Артыкбаев Ж. О. «Қозы көрпеш – Баян сұлу» Жаратылыс құпиялары туралы жыр

 

1 

Артыкбаев Ж.О. 

«Қозы көрпеш – Баян сұлу» - Жаратылыс құпиялары туралы жыр 

 

                                                                       «Қозы көрпеш – Баян сұлу» 

                                                             жыры - қазақ эпосының ең ескі,  

ең  жойқын түрі» 

Ә.Х. Марғұлан. 

 

Бір қарағанда «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жыры екі жастың махаббаты 

туралы  хикая.  Оның  өзегі  «сұлу  Баянның  алтын  айдарлы  Қозы  Көрпешке» 

деген  махаббаты  (  Ш.Уәлиханов).  Кейбір  зерттеушілер  бұл  жырды 

«жауыздық  пен  әділет  дүниесінің  тартысын  суреттеген  әлеуметтік-

тұрмыстық  эпос»  дейді  (Н.Смирнова).  Зерттеушілердің  көпшілігі  жырдың 

әдеби-көркемдік жақтарын зерделеуге баса назар аударып, оның мазмұнынан 

«жағымды  және  жағымсыз  кейіпкерлерді»  іздеумен  тоқталғаны  да  белгілі. 

Қазіргі  қазақ  академиялық  ғылымында,  оқулықтар  мен  ресми  құжаттарда 

«бұл эпикалық жыр екі жастың арасындағы жаңа туған махаббатты, сол үшін 

күресті көрсетуге арналған, бұл бағыт сол заманда жаңалық еді» деген пікір 

үстем (8, с.634-635). «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырының зерттелу тарихы 

тым ұзақ бірақ ұлы зерттеушілердің бәрі де бұл ұлы жырдың көне заманның 

куәсі  екендігін  нақты  айтқан.    Оның  бүкіл  мазмұнынан  ескі  дүниенің,  көне 

түсініктердің табы сезіледі.  

Ә.Х.Марғұлан  «Қозы  көрпеш  –  Баян  сұлу»  жырын  «мәңгілік  жыр»  деп 

атағанды ұнататын. Осы күнге дейінгі жырға байланысты зерттеушілер қазақ 

заманын,  мұңғыл  заманын,  тіпті  әрі  кеткенде  түрік  заманын  меже  қылып 

жатқанда  Әлекең  жырдың  шығу  уақытын  б.з.д.  екінші  мыңжылдықпен 

байланыстырған еді. «Қозы көрпеш – Баян сұлу» ескі дәуірдің сюжеті, біздің 

заманымыздан  екі  мың  жылдам  астам  бұрын  шыққан.  Сол  кездегі  көшпелі 

тайпалар  бұл  жырды  ауыздан  ауызға,  ұрпақтан  ұрпаққа  айтып,  біздің 

дәуірімізге жеткізген» – дейді үлкен әулиелікпен, көрегендікпен Әлекең (10, 

307 б). 

Бірақ, «Қозы көрпеш – Баян сұлу » күмбезінің салынған уақыты ғұн, не 

түрік заманына қатысты болды да зерттеушілер, соның ішінде Әлекеңнің өзі 

де,  алғашқы  хронологиялық  межеге  тым  табан  тіреп  тұра  алмады.  Оның 

үстіне  «Қозы  көрпеш  –  Баян  сұлу»  дыңы  тұрған  Аягөз  бойында  жырға 

қатысты  көптеген  топонимиялық  деректер,  сәйкестік  ғалымдардың  қолын 

байлап,  межені  бергі  заманнан  іздеуге  мәжбүр  етті.  Әлекеңнің  өзі  де 

«қалайда «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жыры ерте кезде шын оқиғадан шыққан 

болуы  керек.  Қарабайдың  үш  қызының  атымен  айтылатын  жер  аттары,  су, 

тау, өзендер аты, олардың аңызы халық ауызында ерекше орын алған» дейді. 

