Монография // Мұқанов Сәбит. Таңдамалы шығармалар. Он алты томдық. Он алтыншы том. Алматы

 
76
Малдының малын көре алмай, 
Борышын түгел бере алмай, 
Көрінгенге обықты. 
Қазақтың малын сапырып, 
Көп пәлеге шатылып, 
Кесапатқа жолықты... 
Саудагер қашты бұл елден, 
Несиесін жия алмай. 
Бұралқылар сандалды, 
Жуандарға сыя алмай. 
Сыйымсыз болды алашқа 
Барымтасын тыя алмай. 
Нанымы жоқ, анты бар, 
Ел нұсқыны кетті ғой, 
Елмін деген салты бар, 
Әлі кунге уайым 
Қылған жан жоқ ұялмай. 
 
Осындай  жағдай  Тобықтыдан  басқа  руларда  да  барлығын 
берекесіздік,  бірліксіздік,  ел  қамын  емес,  өз  қамын  ойлаушылық, 
біреуін біреуі жеуге, алдауға тырысушылық өзге рудан да табылатынын 
Абай былай баяндайды: 
 
Бөтен елде бар болса, 
Ежеттесің, сыйласың,. 
Сыбырлас, сырлас көп болған, 
Көптен тату қимасың. 
Басыңа жұмыс тускен күн  
Татулықты бұрынғы, 
Не қылып ол ойласын, 
Ашып берер жауыңа  
Өзі көрген қоймасын. 
«Бөтен  елдегі  ежеттестік»  жау  мен  достың  арасында  жүргенде 
қандай екі жүзділік амал қолданатынын Абай былай бейнелейді: 
 
Желіккен жауың кез болса. 
Араздығы сөз болса. 
«Бәрекелді батыр» деп, 
Мақтап-мақтап қоздырар. 
Ескі досын көргенде, 
Есебі жоқ ант ішіп, 
Аруақ, құдай айтысып, 
Сыр алғалы айттым деп; 
Жауыңды алдап қайттым деп, 

 
77
Кұдайдан қорықпай, ант ұрған, 
Иман жүзін тоздырар. 
Келіп-кетіп көп журіп, 
Мен досыңмын деп жүріп, 
Дұшпандығын оздырар. 
Алдайды деп жауыңа, 
Ел тарттырмай баурыңа 
Көрінгенді азғырар. 
Кеселді болып бітеді, 
Жақсыға біткен жақындар. 
Жау жағадан алған күн  
Өздері иттей тақымдар. 
 
Мұндай  «ежеттестер»  Абайдың  байқауынша,  достарына  ғана 
сенімсіз,  алдауыш  емес,  өз  тұқымдарына  да,  өз  туысқандарына  да 
алдауыш, опасыз. 
 
Туысқанға кекшілі  
Жас баладан бетер-ді... 
Жақынға еріп мал салмай, 
Жауды керіп жан салмай, 
Қайдан ғана біледі, 
Ауыр менен жеңілдің 
 Арасымен өтер-ді. 
Жолдас аз боп сасқанда, 
Әуелі сонан естисің 
 «Ат үстінен көтерді». 
 
Осындай «туысқандар» әр елде де барын Абай былай баяндайды: 
 
Әркімде-ақ бар ғой туысқан 
Қайсысы жауды қуысқан? 
Күн жауғанда қойныңда, 
Кун ашықта мойныңда - 
Арылмас міндет болған соң, 
Әркімнің көңілі суысқан... 
Жат айбынар ісі жоқ, 
Жау айдынар күші жоқ... 
Қалжыңы теріс, сөзі - ұрыс, 
Айтқан сөзге көнбейді. 
Өз тентегін көрмейді, 
Қазан бұзар бір қырыс, 
Сондай кесел туысқан. 
Қай жерінен болады, 

 
78
Көңілге медеу ол тыныс. 
 
Барлық қазақ елінен осындай халді көрген соң, ол: 
 
Көңілім қайтты достан да, душпаннан да, 
Алдамаған кім қалды тірі жанда. 
Алыс, жақын қазақтың бәрін көрдім, 
Жалғыз-жарым болмаса анда-санда. 
Пайда үшін біреу жолдас бүгін таңда, 
Ол тұрмас бастан жыға қисайғанда, 
Мұнан менің қай жерім аяулы деп, 
Бірге тұрып қалады кім майданда? 
Ендігі жұрттың сөзі ұрлық-қарлық, 
Саналы жан көрмедім сөзді ұғарлық, 
Осы күнде осы елде дәнеңе жоқ, 
Мейір қанып, мәз болып қуанарлық. 
 
