əміршінің қатал заңы бойынша (М.Шаханов, Мəңгүрт., 117). ҚАЙЫРҚҰН с ы н. ж е р г. Қайырлы. Қысқа аяқты қойыңды бауызда да, қарға тығып тастай бер, союға мал табылмай, ашаршылық болғанда, көп жұртқа жеу- ге үлестірсең, қ а й ы р қ ұ н бай атанып, жұрт аузында қаласың (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 9, 236).
соқамен жыртқандарыңыз қанша жер еді? – деп сұрады (Соц. Қаз., 01.05.1974, 3).
қосты (Қ.Омарұлы, Əке, 14). ҚАЙЫРУСЫЗДЫҚ з а т. а у ы с. «Қой (тəк) дейтін, олай емес, былай» дейтін адамның жоқтығы. Балалыққа жараспаған, жанаспаған əдет бар ма? Қ а й ы р у с ы з д ы қ қай-қайдағыға қол создыр- мады? Кім болғымыз келмеді?! (Соц. Қаз., 26.11.1975, 4).
бүркіт қой (Ə.Жылқышиев, Мешін жылы, 193).
жалпақтап тілініп, қабатталып жасалады (Қаз. этнография., 1, 99).
жете алмаса да, арық мəстектерін борбай- латып, қ а й ы с б ұ т т а н ы п қалар еді (Ж.Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 29). Қайыс жүген. Жалпақ қайыстан жасалған жүген. Олардың арасында пілтелі мылтық, күміспен əшекейленген қ а й ы с ж ү г е н секілді бұйымдар ерек- ше көзге түсетін (Ж.Бейсенбаев, Жасын- тағдыр., 46). Жүгеннің қ а й ы с ж ү г е н, түйме жүген, былғары жүген, өрме жүген деген бірнеше түрлері бар (Шаңырақ, 34).
салмақ түскенде, əйтпесе сыбаға бөлісер кезде майысқақтығымыз бен қ а й ы с қ а қ
емес (Ə.Тəжібаев, Хаттар., 115). ҚАЙЫТ Қайы етістігінен жасалған өзгелік етіс. Қазақы інгенді қалмақ үлегіне қ а й ы т ы п, өзгеше бір түйе тұқымын өсірмек (С.Досанов, Қыран қалғымайды, 100). Ал келелеп қ а й ы т а т ы н шаруашылықтар əр бураның күйіне, қайратына қарай інгендерді келеге бөлуі тиіс (Қазақст. ауыл шаруаш., 1968, №4, 42).
өсіру, 43). ҚАЙЫТЫЛУ Қайытыл етістігінің қимыл атауы. ҚАҚ з а т. Суда ойнайтын балалар ойыны. Тас лақтырып, қаймақ жалатады. 320 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Өтірік малтып, қ а қ ойнайды (М.Мағауин, Бір атаның., (6).
Бастарынан таяқ ажыратпай, қ а қ қ а н д а қ а н ы н, с о қ қ а н д а с ө л і н а л ы п отыру керек (Ө.Қырғызбаев, Қырда., 85). ҚАҚАТҰЯҚТАУ с ы н. Қулау, сұмдау, сұмырайлау. Туғаннан қ а қ а т ұ я қ т а у тесік моншақ орта мектепті бітірген соң, теміржол бекетіне диспетчерлікке тұрып алды (Н.Дəутайұлы, Аты жоқ., 389).
т арылтып бара жатқанын сөйледі (Ж.Аймауытов, Қартқожа, 54). Əсіресе, орысша, қазақша өте жетік Гена деген қ а қ о л бала сахнаға атақты бай немесе əскери адам болып, жұртты күлкіге кенелдіретін (М.Құмарбекұлы, Жер иесі, 58).