Біздің  пікірімізше,  Әлекеңнің  алғашқы  айтқан  межесі  дұрыс.  Жырда 

одан ерте дәуірдің де сюжеттері көп. Ал күмбез ғұн уақытында, халықтардың 

ұлы  қозғалысы  кезінде,  саяси  және  рухани серпіліс  үстінде  салған  құрылыс 

болуы  тиіс.  Ғұн  заманында  «Қозы  көрпеш  –  Баян  сұлу»  тіршіліктің 

құрылымын  нақтылап,  адамның  Жаратушыға  сүйіспеншілігін  заңдастырып, 

 

2 

туған  жердің  құндылығын  ұрпақ  жадында  бекітетін  қасиетті  рухани  қазына 

есебінде  керек  болды.  Осыған  ұқсас  тарихты  көшпелілердің  соңғы 

империясы  (Алтын  Орда)  ыдырап,  өзбек  пен  ноғай  көшіп,  қазақ  жеке 

шаңырақ  көтеріп  жатқан  уақытта,  есте  жоқ  ескі  замандарда  өмір  сүрді-мыс 

делінетін  Алаша  ханға  арнап  күмбез  соғудан  көреміз.  Алаша  хан  қазақтың 

ұлттық  және  мемлекеттік  идеясы  болды,  ал  «Қозы  көрпеш  –  Баян  сұлу» 

космогониялық, жаратылыстану идеясының жаршысы. 

Біз  этнографиялық  зерттеу  әдістерін,  тарихи,  танымдық  деректерді 

пайдалана отырып осы соңғы тезисті делелдеп көрейік. 

Баян сұлу 

Баян  сұлу  –  көне  дүниедегі  жаратушы,  хақ,  құдай  образының  әдеби 

өңделген түрі. Бұл атаудың түп-тамыры «бай», ол қасиет, құт, байлық деген 

мағынада  қолданылады.  Байана  –  жер-су  иесі,  ол  адамды,  жер  бетіндегі  аң-

құс,  ағаш-шөп  т.б.  жарылқаушы  негізгі  күш,  құдырет.  Біз  көбінесе  «бай» 

ұғымының  әлеуметтік  мағынасына  ғана  көңіл  аударып,  оның  сакралды 

негізін ескере бермейміз. 

«Байана» туралы алғашқы жазба деректерді М.Қашқаридің «Сөздігінен» 

арғу  тайпаларына  қатысты  кездестіреміз.  Арғу  тайпаларының  ХІ  ғасырда 

Испинджаб  (Сайрам)  мен  Баласағұн  арасын  мекендегенін  (яғни  Сайрамнан 

бастап  Шу  бойына  дейінгі  қалалық  өңірді)  ескерсек,  бұл  ұғым  түрік 

тайпаларының көпшілігіне қатысты екені анықталады. Қалалардың көпшілігі 

«Арғу шаһарлары» аталады, соның ішінде мысалы «Арғу Тараз» (7, 128 б.). 

М.Қашқари  сөздігіндегі  «Байана  /бай»  сөздеріне  алғаш  көңіл  аударған 

А.Н.Самойлович  болатын:  «Слово  bayat,  которое  можно  рассматривать  как 

древнюю  форму  множественного  числа  на  –  t  от  вышеупомянутого  слова 

bayan, обозначало, по словам Махмуда  Кашгарского, бога на языке племени 

аргу  и  вместе  с  тем,  как  это  нам  известно  из  других  источников,  служило 

названием,  по  видимому  тотемного  происхождения,  одного  из  гузских 

племен»(14, 32 б.). 

Бұл  тақырыпқа  кейіннен  келген  Л.П.Потапов  арғуларды  арғын  руымен 

жақындастырады:  «Прежде  всего  о  племени  аргу,  в  среде  которого  (ХІ  в.) 

бытовало слово bayat в значении “бог”. Мне уже приходилось указывать, что 

среди  тюркского  населения  долины  р.Чулыма  русские  письменные 

источники начиная с ХҮІІІ века систематически фиксируют родоплеменную 

группу  аргун,  именуя  ее  Аргунскою  волостью.  В  свое  время  я  показал,  что 

аргуны  попали  сюда,  как  и  некоторые  другие  родоплеменные  группы,  с 

запада, из района Тобольска, после падения Сибирского ханства в конце ХҮІ 

века, что еще раньше они, как повествуют предания, составляли с казахской 

ордой один народ ”(12, 231 б.). 

Тарихи  деректерде  «арғулардың»  ғұн  қауымдастығының  оңтүстік  тобы 

ретінде  қабылданатынын  айтқан  жөн.  Ғұндардың  бұл  тобы  «ақ  ғұн»  (белые 

гунны) аталады. Сасан дәуірінің тарихи оқиғаларын сипаттайтын көне армян 

деректерінде  ақ  ғұндар  жөнінде  былай  жазылған:  «Эфталиттер  ғұн  еліне 

жатса да, өздері солай деп аталса да, бірақ өзге ғұндармен араластығы, ауыс 

түйісі жоқ. Біз білетін ғұндармен олардың арасында ортақ шекара жоқ… олар 

 

3 

көшпелі  емес,  ерте  заманнан  бері  құнарлы  жерлерге  қоныс  тепкен. 