Абайды  назарландырып  отырған  осы  хал  не  хал?  Бұл  қазақтың 
сүйегіне біткен хал ма? Болмаса белгілі бір жағдайда туған хал ма? 
Қазақ 
халқының 
мұндай 
халге 
ұшырауына, 
сол 
кездегі 
экономикалық және саяси жағдай себепкер еді. 
«Л.  Н. Толстой және оның дәуірі» деген мақаласында  В. И. Ленин 
Толстойдың  «Анна  Каренина»  дейтін  романының  Левин  атты 
геройының: 
«Қазір 
бізде 
мұның 
бәрі 
(орыстың 
1861 
жылғы 
реформасына  шейінгі  өмірін  айтып  отыр.-  С.  М.)  асты-үстіне  шығып, 
жаңадан  ғана  (реформадан  кейінгі  өмірін  айтады.-  С.  М.)  құрылып 
жатыр»,-  деген  сөзін  мысалға  алады  да:  «1861  -1905  жылдардағы 
дәуірді бұдан гөрі дәлірек сипаттау қиын»,- дейді. 
«Ненің  асты-үстіне  шыққанын,-  дейді  Ленин  жаңағы  пікірін 
айқындай  түсіп,-  әрбір  орыс  жақсы  біледі  немесе  ең  болмағанда, 
онымен әбден таныс. Ол - крепостниктік право және соған сәйкес бүкіл 
«ескі тәртіп». Ал ненің «жаңадан ғана құрылып жатқаны» қалың бұқара 
халыққа  мүлдем  таныс  емес,  жат,  түсініксіз.  Осы  «жаңадан  ғана 
құрылып  жатқан»  буржуазиялық  құрылыс  Толстойға  құбыжық  көрініп, 
Англия  тәрізденіп,  бұлдыр  керінеді.  Дәл  құбыжық  болып  көрінеді, 
өйткені  Толстой  осы  Англиядағы  қоғамдық  құрылыстың  негізгі 
белгілерін,  ол  құрылыстың  капитал  үстемдігімен,  ақша  ролімен, 
айырбастың  шығып  дамуымен  байланысын  анықтау  талабының  бәрін 
де,  былайша  айтқанда,  принцип  жүзінде  керексіз  деп  біледі. 
Халықшылдарға  ұқсап  Толстой  Россияда  «құрылып  жатқан»  нәрсе 
буржуазиялық  құрылыстан  басқа  ештеңе  де  емес  екенін  көргісі 
келмейді, көзін жұмып, бұл ойдан бойын аулақ салады. 
Россиядағы  Бүкіл  қоғамдық-саяси  істің  таяудағы  міндеттері 
тұрғысынан  алып  қарағанда  1861  -1905  жылдардағы  дәуір  үшін  (және 

