Қазақстан республикасының білім және ғылым министірлігі

ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6M091100 – ГЕОЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТАБИҒАТТЫ  

ПАЙДАЛАНУДЫ БАСҚАРУ 

МАМАНДЫҒЫ БОЙЫНША ҚАБЫЛДАУ ЕМТИХАННЫҢ 

БАҒДАРЛАМАСЫ

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қостанай, 2015 

 

2 

НЕГІЗГІ БӚЛІМІ 

(пәндердің мазмұны) 

 

1 Экология және тұрақты даму  

 

Ағза мен орта 

Ағза мен оның мекендейтін жағдайлары. Экологиялық факторлар мен оның 

жіктеуі.  Негізгі  абиотикалық  факторлардың  экологиялық  маңызы.  Илимитирлық 

факторлары.  Либихтың  минимум  заңы.  Шелфродтың  толерантность  заңы. 

Экологиялық  валентность,  индикатор-түрлері.  Биотикалық  факторлар  (ағзалар 

арасындағы қарым-қатынас). Бейімделу түрлері. 

Тірі  ағзалардың  мекендейтін  ортасы.  Тіршіліктің  жер-ауа  ортасы, 

мекендейтін  су  ортасы,  топырақ  бұл  мекендейтін  ортасы  және  осы  орталарға 

ағзалардың бейімделуі 

Популяциялардың экологиясы 

Экологиядағы  популяциясы  туралы  ұғым.  Биологиялық,  жыныс,  жас 

шамасына  байланысты,  кеңiстiк  популяциялардың  құрылымы.  Демографиялық 

пирамидалар. 

Малдардың 

популяцияларының 

этологиялық 

құрылымы. 

Популяциялардың динамикасы. Популяциялар динамикалық сипаттама. Ортаның 

экологиялық сыйымдылығы. Популяциялардың гомеостазы. 

 

Қоғамдастықтың экологиясы 

Биоценоз,  биогеоценоз  және  экожүйесі  туралы  ұғым.  Биоценоздың 

құрылымы.  Түрлi,  кеңiстiктiң,  функционалдық  биоценоздың  құрылымы. 

Бiрлестiктiң  түрлi  құрылымының  сүйемелдеуiнiң  тетiктердiң  бiрлерi  сияқты 

биоценоздардағы 

организмдардың 

қатынастары. 

Биоценоздардағы 

популяциялардың санының регуляциясы, экологиялық қайталау. 

Мекендейтін   жері және экологиялық ойықшасы. Ағзалардың  арасындағы 

байланыстардың  түрлерi.  Қоғамдастықтың  экологиялық  ойықшалар  түрлері. 

Г.Ф.Гаузенiң 

бәсекелестiк 

ерекшелiгiнiң 

қағидасы. 

Табиғаттың 

биоәралуандылығы.  Биологиялық  қоғамдастық  түрінің  биоәралуандылығы, 

тiршiлiктiң бағасы кӛрсеткiштерi. 

 

Экожүйелер және олардың тұрақтылығы 

Экожүйелер  және  биогеоценоздар.  Экожүйелердің  жіктеуі.  Жер  бетiндегi 

экожүйелер.  Су  экожүйелері.  Антропогендік    экожүйелер:  агроэкожүйелер, 

урбожүйелер, геожүйелер.  

Азық-түлiк  шынжырлары  және  трофика  деңгейлерi,  азық-түлiк  желiлерi. 

Химиялық  элементтердiң  экожүйесіндер  энергияның  ағыны  және  айналым.  10% 

Линдеманның ережесi. Экожүйелердің ӛнiмдiлiгі және экологиялық пирамидалар. 

Экожүйелердің  бүтiндiгі  және  орнықтылығы,  экожүйелердің  орнықтылығының 

тетiктерi. 1% ереже. 

 

3 

Табиғаттағы  заттардың  кіші  және  үлкен  айналымы.  Су,  кӛмiртегі,  азот, 

фосфор,  күкiрт  тағы  басқа  элементтердiң  глобалдық  биогеохимиялық  циклдерi. 

Антропогендік  айналымдардың бұзылуы. Экологиялық мәселелері. 

 

Экологиялық мәселелер 

Қабаттай климаттық ӛзгерiстер, парниктік эффект, озондық қабаттын бұзу, 

қышқыл жауындарының түсiп қалуы, атмосфераның шаң басқандыруы, шӛлдену, 

ормансыздандыру.  Атмосфера,  топырақ  және  әлемдік  мұхиттiң  глобалдық 

ластануы.  Экологиялық  мәселелердiң  әлеуметтiк-экономикалық  салдары.