Ғұндардың ішінде өң-түсі ағы да, түрі келістісі де ақ ғұндар…» (16, 205б.). 

Арғулардың батыс деректерінде «эфталит» аталуы патшаларының атына 

байланысты.  Аргу  империясының  ең  бір  күшейген  тұсында  мемлекетті 

Ифталанос атты патша басқарды (470-496 жж.). 

Біздің  пікірімізше,  «Байана»  түркі-моңғол  тілдес  халықтардың 

көпшілігінде  бар  ұғым.  Мәселен:  Алтай  телеуіттерінде  ол  аспан  /көк/ 

құдайларының  басшысы,  ортақ  атауы.  Соның  ішінде  жиі  қолданатыны 

«Тотай  пайана»  -  найзағай,  жаңбыр  мен  бұршақтың  иесі,  бұлт  түрінде 

көрінеді.  «Байанаға»  баласы  жоқ  жандар  сиынады,  байананы  «ене  йайачы» 

деп атайды, оған арнап құрбандық шалады. Егер осыдан кейін балалы болса, 

онда «про него говорили «өрөгө пайанадан йайылған бала» т.е. сотворенный 

верхним божеством ребенок» (12, 233 б.). 

Қазақ  ішінде  «байана»  құдайына  табыну  ұмтылғанымен  де  биік 

таулардың бауырындағы  үңгірлерге барып  «байанаға» тәуәп ету, құрбандық 

шалу,  сырқатқа  шипа,  баласызға  перзент  сұрау  дәстүрі  әлі  жалғасып  келеді. 

Сол  себептен  тау  үңгірлерінің  көпшілігі  «әулие»,  Байананың  қасиетті  үйі 

есепті. Сондай қасиетті орынның бірі Баянауладағы Әулиетас (Қоңыр әулие) 

үңгірі.  Н.Коншин  «Баянауылдан  Қарқаралыға  дейін»  деп  аталатын  жол 

жазбасында Әулиетасқа табынып, түнеп жатқан, зияратқа келген адамдарды, 

олардың  құрбандық  шалғанын,  үңгірдің  ішінде  шырақ  жағып,  соның 

лапылдаған жалынына шомылатынын жазды. 

Этнографиялық  деректер  «байана»  образының  түркі-моңғолдың 

телеуіттен басқа челкан (шалқан), құманды, шор, якут (сақа), бурят, қалмақ, 

моңғол  т.б.  арасында  кеңінен  тарағанын  сипаттайды.  Қазақ  тіліндегі 

«бәйтерек»,  «бәйшешек»,  «байғыз»  /байқұс/,  «бәйбіше»,  «бәйтөбет»  т.б. 

ұғымдар  қалай  болғанда  да  «бай  /байана/»  сакралдық  мағынасына  тікелей 

байланысты  болса  керек.  Ол  үлкендікті,  қасиеттілікті  білдіреді.  Жиі 

қолданылатын сөздің бірі «баян» – құтты, берекені, молдықты білдіреді және 

байана  сөзінен  тікелей  туындайды.  Бұл  жерде  «байана»  қасиетті  «Жер-

сумен»  тікелей  байланысты  болғандығын,  Тәңірінің  сепкен  дәнін  өсіріп-

өндіріп  шығаратын  ана  есепті  екенін  ұмытпау  керек.  Этнографиялық 

деректер  түркі-моңғол  халықтарының  Байана,  Ұмай  ана,  Май  ана  деп  атап 

жүргендерінің бір ғана ана құдайы екенін анықтайды. 

Қазақтың ішінде сақталған «ой-бай» сөзінің мағынасы тек Байана ұғымы 

арқылы  ғана  түсінікті  болады.  «Ойбай»  Байананы  көмекке  шақыру, 

жалбарыну,  толық  нұсқасы  «Ой-бай-ана».  Ал  енді  ісләм  уағызшыларының 

(молдалардың) «ойбай» сөзіне байланысты «шайтанның атын атама, бісміллә 

де,  тіліңді  кәлимаға  келтір»  деуі,  Байана  атының  ұмытылуына  ісләм  дінінің 

тікелей ықпалы бар екенін көрсетеді. Шындығында да, Сібір түркілерінің әлі 

күнге  есінде  жүрген  «Байана»  қазақтың  ішінде  тек  «Баян  сұлу»,  немесе 

одағай «ойбай» түріңде сақталуы ісләм дінінің тікелей ықпалының нәтижесі. 