 
79
бідің заманымыз үшін де) бірден-бір  маңызды мәселе болмағанмен, өте 
маңызды 
болған 
мәселе 
- 
Англияда, 
Германияда, 
Америкада, 
Францияда  және  басқа  жерлерде  өте  әр  түрлі  формаларда  болып 
отырған  осы  құрылыстың,  буржуазиялық  құрылыстың,  Россияда 
«қалайша  құрылуы»  туралы  мәселе  екені  әбден  орынды  еді.  Бірақ 
мәселені  осылайша  айқын,  нақтылы-тарихи  түрде  кою  Толстойға  мүлде 
жат  бірдеңе  сияқты.  Ол  жалпылап  ойлайды,  ол  адамгершіліктің 
«мәңгілік»  негіздері,  діннің  мәңгілік  ақиқаттары  деген  көзқарасты  ғана 
жақтайды,  бүл  көзқарас  ескі  («асты-үстіне  шыққан»)  құрылыстың, 
крепостниктік  құрылыстың,  Шығыс  халықтар  тұрмысы  құрылысының 
идеологиялық көрінісі ғана екенін түсінбейді»
1
. 
Лениннің  мақаласы  реформадан  кейінгі  Россияның  халін  ғана 
емес,  Россияға  бағынған  басқа  елдердің  де,  солардың  ішінде  қазақтың 
да  халін  ұғуға,  Толстойдың  көзқарасын  ғана  емес,  Абайдың  да 
көзқарасын ұғуға жарық жол сілтейді. 
1861  жылдың  реформасынан  басталған  Россиядағы  капиталистік 
өркендеудің қаулаған өрті қазақ даласына да ұшқынын түсірді. 
«Ұшқынын» 
деген 
сөзді 
әдейі 
алып 
отырмыз. 
Себебі: 
капиталистік  құрылыс  басталғаннан  кейін  Россияда  жасалған  заводтар, 
фабрикалар,  оларды  бірлестіретін  синдикаттар,  трестер,  олардың 
тынысын 
алдыратын 
банктер 
қазақ 
арасында 
1917 
жылдың 
революциясына  шейін  де  орнаған  жоқ.  Лениннің  «1862  жылы 
Толстойдың  «қимылсыз»  Шығыс  деген  Шығыс  елдерінің  бірнешеуінде, 
1905  жылдың  оқиғасынан  кейін  соған  ұқсас  оқиғалар  болды.  «1905 
жыл-  «Шығыстық»  қимылсыздықтың  ақыры  еді»  деуі  де  содан.  Қазақ 
ауылына  буржуазиялық  құрылыстың  нышандары  1905  жылдан  былай 
қарай  ене  бастағаны  даусыз.  Оған  дейінгі  қазақ  шаруасындағы 
капитализмнің  тегі  -  күні  жетпей  туған  бала  сияқты,  әрі  нәзік  әрі  әлсіз, 
әрі шалағай еді. 
1861 
жылдың 
реформасы 
Россияның 
ауыл 
шаруасын 
да 
«төңкеріп»,  «жаңалықтар»  жасады:  егін  кәсібімен  шұғылданатын 
помещиктердің  шаруасына  капитал  ене  бастады.  Бұл  «жаңалықтың»  да 
қазақ аулына ұшқыны ғана кеп түсті. Егін кәсібімен шұғылданған қазақ 
помещиктері  1905  жылдың  бер  жағында  ғана  бірен-сарандап  көріне 
бастады.  Одан  бұрынғы  қазақ  аулында  болған  егіншілік  әркімнің  өзіне 
қажетті  мөлшерінде  ғана  болатын.  Базар  үшін  егін  ектірген  қазақты 
1905 жылдың ар жағында біз білмейміз. 
1861  жылдың  реформасынан  қазақ  даласына  келген  «көрнекті» 
жаңалық  -  қазақтың  негізгі  кәсібі  -  мал  ша-руасының  товарға  айнала 
бастауы, ақша мен малдың араласуы. 
Қазақтың 
натуралдық 
мал 
шаруасына 
ақшаның 
араласуы 
реформадан  бұрын,  қазақ  елі  Россияға  бағынудан  басталған.  Бірақ 
реформадан  бұрын  мал  өсірген  қазақ  байларынан мал  саудасымен  кәсіп 
істегендер  некен-саяқ  болған.  Өз  ақшасына  мыңдаған  сиырлар  мен 

 
80
қойлар  жинап,  орыстың  купецтеріне  өткізу,  қазақта  реформаның  бер 
жағында басталды, 1905 жылдың бер жағында күшейді, көбейді. 
Ақшаға  шейінгі  қазақ  байларының  байлығы,  жалпы  алғанда, 
баянсыз  болушы  еді.  Ол  кезде  қазақ  елі  қысы-жазы  көшіп 
жүретіндіктен,  кейбір  жылдар  жаңбыр  жаумай,  малдың  қысқы  отына 
жер  тақыр  болса  немесе  жер  отты  болғанмен,  қыс  жаңбыр  жауып, 
мұздақ  болса,  аяғынан  оттап  күн  көретін  малдар  жұтап,  қырылып 
қалатын.  Сондай  жылдарда  мыңдаған  қарасы  бар  байлар  көктемде 
тақыр  кедей  боп  шыға  келетін.  Қазақтың  «Батыр  бір  оқтық,  бай  бір 
жұттық»  деген  мақалы  содан  шыққан.  Ақша  шыққан  кезде  жылқысы 
жұтаған бір байдың: 
 