.

 

Биоәралуантүрлігі, оның түрлерi, оның қысқарту себептері, оның қалпына келтiру 

жолдары. Айналадағы ортаны қорғау түрлерінің бiр қорықтағы аумақтар. Қызыл 

кітап және оның биоәралуантүрлігін сақтау қызметі. 

Ұлттық  экологиялық  мәселелер.  Семей  полигоны.  Арал  дағдарысы. 

Қалалардың  экологиясы.  ҚРдың  су  қорларының  экологиялық  мәселелерi. 

Қазақстан  топырақтарының  экологиясы  және  топырақтардың  шӛлдену 

мәселелерi. 

 

Табиғи қорлар және оларды тиімді пайдалану  

Табиғи  қорлар  және  табиғат  жағдайы.    Табиғи  қорлардың  жіктеуі.    Тиiмдi 

табиғатты пайдалану қағидалары және табиғатты қорғау. Табиғи қорлардың қазiргi 

күйi  және  оларды  қорғау.  Қорды    сақтау.  Қалдықсыз  және  қалдығы  аз 

технологиялар. Қуат жинағы және  альтернативтік экологиялық таза кӛзэнергиясын 

қолдану. Су сақтау. 

 

Қоршаған ортаның сапасы және экологиялық қауісіздігі 

Қоршаған ортаның сапасы және экологиялық қауiпсiздiгі. 

Қоршаған  ортаның  сапасы,  оның  деңгейлерi,  кӛрсеткiштері.  Ӛнеркәсiптiк 

қызметтiң  экологиялық  қауiпсiздiгi,  оның  қамтамасыз  етуiнiң  механизмі. 

Қоршаған  ортаның  сапасының  нормативтары.  Экологиялық  қауiпсiздiк 

концепциясы.  Қоршаған  ортаның  ластағыштары  және  олардың  жіктеуі. 

Ластанудың түрлерi. Атмосфералық  ауаны ағымды  суларды тазарту әдiстерi. 

Экологиялық  мониторинг,  деңгейлер,  түрлер,  объекттер.  Қазақстандағы 

экологиялық мониторингтiң жүйесі. 

 

Тұрақты даму 

Қазiргi  экологиялық  дағдарыс.  Қоршаған    ортаны  қорғау  концепциялар. 

Тұрақты    даму,  мақсаттары,  кӛрсеткiштері.  Тұрақты    дамудың  факторлары: 

экологиялық,  экономикалық,  әлеуметтiк.  Тұрақты    дамудың  принциптері  мен 

стратегиясы. 21 ғасырдың күн тәртібі. Қоршаған ортаның қорғаудың тӛңiрегiдегi 

халықаралық ынтымастық. 

 

2 Геоэкология 

 

Геоэкология бұл қоғамның және табиғаттың ӛзара байланысын 

кӛрсететін ғылым 

 

4 

Геоэкологияға кiрiспе. Геоэкология бұл кӛп факторлы ғылым. Геоэкологияны 

зерттеу  пәні  және  объекті.  Қазiргi  техносфераның  жұмыс  жасауының 

заңдылықтары: 

техносфераның 

бүтiндiгi, 

техносфераның 

зоналығы, 

техносферасының ырғақтылығы 

 

Жер планетасы және оның сферасы 

Жер ғаламшарының ортақ ерекшелiктерi. Литосфера, гидросфера, атмосфера 

- жердiгі қабық. 

Биосфера  және  ноосфера  туралы.  В.И.Вернадскийдiң  ілім.  Тірі    заттың 

концепциясы.  Биосфераның  эволюция  кезеңдерi.  Ноосфера.  Биосферадағы 

адамның орыны. Қазiргi биосфера. Қоршаған ортаға  антропогендік жүктемесінiң 

ӛсуi. 

 

Қоғамның және табиғаттың ӛзара қатынастары 

Адам,  қоғам  және  табиғат  ӛзара  қатынастарының  қазiргi  концепциялары. 

Табиғи ортаны қорғау концепциясы. Технократиялық оптимизмның концепциясы. 

Қоғам және табиғаттың аралығында паритеттің концепциясы. 

 

Техногенездің антпогендік кӛздері 

Антропогендік 

әсердiң 

ұғымы. 

Антропогендік 

әсердiң 

жіктеуі. 

Антропогендік әсердiң кӛздерi. 