Көне  заманда  «байана»  ұғымының  географиялық  және  этникалық 

шекарасы  Еуразия  құрлығын  түгел  қамтып  жатты.  Бұл  ұғым  тек  түркі-

моңғолда  ғана  емес  үнді-еуропа,  финно-угор,  семито-хамит  т.б.  тіл 

 

4 

семьяларында  кеңінен  тараған.  Бірақ  толық  мәнін  тек  Орталық  Азия 

халықтары сақтап қалды. 

Байана  қашан  Баян  сұлуға  айналды?  Бұл  мәселеге  түрік 

қауымдастықтарының ісләм дінін қабылдауымен тікелей байланысты қараған 

жөн. Байана әуел бастан дүниетаным моделінің ішіндегі ең бір көркем образ 

болғандығына  дау  жоқ.  Ол  көне  бақсылық  түсініктерде  аяғы  ауыр  әйел-ана 

кейпінде  сүреттерге  түсті,  оның  әдемілігін  табиғаттың  ең  бір  сұлу 

суреттерімен  салыстырып  отырды.  Байана  туралы  түсініктерді  сақтаудың 

жалғыз жолы одан көркем образ жасау арғу-түрік тайпалары жайлаған өлкеде 

ісләм  туына  бағынудан  басталады  деп  жорамалдауға  болады.  Ендеше  Баян 

сұлу  бейнесіне  негіз  болған  Байана  Жаратушы  образы  ретінде  ондаған 

мыңдаған  жылдар,  ал  Баян  сұлу  образы  ретінде  1000  жылдан  астам  өмір 

сүрді. 

Баян сұлудың тарихы міне осылай!  

Қозы көрпеш 

Қозы көрпеш – көне дүниеден сақталған күрделі атау. Бұл атаудың түп 

негізін ностратикалық сөз қорынан іздегенде ғана толық мәнін ашуы мүмкін. 

Біз  Қозы  көрпеш  атауының  екінші  компонентінен  бастайық.  «Көр»  – 

түркі-моңғолда  жиі  кездеседі  (Көрұғлы,  Қорқыт  т.б.  түрлерінде).  Негізінен 

тілшілер  де,  халықтық  этимология  да  «көрді»  нақты  түсінеді,  яғни  адам 

қойылатын шұңқыр, мәйітке арнайы дайындалған орын. Шын мәнінде «көр»-

дің түбірі шумер тіліндегі «көр (кур)» - таулы жер, ұлы жер, ұлы дала, оның 

тұрғындары деген ұғымды білдіреді. 

Сонымен  бірге,  «көр»  аккад  тілінен  аударғанда  «барса  келмес»  деген 

мағынанға жуық (сторона без возврата). 

 Шумерлер  де,  аккадтықтар  да  Көр  елінің  қай  жерде  екенің 

ұмытыңқыраған.  Бұл  құбылыс  қазақтың  Жиделі  Байсын  деген  ұғымына 

жақын  келеді.  Аккад  есебі  бойынша,  егер  көне  Ниппурдан  алсақ,  (оны  жер 

кіндігі  деп  есептеген)  Көрге  дейін  3600  сағат  (екі  еселенген).  Көр  –  жеті 

қақпалы  т.б.  В.К.Афанасьеваның  пікірі  бойынша,  «Көр»  шумер  заманының 

өзінде персонофикацияға, яғни кейіпкерлерге айналған ұғым. 

Үнді-арий  тілдерінде  қасиетті  Куру  даласы  (жазығы)  деген  ұғым  бар. 

«Шатапатхабрахмана»  жазуына  қарағанда  (ХІҮ  1,1,2)  Куру  (Курукшетра) 

даласында  құдайларға  арнап  құрбандық  шалады.  Бұл  пікірді  «Махабхарата» 

да  растайды.  Ол  деректер  бойынша,  Куру  даласы  «небеса  на  земле»,  жер 

үстіндегі  ең  бақытты  қоныс.  Брахма  бастаған  құдайлар  мен  риши 

(көмекшілері) ай сайын бір рет ол жерге келіп қасиет тұтады. Көне үнді-арий 

түсініктеріне  қарағанда  Куру  даласының  адамдары  өлгеннен  кейін  бірден 

Көк Тәңіріне барады (Махабхарата, ІХ, 53,20). 