шығарма оқисыз ба?» деген сауалымызға «қ а қ п а й м ы з ғой» деп заманауи жауап берді (Қ.Əбілқайыр, Текес., 186). ҚАҚПАҚЫЛ: Қақпа шекпен. Өрмек құрып, адарғымен қағып тоқылған мате- риалдан тігілген шекпен. Үстінде баяғы енем тоқып берген қ а қ п а ш е к п е н бар екен деймін (Ə.Кекілбаев, Бір шөкім., 17). Үстерінде қ а қ п а ш е к п е н, кейбіреулері қап шекпен киіпті, бастарында елтірі бөрік (Жұлдыз, 1972, №12, 123). ҚАҚПАЙЛАН Қақпайла етістігінен жасалған ырықсыз етіс. ҚАҚПАЙЛАНУ Қақпайлан етістігінің қимыл атауы. Сүтке тиген күшіктей қағажу жеп, қ а қ п а й л а н у ы көбейді (Қ.Қазиев, Үркер, 7).
лы меншігі жоқ кең өмір, қ а қ п а й с ы з тірлік пен қамшысыз сүйрейтін азды-көпті жүгің (Қ.Ысқақ, Таңд., 237). ҚАҚПАҚ: Қақпақ білезік. Білезіктің ашылып-жабылатын түрі. Екі-үш бөлшектен құралған, ашпалы-жаппалы түрін «қ а қ п а қ б і л е з і к» дейді (Қаз. əйелд., 1983, №9, 26). Қ а қ п а қ ж а ғ а . К и і м н і ң а р т қ а қарай қайырылатын жаға түрі. Еркек жейделерінің қ а қ п а қ ж а ғ а, тік жаға деген сəндік үлгілері бар (Қ.Толыбаев, Бабадан., 226). Қақпақ тұяқ. Тұяғы дөп-дөңгелек, қақпақтай. Десе дегендей: бауыры жазық, кең сербек, қақпан бел, салқы төс, жұмыр бақай, қ а қ п а қ т ұ я қ, ешкі бас, сал- пы ерін, кең танау, бал-бұлдаған үлкен ала көзді, сымпыш құйрық болатын (Саятшылық, 173). Қ А Қ П А Қ Ы Л Д АС Қ а қ п а қ ы л д а етістігінен жасалған ортақ етіс. Қартайғандықтан ба, иə көп алдында қ а қ п а қ ы л д а с қ ы м келмеді ме... (Д.Жанботаев, Дала оттары, 24). ҚАҚПАҚЫЛДАСУ Қақпақылдас етістігінің қимыл атауы. ҚАҚПАН: Қақпан қандау. э т н. Қақпан құрар алдында жасалатын ырым. ҚАҚПАНШЫЛЫҚ з а т. Қақпан құрып, аң аулаушылық (А.Сейдімбеков, Тауға біткен., 19). ҚАҚПАТАС з а т. Бестас ойыны кей жерде осылай да аталынады. Алғаш «қ а қ п а т а с» аталынған ойын кейіннен «бестас» болып өзгеріп, бірақ мазмұндары сақталып қалды (Б.Төтетаев, Қаз. ұлт. ойын., 7). Оған қ а қ п а т а с, асық ойы- нынан гөрі тоғызқұмалақ анағұрлым қызық көрінетін (Жыл он екі ай, 1978, 74).
ұрды Сұғат та, Сөйтіп, Ура! – гол болды, «Қайрат» бір де ноль болды (Ж.Əбдірашев, Ақ қайраң, 45). ҚАҚПАШЫША ү с т. Қақпашы тəрізді, қақпашы сияқты. Ол допты құша құлаған қ а қ п а ш ы ш а төсекке сылқ етіп жантая кетті (Э.Төреханов, Таудан түскен із, 73). ҚАҚСАЛ з а т. Қазақ үйдің сүйегін жасауға қажетті ағаштардың морға түскенге дейінгі əзірлік деңгейінің сапасы. Үй ағаштарын морға түскенше əзірлеудің «көксала», «сартап», «қ а қ с а л» деп аталатын дəрілері болады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1969, №7, 60).
жатып қ а қ с а л д а н ы п қатпаған уық, кереге тез жазылып, не бұралып кетеді (Қазақст. ауыл шаруаш., 1969, №7, 60). |