 

Табиғи және табиғи-техникалық геожүйелері 

Табиғи  жүйелер  туралы  ортақ  ұсыныстар.  Табиғи  жүйелердiң  құрылым  және 

қасиеттерi. Табиғи - шаруашылық жүйелер және олардың түрлерi. 

 

Экожүйесінің техногендiк ӛзгеруi 

Биосферадағы  техногендiк  ӛзгерiстері.  Техногенездің  геохимиялық  аспекті. 

Экожүйелеріне техногенездің әсері. 

 

Табиғатты қорғау мәселелері  

Табиғатты  қорғау  ұғымы.  Табиғатты  қорғау  объектілері.  Негізгі  табиғатты 

қорғау 

принциптері. 

Ланшафттың 

антропогендік 

ӛзгерісі. 

Уақтанулы 

ланшафтардың  түрлерінің  жіктеуі.  Ланшафтардың  тиімді  пайдалану  қорғау 

бойынша  шаралары.  Әуе  бассейннің  ластануы.  Атмосфераның  глобалдық 

ластанудың  экологиялық  салдары.  Атмосфералық  ауаны  тазарту.  Топыраққа 

антропогендік  әсерінің  негізгі  түрлері.  Тау  жыныстарына  негізгі  антропогендік 

әсерлері.  Жер  қойнауларды  қорғау  және  тиімді  пайдалану.  Су  объектілердің 

түрлері  мен  ластану  кӛздері.  Жер  астындағы  сулардың  ластану  қарсы  күрес. 

Гидросфера ластанудың экологиялық салалары.  

 

Ерекше қорғайтын табиғи аймақтары 

Ерекше  қорғайтын  аймақтардың  тарихын  құруы.  Ерекше  қорғайтын 

аймақтарының түрлері (ЕҚТА). Ерекше қорғайтын аймақтарының функциялары.  

 

 

5 

3 Әлеуметтік экология  және тұрақты даму 

 

Ғылымдар жүйесiндегi әлеуметтiк экологияның орыны 

Әлеуметтiк  экология  және  тұрақты  даму  бұл  табиғат  және  қоғам  ӛзара 

қатынастары  туралы  пән.  Курстың  негiзгi  есептерi.  Гуманитарлық  және  табиғи 

жоспардың  басқа  пәндер  арасындағы  пәннiң  орыны.  Әлеуметтiк  экологияның 

даму кезеңдерi.  

 

 

Әлеуметтік экологияның жалпы мәселелер контекстегі биосфераның 

антропогендік ӛзгерістері 

Биосфераны    қайта  құру  процесстері.  Биосфераның  қайта  құру  салдары. 

Негiзгi  экологиялық  және  әлеуметтiк  заңдар,  принциптері,  пән  курстағы  ереже. 

Адамгершiлiк социумның мәселелерi бар экологиялық мәселелерiнiң байланысы. 

 

 

Әлеуметтік қоршаған орта 

Қоршаған ортаның ұғымы. Қоршаған ортаның компоненттерi және олардың 

мiнездемесi.  Қоршаған  ортаның  табиғи  компоненттерi.  Табиғи  факторлардың 

әлеуметтiктен  айырмашылығы.    Қоршаған  ортаның  әлеуметтiк  компоненттерi. 

Қоғам.  Мәдениет.  Еңбектiк  саласы.  Адамдардың  еңбек  қызметтiң  жасайтын 

сипаты. Табиғи ортаға еңбек қызметiнiң ықпалығының бағасы. 

Биосфера  туралы  Вернадскийдiң  ілімі.  Глобалдық    экожүйесінің  қазiргi 

заманының  әлеуметтiк  -  экологиялық  мәселелерi.    Адамгершiлiк  қоғамдағы 

мәселелердiң  құрастыруының  себептерi.  Қазiргi  қоғамның  дамытудың 

ноосфералық түрi, оның дамыу. 

Еңбек қызметi және қолдану табиғи қорлар. Табиғатты пайдалану мәселелері.  

Қоғамның  демографиялық  мәселелерi  және  экологиялық  табиғи  мәселелерi 

бар олардың байланысы. 

 

Тұрақты даму 

Ұғым,  принциптер,  тұрақты  дамудың  үлгiсi.  Тұрақты    даму  бойынша 

бүкiләлемдiк саммиттардың негiзгi ережелер және глобалдық әрекеттер. 

Қоғамның  тұрақты    дамуының  концепсиясы  және  халықаралық 

ынтамақтастық.  Қоғам  және  табиғат  ӛзара  әрекеттесуінің  зандылықтары  мен 

принциптері. 