Шумер  кезеңінен  (ІҮ  мың  жылдық)  арий  дәуіріне  дейін  қасиетті  жер 

саналған «көр» (қор) сөзінің қазақи нұсқасы «қорық» деген мағынаға келеді. 

«Қор» – «көр» ауыспалы түрі, аса оғаш болмаса керек. Көрдің көрпеш атануы 

– бір мағыналы екі сөздің қайталануынан деп жорамалдауға болады: көр-қор 

(қорық) - пеш (бейіш) - сонда Көрпеш шығады. 

 

5 

Қозы – ұғымы тікелей мағынасынан алыс емес. Қозы  – үнді-еуропалық 

тілдерде  патшалық  әулет,  патша,  билік  деген  ұғымдарға  дөп  келеді.  Мұның 

мысалын әсіресе, арий тіл нұсқаларынан қарағанда аңғаруға болады: «Хзай» 

–  патша  билігі.  Дарий  тас  жазуына  «Ахуромазда  даровал  мне  эту  xsassa» 

(Э.Бенвенист).  Бұл  жерде  Зәрдүшке  табынған  Дарийдің  бас  құдай 

Ахуромазда  арқасында  билікке  жеткендігі  айтылып  тұр.  Қозы-Қазы  түпкі 

мағынасы бір сөздер болса керек деп ойлаймыз. Екі сөзде де алғашқы нұсқа 

тіршілікті, тіршілік бастауын білдіреді. 

Қазақта  кең  тараған  Қазылық  сөзіне  бұл  тұрғыдан  патшалар  мекені, 

қозғалыс  орталығы  деген  мағына  беру  керек.  Қазы  –  шүйгін  жер,  орталық, 

шұрайлы орта. Салыстырыңыз: «Қазылық – мал кіндігі» (Ә.Бөкейханов). 

«Қазы» қозыдан гөрі тереңдеу мағынаға ие. Мүмкін «қозы» Қазылықтың 

өкілі,  шүйгін  ортаның  иесі,  елшісі.  «Қозы»  –  түпкілікті  етістік,  қозғалыс, 

тіршілікті білдіреді: қозғау, қозғалыс, қозу, қоза (от, адам, мал). 

Байана  мен  Қозы  Көрпеш  –  ұғымдарының  арасындағы  тамырлы 

байланыс Э.Бенвенистің мына гипотезасын еске түсіреді: 

«Vazzaka» – прилагается также к “земле” – bumi, понимаемой в широком 

смысле как «царское самодержавное владение». 

Анализ  этого  прилагательного  остается  отчасти  гипотетическим.  По 

всей  вероятности,  это  производное  от  vaz  –  быть  сильным,  дышать  силой, 

соответствия которому обнаруживаются в ведийском существительном vaia – 

сила,  битва.  В  «героической»  терминологии  Вед  vaia  и  его  производные 

занимают  важное  место  и  охватывают  множество  понятий,  скрывающих 

первичное  значение  слов.  Кажется,  vaia  –  обозначает  силу,  свойственную 

богам,  героям  и  коням,  силу,  благодаря  которой  они  побеждают;  это  также 

мистическая  сила  жертвоприношения  вместе  со  всем  тем,  что  она 

обеспечивает: благополучием, удовлетворенностью, мощью. Это также сила, 

которая проявляется в дарах, откуда значения «щедрость, богатство». 

…Если бог Ахурамазда определяется как vazzaka, то лишь поскольку он 

одухотворен  этой  мистической  силой  –  vaia  (яғни  Байанаға  деген 

махаббаттың  күшімен  –  Ж.А.).  И  царя  титулуют  по  той  же  силе,  и  землю  – 

естественную  кормилицу,  которая  носит  и  кормит  всех  и  вся»  (4,  256-257 

бб.).  

Қортындылай  келсек,  Қозы  көрпештің  Баян  сұлуға  деген  махаббаты 

адамның Құдіретке (Құдайға) деген сезімі. Байана осы құдыретті күштің иесі, 

оның  мекені  Жер-Су,  ондағы  қасиетті  әулие  үңгірлер  осы  күштің 

жинақталған  орындары.  Қозы  Көрпеш  Ахурамазда  образына  негіз  болған 

бейне, ол жалпы тіршілік иесі, рух кәусәрін аңсаған адам. 