Хош, сау бол енді менің, айғырларым, 
Құтты боп бауырларың, бай қылғаның, 
Жұт деген жалмауыз кеп жалмаған соң, 
Жануар айғырларды қайғырғаным! 
Хош, сау бол енді менің, биелерім, 
Қанатын қымызыңа иелерің, 
Жұт деген жалмауыз кеп жалмаған соң, 
Зар жылап босап кетті жүйелерім. 
Хош, сау бол енді менің, аттарым-ай, 
Базарға қымбатыңда сатпадым-ай, 
Базарға жұттан бұрын сатып-сатып, 
Шіреніп бай көпестей жатпадым-ай! – 
 
деп  өкіну  де  содан.  Ақша  шықпаған  кезде  мал  товарға  айналмаған 
кезде, қазақ ауылдары қысы-жазы көшіп жүретін кезде, қазақтар қысқы, 
жазғы  жайлауға  төзбейтін  малды,  мәселен,  сиырды  малданбайтын. 
Олардың  малданатындары  қой  мен  жылқы  болатын.  Климаты  жылы 
оңтүстіктегі  қазақтар  болмаса,  түйе  малын  да  көшпелі  қазақтар  көштің 
келігіне лайықтап, аз өсіретін. 
Сиыр  малы  қазақ  шаруасына,  қазақ  елі  Россияға  қосылғаннан 
кейін екі себептен кірді. 
Бірінші.  Реформадан  жеті  жыл  кейін,  1868  жылы  жерсіз 
крестьяндардың  ереуілдерінен  құтылу  үшін  және  қазақ  даласын 
меңгеру  үшін  патша  өкіметі  орыс  шаруаларын  Қазақстанға  көшіре 
бастады.  1822  жылдың  заңынан  кейін  қазақ  даласына  сирек  орнаған 
Көкшетау,  Ақмола,  Атбасар,  Торғай,  Ырғыз,  Қарқаралы,  Баян,  Аякөз, 
Алматы,  Қапал  сияқты  қалалардың  арасына  1868  жылдан  кейін 
поселкелер кеп орнады. Орыс қалаларының, орыс поселкелерінің малды 
қыстыгүні  қорада  күтетін  салтын  көрген  қазақтар,  жазғы  кешін 
доғарғанмен,  қыстыгүні  бір  орында  мекендеп,  қысқа  шыдамсыз  малға 
жаз  пішен  даярлап,  қыс  қорада  күтетін  болды.  Осындай  түрмысқа 
айналғаннан  кейін,  жаз  аяғынан  оттап,  қыс  қорада  күтілетін  сиыр 

 
81
малын  да  жинай  бастады,  пайдалы  екенін  біле  бастады.  Бүл  жөнде  XX 
ғасырдың  бас  кезінде  қазақ  шаруасын  зерттеген  Щербина  былай  дейді: 
«Орыс поселкелері келумен қазақ шаруасы түбірімен өзгерді. Бұдан елу 
жыл  бүрынғы  өмірімен  салыстырсаң  көп  айырма  бар.  Қазақтар  қазір 
сиыр малын көбейте бастады. Көшпелі кезде ол жоқ. Қазақ қазір малды 
аяғынан оттатпайды, шөп шабады, алдағы жылына шөп жинайды»
1
. 
Екінші.  Россияның  базарына  саудаға  салуға  қолайлы  екі  түрлі 
ғана  мал  болды:  сиыр,  қой.  Қазақтың  жылқысы  орыс  базарында  құнды 
саналған жоқ. Түйе мен ешкінің сауда-саттыққа мүлде құны болмады. 
«Ақша  атасын  танымайды»  дейді 
қазақ  мақалы.  Ақшаға 
ұстаушының  ақсүйеқ  я  қарасүйек  екендігі  емес,  оған  қажеті  -  ұстай, 
жүргізе  білетін  кісі.  Егер  Россияның  капиталистері  бұынғы  дворяндар 
мен  помещиктерден,  тіпті  крепостной  праводан  кейіи  азат  болған 
шаруалардан  да  шықса,  қазақта  мал  саудасын  жүргізіп  байығандар 
бұрынғы  «аталылардан»  да,  сауда  жүргізе  білген  «атасыздардан»  да 
шықты. 
Жаңадан 
әсіресе 
«атасыздардан» 
шыққан 
байлар 
шаруашылықта  да,  саясатта  да  замана  жағдайына  икемделіп  өздерінің 
үстемдігін жүргізе бастады. Шортан- байдың: 
 