Табиғи  ортаның  қорғайтын  механизмы  және  оның  тұрақты  қамтамасыз 

ететiн факторлар. Қоршаған ортадағы қауiпсiз тiршiлiк әрекет қамтамасыз ететiн 

факторлар. 

Қазақстан  республикасының  тұрақты  дамуы  Мемлекеттiк  экологиялық 

саясаттының мақсаты сияқты. Қоршаған  ортаны қорғау бойынша әсердiң ұлттық 

жоспары. 

 

 

 

6 

Емтиханың сұрақтар тізімі: 

 

Экология және ТД 

1   Ағза және оның мекендейтін жағдайы. Экологиялық факторлар және олардың 

жіктелуі 

2 Негізгі аутэкологиялық заңдықтары. Либихтың минимум заңы.  Шелфордтың 

толерантық заңы 

3 Тіршіліктің әуе-жердегі ортасы, осы ортаға ағзалардың бейімделуі 

4 Мекендейтін су ортасы, осы ортаға ағзалардың бейімделген мүмкіндіктері 

5 Экологиядағы популяция туралы ұғым. Жыныс, жас шамасына байланысты, 

тым ұзақ популяция құрылымы 

6 Популяциялардың динамикасы. Популяциялардың динамикалық 

сипаттамалары. Ортаның экологиялық сыйымдылығы. Популяциялардың 

гомеостазы 

 7 Мекендейтін жері мен экологиялық орны. Ағзалар арасындағы қарым-

қатынастардың түрлері  

8 Экожүйелер мен олардың тұрақтылығы. Экожүйелердің жіктеуі  

9 Азық-түлік тізбесі мен трофикалық деңгейлері  

10 Табиғаттағы заттардың  үлкен және кіші айналымы  

11 В.И.Вернадскийдің биосфера мен ноосфера туралы ілімі  

12 Глобалдық экологиялық мәселелері: парниктік әсер, озоналық қабаттың 

бұзулуы   

13 Биоәралуандылығы: азаю себептері, оны қайта құру жолдары   

14 

Қазақстаның 

экологиялық 

мәселелері 

(топырақтардың 

шӛлдену, 

дегумификация, топырақтардың екінші тұздалуы және т.б.)  

15 Табиғи қорлар мен табиғи жағдайлары. Табиғи қорлардың жіктеуі  

16 Қоршаған ортаның сапасы, оның деңгейлері, кӛрсеткіштері  

17 Қоршаған орта сапасының нормативтері. ҚР экологиялық қауіпсіздігінің 

концепсиясы   

18 Атмосфералық ауаның инженерлік қорғау   

19 Антропогендік экожүйелері: агроэкожүйелер, урбожүйелер   

20 Экологиялық сукцессиясы: алғашқы мен екінші сукцессиялар  

21 Жердің табиғи қорларының сипаттамасы   

23  Климаттық  ӛзгерістер  мен  озондық  қабаттының  қысқаруы.  Себептері,  тергеу 

және мүмкіндік шешу жолдары  

24  Халықтың  ӛсуі  мен  оның  сапасының  ӛзгеруі.  Ғаламшар  халқының  ӛсуінің 

экологиялық салдары    

25 Тұрақты дамудың үш бағытының концепциясы. Қазақстан тұрақты даму 

жолында  

 

 

Геоэкология 

1 Қоршаған ортаны қайта келтіруде адамның атқаратын қызметі   

2 Қоршаған ортаға адамның тура және жанама әсері  

3 Биотаның экосферадағы қызметі  

 

7 

4 Тұрақты дамудың стратегиясы. 21 ғасырдың күн тәртібі 

 5 ҚР су қорларының мәселесі 

 6 Табиғи жүйелерге адамның әсер ету сипаты  

7 Табиғи ланшафтардың антропогендік бұзулуы   

8 Қалалық әуе орта күйіне автокӛліктің ықпалы  

9 Атмосфералық ауа ластанудың табиғи және жасанды кӛздері  

10 Жер үсті және жер асты сулары ластануының табиғи және жасанды кӛздері  

11 Ағынды сулар. Ағынды сулардың тазарту әдістері  

12 Қоршаған ортаның сапасы мен адам деңсаулығы  

13 Топырақтар деградациясы және оның себептері  

14 Бұзылған топырақтардың қайта ӛңдеуі   

15 Экологиялық дағдарыс пен экологиялық апатты. Олардың арасындағы 

айырмашылығы.   