Сарыбай 

Сарыбай  –  көне  заманда  көбінесе  батысқа  қатысты  ұғым  ретінде 

қолданылады.  Егер  «қара»  –  шығыс  деген  түсінікті  берсе,  «сары»  –  батыс 

дегенге жақын. Қандай жағдайда да адамзат тіршілігінің арқауы Шығыс пен 

Батыс  арасындағы  қарым-қатынастарды  түр-түс  арқылы,  алпауыт  күш  пен 

құдіретті сезім ақылы бейнеледі. 

 

6 

«Сары»  атауының  батысты  нұсқайтынын  білдіретін  ең  алдымен 

ортағасырлық  ру  құрылымдары.  Орталық  Азия  көшпелі  ұлыстарының  ерте 

кезден бастап дуальдық жүйеге бағынатыны, оның бір бөлігі сары, бір бөлігі 

қара  атанатыны  деректерден  белгілі.  Мұның  ең  әдемі  көріністері  ғұндардан 

басталады:  ақ  ғұн  –  батыс  өлкелерді,  яғни  кәзіргі  оңтүстік  Қазақстанды, 

Өзбек, Парсы жерлерін мекендеген ғұндар. Сары ұйғырлар  – көшпелі түрік-

үйғыр империясының батысында орналасқан ру бірлестіктері. 

Әдебиетте  ең  көп  көңіл  бөлінген  тақырыптың  бірі  «сары  қыпшақтар». 

ХІХ  ғ.  өзінде  Г.Е.Грум-Гржимайло,  Н.А.Аристов  сияқты  ғалымдар 

қыпшақтардың  батыс  тобының  сары  (половцы)  аталу  себептері  туралы 

әңгіме  қозғаған.  Қытай  деректері  бойынша  (Ганьму)  Орталық  Азияда  ерте 

кезеңде  мекендеді-мыс  делінетін  динлин  тайпаларының  сары  қыпшақтарға 

тікелей  әсері  бар:  «светлую  окраску  части  кыпчаков  следует  отнести  к 

смешению их с западными динлинами». 

Бертіңгі зерттеушілер де (Л.Н.Гумилев, А.Н.Кононов т.б.) осы «динлин» 

теориясының  ықпалында  болды.  Қалай  дегенмен  де  зерттеушілер  «сары» 

сөзін  тек  адам  түсі  (өңі)  мағынасы  есебінде  қабылдағаны  анық.  Қазақ 

зерттеушілерінің  арасынан  С.М.Ақынжанов  та  сары  сөзінің  «құба» 

ұғымымен  тікелей  мағыналас  екенін  бірнеше  рет  ескертеді.  Зерттеуші 

«сары»,  «құба»  т.б.  анықтауыштарды  тікелей  қыпшақтардың  түр-өңімен 

байланыстыруға  ыңғай  білдіреді.  Сонымен  қатар  этнографтар  «сары» 

анықтауышын  түр-түспен  байланыстырудан  көрі  құбыладан  іздеген  жөн 

деген  жорамал  айтады:  «Представляется  наиболее  вероятным,  что  цветовое 

обозначение в этом этнониме (сары – половец) выступает как символическое 

название стороны света» (5, 127 б.). 

Біз  осы  жорамалды  қолдаймыз.  Ең  алдымен  көне  қыпшақтардың 

бірнеше тайпаларға бөлінгенімен де негізгі бөлігінің екі топқа жарылатынын 

ескерген  жөн.  Шежіре  деректері  Қыпшақтың  қазақ  даласын  мекендеген 

негізгі,  үлкен бөлігін  «қара  қыпшақ» деп атаса, батыс яғни  Еділ бойы, Қара 

теңіздің сол қапталын мекендегендердін «сары қыпшақ» деп атайды. 

Бұдан  кейінгі  тарихта  қалмақтарға  қатысты  анықтауыштарды  тағы 

кездестіреміз.  Шығыс  өлкесін  –  Алтай,  Жетісу  (Іле  бойы)  маңын  жайлаған 

ойраттарды  деректер  (ауызша  және  жазбаша)  «қара  қалмақ»,  Жайықтан 

батысқа  асқандарын  «құба  қалмақ»  деп  атайды.  Сонымен  бірге  Жоңғар 

мемлекетіне  бағынышты  болған  Алтайдың  телеуіт,  шор  сияқты  елдерін 

қазақтар да, өзгелер де «ақ қалмақ» деп атайды. Ескертетін бір мәселе Таулы 

Алтай  түркілері  «қалмақ»  деген  сөзге  қатты  шамданады  (бұл  Түркістанның 

өзбектерінің «сарт» дегенге ренжігені сияқты). 