Әуелі зорлар қор болды, 
Әуелгі қорлар зор болды,- 
 
деген өлеңі осы кезде
 
туды. XIX-XX  ғасырларда осы сарында жазылған 
өлеңдерді  жннаса,  қалың  бір  том  кітап  болар  еді.  Барақ  Абайдың 
барлық  шығармаларынан  бұл  томға  кірстін  не  бір  ауыз  олең,  не  бір 
ауыз  сөз  табылмас  еді.  Себебі  Абай  ескіні  көксеген  де  адам  емес, 
адамды  «сүйегіне»  қарап  бағалаған  да  адам  емес,  оның  бағасында 
адамның  адамгершілігі  тұқымында  жақсылық  болғандықтан  емес, 
өзінде жақсылық болғандықтан. 
Абай  «аталы»  байға  да,  «атасыз»  байға  да  қарсы.  Оның  ешбір 
шығармасынан  осы  екі  жүйелі  байды  мақтаған  бір  ауыз  сөз  таба 
алмайсың.  Бай  атаулының  қанаушы  екенін  Абай  жақсы  біледі  де  және 
сол  қанауға  барлық  шығармаларында  қарсылық  ойын  айтып  отырады. 
Сөйте  тұра,  оның  ойынша,  жаман  әдеттің  бәрі  қазақта,  оның  ішінде 
байларында  ғана  сияқты  да,  басқа  елдің,  әсіресе  орыстың,  оның  ішінде 
байларының істері түгелімен жап-жақсы, оның: 
 
Мал жияды мақтанып білдірмекке, 
Көзге шұқып малменен күйдірмекке. 
Өзі шошқа өзгені ит деп ойлар, 
Сорпа-сумен, сүйекпен сүйдірмекке, - 
 
дейтін байлары, «ары, ұяты, халқы - мал» деп сөгетін байлары қазақтікі 
ғана сияқты да, өзге елдің, әсіресе орыстың, байлары олай емес сияқты. 

 
82
Абай,  бір  сөзінде  қазақтың  отырықшы  өзбек,  татар,  орыс  сияқты 
елдерді сықақтайтынын айта кеп былай дейді:  «Сонда мен ойлаушы ем, 
ә,  құдай,  бізден  басқа  халықтың  бәрі  антұрған  келеді  екен  деп,  ең  тәуір 
халық  біз  екеміз  деп,  енді  қарап  тұрсам,  сарттың  екпеген  егіні  жоқ, 
шығармаған  жемісі  жоқ,  саудагері  жүрмеген  жері  жоқ,  қылмаған 
шеберлігі жоқ. Өзімен-өзі әуре боп, ешбір шәһәрі жауласпайды. Орысқа 
қарамай  тұрғанда,  қазақтың  өлісінің  ақырет  дегенін,  тірісінің  киімін 
сол  (өзбек-С.  М.)  жеткізіп  тұрды...  Орысқа  қараған  соң  да,  орыстың 
өнерін  бізден  олар  көп  үйреніп  кетті...  Ноғайға  (татарға)  қарасам, 
солдаттыққа  да  шыдайды...  еңбек  қылып  мал  табу  жолын  да  солар 
біледі... Орысқа айтар сөз де жоқ. Біз құлы ғүрлы да жоқпыз». «Көкірек 
тола қайғы,- дейді Абай,- қазақтың осы мәдениетсіздігін көріп отырып,- 
кісінің  өзін  де  билетпейді,  бойды  шымырлатып,  буынды  құрытып,  я 
көзден жас толып ағады, я тілден ыза боп ағады». Сол сөзін өлеңінде де 
қайталап: 
 
Қайғы шығар ілімнен, 
Ыза шығар білімнен. 
Қайғы мен ыза қысқан соң, 
Зар шығады тілімнен, 
Қайтып қызық көрермін  
Әуре-сарсаң күнімнен, - 
 
дейді.  
Өзбектен,  татардан,  орыстан  қазақтың  мәдениеті  төмен  болатын 
себебін Абай былайша түсіндіреді: 
«Мұның  бәрі  -  төрт  аяқты  малды  көбейтуден  басқа  ойының 
жоқтығынан,  өзге  егін,  сауда,  өнер,  ғылым  секілді  нәрселерге  салынса 
бұлай болмас еді». 
Қазақ  елінің  мәдениеттен  артта  қалуын,  қазақ  шаруасының 
берекесіздігін,  өркендемеуін  Абай  бір  ғана  мәселеден  деп  ойлайды.  Ол 
- еңбексіздік. 
 