16 ЕҚТА және биоәралуандылықты сақтау принциптері  

17 Табиғатты тиімділі пайдалану принциптері    

18 Топырақты-жер астындағы экологиялық факторлары   

19 Атмосфера биосфераның бір бӛлігі ретінде  

20 Гидросфера биосферанаң бір бӛлігі ретінде  

21 Литосфера биосфераның бір бӛлігі ретінде  

22 Қызыл кітап және оның биологиялық алуан түрлілікті сақтау маңызы   

23  Энергияның    экологиялық  таза  кӛздері.  Олардың    әртүрлі  елдерде  қолдану 

нақты  мысалдарын келтіру  

24  Қоршаған  ортаны  қорғау  облысындағы  халықаралық  ұйымдары  мен 

халықаралық экологиялық ынтымақтыстығы   

25 Қорғайтын аймақтарды қоршаған ортаны  қорғаудың бір түрі    

 

Социальная экология и УР 

1 Тұрақты даму облысында халықаралық ынтымақтастығы (нақты мысалдарда 

қарастыру) 

2 Экологиялық мониторингі, оның ұйымдастыру принциптері  

3 Қоршаған ортаның ластағыштары және олардың жіктеуі. Ластанудың түрлері.  

4 Әлемдік мұхитының глобалдық ластануы.   

5 Ғаламшардың әртүрлі аймақтарда экологиялық мән-жайдың асқыну себептері  

6 Биосферадағы тіршіліктің таралуы    

7 Табиғи қорлар және оларды тиімді пайдалану  

8 Қоғамдастықтағы экологиялық орындарының түрлері.  Г.Ф.Гаузенің 

бәсекелестік ерекшелігінің принциптері   

9 Экожүйесіндегі химиялық элементердің айналымы және энергияның ағыны. 

Линдеманның ережесі  

10 Жер және су экожүйелері. Олардың сипаттамасы   

11 Орман қорлары және оларды қорғау   

12 Биосферадағы тірі заттың функциялары   

13 Су қорлары, олардың жіктеу мен ұтымды пайдалану  

14 Ауа райының глобалдық жылынуы   

15 ҚР ӛнеркәсіптік қалаларының атмосфералық ластануы  

 

8 

16 Арал мен Арал манындағы экологиялық мәселелері  

17 Мұнай шығару мен Каспий манындағы аймақтың мәселелері   

18 Ӛнеркәсіптік қызметінің экологиялық қауіпсіздігі  

19 Кӛміртегінің глобалдық биогеохимиялық  циклдері  

20 Қатты тұрмыстық қалдықтардың мәселесі   

21 Ӛнеркәсіптік қалдықтардың мәселелері   

22 Озондық  экран мен Қазақстан Республикасының ғарыштық қызметі   

23 Адамның деңсаулығы және ӛмір сұру мен жағдайы  

24 Тірі заттардың химиялық құрамы мен функциялары    

25 Ӛсімдіктер тіршілігінде  жарық   экологиялық фактор ретінде  

 

 

 

Ұсынылған әдебиеттер тізімі: 

 

1 Алишева К.А. Экология: учебник для вузов. - Алматы: HAS, 2007. – 304 с. 

2 Голубев Г.Н.. Геоэкология.- М.,1999.- 400 с. 

3  Карлович И.А.. Геоэкология.- М., 2005.- 511с. 

4  Николайкин  Н.И.,  Николайкина  Н.Е.,  Мелехова  О.П.  Экология:  учебник  для 

вузов. – М.: Дрофа, 2003. – 624с. 

5  Панин  М.С.  Экология  Казахстана:  учебник  для  вузов.  –  Семипалатинск: 

Семипалатинский государственный педагогический институт, 2005.-548с. 

6 Петров К.М..Геоэкология. – С-Пб., 2004.-273с. 

7  Передельский  Л.В.,  Коробкин  В.И.,  Приходченко  О.Е.  Экология:  учебник  для 

вузов. – М.: Проспект, 2006. – 512 с. 

8 Чернова Н.М., Былова А.М. Экология. – М.: Просвещение, 1988. – 272с. 

9 Ясаманов Н.А.Основы геоэкологии: Уч.пособие.-М.: Академия, 2003.-352 с. 

10  Быстряков  И.К.  и  др.  Социальная  экология:  Курс  лекций.  -Волгоград:  Изд-во 

Волгоградского университета, 1999. – 256 с. 

11 Воробьев А.В. и др. Основы природопользования. Учебное пособие. – 

Ростов н/Д: Феникс, 2006. – 544 с. 

12  Маринченко  А.В.  Экология:  Учебное  пособие.  –  М.:  «Дашков  и 

компания», 2008. – 328 с.