«Құба»  мен  «сары»  арасында  үлкен  принципиалды  айырмашылық  жоқ 

деп  есептеуге  болады.  Екеуі  де  батыс  деген  мағынаны,  күннің  құбыласын 

нұсқайды. 

Ең  қызығы  «сары»  атауы  қазақтың  батыс  топтарына  да  қатысты 

қолданылады.  Бұл  қызық  фактіні  П.И.Рычков  1755  жылы  жазған 

«Топография  Оренбургской  губернии»  кітабы  баян  етеді:  «В  рассуждении 

киргиз-кайсаков надлежит знать и сие, что они не только никаких податей в 

 

7 

казну не платят, но и пошлин с торгу их в Оренбурге и Троицкой крепости, 

где через все лето бывает такая же ярмарка, как в Оренбурге, ничего от них 

не берется, а берется оная пошлина за них с русских купцов, которые товары 

из их рук покупают, да и ханы их с народа никогда ничего себе требовать не 

могут… Сами себя называют они сара-кайсаки, что с арабского языка значит 

степного  казака.  Но  больше  и  обыкновенно  именуются  они  просто  кайсаки 

или казаки» (12, 86 б.). 

«Сара/сары»  тек  қана  араб  тілінде  ғана  емес  Еуразиялық  тілдердің 

көпшілігінде  кездеседі.  Қара  сөзі  сияқты  «сара-сарының»  функционалдық 

мазмұны өте жоғары: ол билікті, тектілікті, сапаны білдіреді. 

Қорыта  келгенде  «Сары»  ұғымы  ең    алдымен  батысқа  тиесілі,  мүмкін 

«батыс-шығыс» ұғымдарына қатысты белгілі табу-тиымдар да болуы мүмкін. 

Осыған  байланысты  Батысты  –  Сары,  Шығысты  –  Қара  деп  атау  ерте 

уақытта-ақ  қалыптасқан  деп  айта  аламыз.  Бұл  адамзат  баласының 

дүниетаным білімінің ең көне тамырлары. 

Қарабай 

Қарабай  -  өте  көне  символикалық  образ.  Көне  дүниетаным  жобасында 

түрлі-түсті 

сипаттамалар 

көп 

қолданылады. 

Осыған 

байланысты 

төмендегідей жорамалдар жасауға болады. 

Адам  баласы  мекен  еткен  кеңістікті  игеру  ең  алдымен  Шығыс  және 

Батыс  ұғымдарын  қабылдаудан  басталды.  Ол  алдымен  Күн  тәңірінің 

қозғалысына  негізделеді  және  бақылаудан  шыққанын  анықтау  онша  қиын 

шаруа  болмас.  Күннің  жер  бетіне  сәулесін  төгіп,  жарқырап  шыққан  жағын 

«Шығыс» атайды, ал алаулап-мұнартып барып батқан жағын «Батыс» дейді. 

Сонымен  қатар  шығысқа  ықылас,  құрмет  ерекше.  Біздің  аталарымыз 

қасиетті,  әулие  адамдарының  бейіттері  мен  күмбездерінің,  құрбандық 

шалатын  орындарының  есігін  Шығысқа  қаратады.  Тасмола  қорымдарының 

мұртты жалдары негізгі зираттан шығысқа қарай бағытталып құшағын ашып 

тұр. 

Шығыс  –  күш  иесі,  алапат  мол  құдірет  иесі,  жігер  мен  қайрат,  жарық 

сәуле  иесі.  Көне  түркі  сөздігіне  жүгінсек  –  сары  тас  Венерамен  (Шолпан) 

байланысты, қара тас Сатурнмен байланысты (Турфан ескерткіші). Бұл жерде 

жұлдыз  әлемінің  ішінде  Шолпан  -    батыспен,  ал  Сатурн  шығыспен  тікелей 

байланысады.  

«Қара»  сөзінің  әр  түрлі  мағыналары  бар.  Бірақ  соның  ішінде  ең  көп 

кезедесетіні  түр-түсті  білдіру,  қарапайым  қара  халықты  білдіру,  қара-құрым 

елді, көпті білдіру. Осының ішінде соңғысы Қарабай образына сәйкес. 