Еңбек жоқ, харекет жоқ, қазақ кедей, 
Тамақ аңдып қайтеді тентіремей,- 
 
дейді ол. 
Қазақ  халқының  көпшілігі  кедей  болу  себебі,  оның  еңбекті 
сүймегендігінен  емес,  жалқаулығынан  емес;  кедей  болуының  себебі: 
біріншіден,  ол  кездегі  ауылдың  өндіріс  күшінің  әлсіздігінен  болса, 
екінші  жағынан,  әрі  өз  байларының,  әрі  орыс  помещиктері  мен 
капиталистерінің екі жақты қанауына түскендіктен: 
 
Кедейдің өзі жүрер малды бағып, 

 
83
Отыруға отын жоқ үзбей жағып, 
Тоңған иін жылытып, тонын илеп, 
Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып. 
Жас балаға от та жоқ тұрған маздап, 
Талтайып қақтана алмай, өле жаздап, 
Кемпір-шалы бар болса, қандай қиын, 
Бір жағынан қысқанда жел де азынап. 
Кәрі қой ептеп сойған байдың үйі, 
Қай жерінде кедейді тұрсын күйі? 
Қара қидан орта қап ұрыспай берсе, 
Ол да қылған кедейге үлкен сыйы. 
Қар жауса да тоңбайды бай баласы, 
Үй жылы, киіз түтқан айналасы. 
Бай ұлына жалшы үлы жалынышты, 
Ағып жүріп ойнатар көзден жасы. 
 
Бұл  -  қазақ  жалшыларының  біреуінің  ғана  басындағы  хал  емес, 
барлық  қазақ  байларының  жалшылығында  жүретін,  барлық  қазақ 
жалшыларының  халі.  Қазақ  жалшыларының  мұндай  ауыр  халін  Абай 
көлденең  тұрып  қана  сипаттамайды,  соларға  жаны  ашып,  халдерін 
қайғыра  сипаттайды.  Бірақ  Абайдың  ол  жалшыларға,  сондай  халден 
қайткенде  де  құтылу  үшін  сілтер  айқын  жолы  жоқ.  Еңбексіз 
«пысықтарға» Абай: 
 
Еңбек қылсаң ерінбей, 
Тояды қаргың тіленбей,- 
 
деген 
ақыл 
айтса, 
байдың 
есігінде, 
қоршылықта 
жүрген 
жалшыларға  оны  айта  алмайды.  Ерінбей  еңбек  еткенмен,  өте  нашар 
халде  отырған  қазақ  жалшыларына  сол  халден  қайтсе  арылудың 
айласын тауып бере алмаған Абай: 
 
Алса да аяншақтау кедей сорлы, 
Еңбек білмес байдың да жоқ қой орны. 
Жас бала, кемпір-шалын тентіретпей. 
Бір қыс сақта, тас болма сен де о ғұрлы! 
 
деп байға жалынады. 
Абай  бір  мәселені  былай  деп  өте  дұрыс  қояды:  «Әрбір  байлық 
іздеген,  -  дейді  ол,  -  малым  көп  болса,  өзім  де,  балаларым  да  малды 
болса  екен  дейді.  Ол  мал  көбейсе,  малшыларға  бақтырмақ.  Егер  де 
қыстауы  тарлық  қылса,  арызы  жеткендіқ  сыйы  өткепдіқ  байлық 
қызметімен біреудің қыстауын сатып алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ. 