Жырда да біз Қарабайды Сарыбайға қарағанда шығыстан кездестіреміз:  

«Қызымды жетім ұлға бермеймін» деп 

Қарабай  көше  қашты  халқыменен,  -  деп  Су  аяғы  құрдымнан  Аягөзге 

көшті.  

Қозы  көрпеш  –  Баян  сұлу  жырының  әр  нұсқасында  Қарабай,  Сарыбай 

аттарының  ауысып  келетіні  де  екі  образдың  бір-біріне  тең  күштер  екенін 

көрсету мақсатынан туған: 

Сарыбай менсінбейді жетім ұлды, 

 

8 

Азғырып кеудесіне шайтан кірді. 

Біресе  Қарабай  Баянның  әкесі  болса  (Жанақ  нұсқасы),  енді  бірде 

Баянның әкесі Сарыбай делінеді (Шөже нұсқасы). 

Ең  алдымен  Сарыбай  Өлеңтінің  аяғын  өрлей  көшеді  (Шөже  нұсқасы), 

яғни  Баян  аула  тауларынан  солтүстікке  бағыт  алған  сияқты.  Одан  кейін 

Өлеңтінің бойынан өткен күні сабасы жарылып «Ақкөл мен Жайылма содан 

қалған»  дейді  жыр мазмұны.  Осылайша  Сарыарқадан  шығысқа  қарай  көшіп 

отырып  Сарыбай  ауылы  Аякөзге  келеді:  «Жазы-қысы  он  екі  ай  жайлап, 

қыстап, Сарыбай көшіп келді Аякөзге». 

Жанақ  нұсқасында  Сарыарқаның  белгілі  деген  жер-су  атаулары  түгел 

айтылады.  Бірақ  қашанда  Қозының  ауылы  Батысқа,  Баянның  ауылы 

Шығысқа қарай болып келеді. 

Неге  Шығыстың  тартым  күші  көп?  Неге  Батыс  Шығысқа  тартылады? 

Бұл туралы әлі де тереңдей зерттей түсу керек. Көне дәуірдегі топонимиялық 

деректерді  қарастырсақ  «қара»  көп  кездеседі.  «Авестада»  Қара  (хара)  жер 

бетін айнала қоршап жатқан мифтік таулар жүйесі. Оны құрметтеп Арийлер 

«Хара-Бэрэзайти»  деп  атайды,  мағынасы  Биік  Қара  тау.  Ол  жерде  арий-тур 

тайпалары табиғаттың ұлы күштеріне арнап құрбандық шалды. 

Орта  ғасырлық  оғыз-қыпшақ  аңыздарында  Қараспан  тауы,  Қарашық 

тауы, Қара тау көп кездеседі. 

Орта  ғасырда  қазақ  жерін  мекен  еткен  үлкен  тайпалық  этностардың 

үлкен  бөліктері  қара  аталады.  Қыпшақтың  атақты  ері  Қобыланды  –  қара 

қыпшақ Қобыланды, қазақ жеріндегі хандарға орда болған көне  қалалардың 

бірі,  Рашид-ад-дин  жазатын  –  Қарақорым  (бұл  Үгедей  кезінде  көтерілген 

моңғолдардың  Қарақорымынан  бөлек).  Рашид-ад-диннің  жазуына  қарағанда 

Қарақорым Бетпақ далада, не Бетпақ далаға шекаралас алқапта болса керек. 

Этнос атауларының ішінен  қара  түргеш, қара үйғыр (сары үйғыр), қара 

керей  (найман  ішінде),  қара  қалмақ  т.б.  атауларды  кездестіреміз.  Бұл 

санамалап жатқан атаулар тарихқа белгілі «қаралардың» аз ғана бөлігі. Қазақ 

жақсы,  тектіні  «қаракөк»  дейді,  ол  не  себептен  қара  көк?  Егер  «қара» 

көптікті,  күшті,  құдіретті  білдірсе,  «көк»  –  Тәңірінің  аты.  Шығыс  Тәңірінің 

нұры жер бетіне төгілетін шапағат көзі. 

«Хараға»  тек  адамдар  ғана  емес  Тағдырдың  иесі  сұлу  Ашидің  өзі  де 

табынады:  

Когда молился Аши 

Хаошьянха Парадата 

Под Харою высокой, 

Прекрасной, данной Маздой /Авеста/.