 
84
Ол 
қыстауынан 
айрылған 
және 
біреуге 
тиіспек 
я 
болмаса, 
орынсыздығынан елден кетпек. Әрбір қазақтың ойы осы. 
Осылар біріне-бірі достық ойлай ма? «Кедей көп болса, ақысы кем 
болар  еді,  малдан  айрылғандар  көбейсе,  қыстауы  босар  еді»  деп,  мен 
«ананы  кедей  болса  екен»  деп,  ол  мені  «кедей  болса  екен»  деп,  әуелде 
ішімізден  қас  сағындық.  Әрі-беріден  соң  сыртымызға  шықты: 
жауластық,  дауластық,  партияластық,  осындай  қастарға  сөзім  өтімді 
болсын деп қызметке, болыстыққа, билікке таластық». 
Тамаша  айтқан  сөз.  Жеке  шаруа  үстем  болған  антагонистік 
қоғамның,  ол  қоғамның  ішіндегі  қанаушы  таптың  ой-пікірі  ғажап  дәл 
берілген.  Бірақ  Абайдың  бір  жетімсіздігі  -  осындай  ой-пікір,  осындай 
мінез  қазақта  ғана  бар  деп  ұғады.  Басқа  елдердің  тіршілігін  жете 
білмеген  Абай  осындай  мінез-құлық  тек  қазаққа  ғана  тән  дегендей 
кылады. 
Еңбексіз  күн  көретін  жеке  шаруа  иелерін  Абай  бір  бояумен  ғана 
суреттемейді. Оларды үш жүйеге бөледі.  
Бірінші. 
 
Мал жияды мақтанын білдірмекке, 
Көзге шұқып малменен күйдірмекке, 
Өзі шошқа, өзгені ит деп ойлар, 
Сорпа-сумен, сүйекпен сүйдірмекке, - 
 
деп сыпаттайтын «мал құмар, мақтан құмар, адамды дос көрмей, малды 
дос  көретіндер».  Бұларға  Абайдың  қай  көзбен  қарағаны  «өзі  шошқа» 
деген сөзден анық аңғарылады. 
Екінші.  «Шын  момын  бай»  Абайдың  ойынша,  ол  «ырыс  баққан 
дау  бақиас»  деген  мақалмен  боламын  деп,  бергенімен  жаға  алмай, 
жарымын  беріп,  жарымын  тыныштықпен  баға  алмай,  ұры,  залым, 
қуларға жемтік боп жүргендер. «Шын момын байларды алмасаң, - дейді 
Абай  бұл  жүйелі  адамдар  туралы,-  соның  тілеуін  тілемесең  болмайды. 
Сонан  басқаны  таба  алмадым».  Бұл  сөзіне  қарағанда  Абай  аты  байға, 
байлыққа қарсы емес, біреуге зорлық қылатын байға қарсы. Зорлықсыз, 
біреудің  еңбегін  қанамай  ешкім  де  байи  алмайтынын  бұл  арада 
қайталамай-ақ қояйық. 
Үшінші.  Абай  тілімен  айтқанда,  «пысықтар».  Осы  мәселеге 
кеңірек  тоқтағымыз  келеді.  Себебі:  Абайдың  өлеңдерінде  де,  прозамен 
жазылған нақыл сөздерінде де осылардың аттары көп аталады. 
«Пысықтың» кім екенін Абай былайша баяндайды: 
 
Еңбегі жоқ еркесіп. 
Бір шолақпен серкесіп, 
Пысық деген ант шықты. 
Бір сөз үшін жау болып, 

 
85
Бір күн үшін дос болып, 
Жүз құбылған салт шықты. 
Пысық кім деп сұрасаң, 
Қалаға шапса дем алмай, 
Өтірік арыз көп берсе, 
Көргендерден ұялмай, 
Сыбырдан басқа сыры жоқ, 
Шаруаға қыры жоқ, 
Өтірік өсек мақтанға 
Ағып тұрса бейне су. 
 
Бұлар: 
 
Атым шығып жүрсін деп, 
Берекеге қас болса, 
Желіктірген айтаққа 
Арақ ішпей мас болса, - 
 
не істейді? Істейтіні: 
 
Кабаған итше арсылдап шыға келер, 
«Мен қапсам бір жеріңді бөксерем», - 
 
деп. 
Олардың  қабатындары  кімдер?  Әрине,  иесі  кімге  айтақтап  қосса, 
солар. Сондықтан да: 
 
Жаны аяулы жақсыға қосамын деп, 
Әркім бір ит сақтап жүр ырылдатып. 
 
Осы  «еңбегі  жоқ,  еркесіп»  жүретін,  біреудің  айтағына  «еріп, 
әркімді  бір  қабатын  «пысыққа»  ұрсумен  қатар,  Абай  оның  осындай 

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: