§ 8. ЖАҚ (ЖІКТІК) КАТЕГОРИЯСЫ (ЖІКТЕЛУ)

қызметі  ерекше  екені  белгілі.  Сондықтан  да  олар  басқа 
қосымша  түрлерінен  бөлініп,  жалғау  деп  аталады.  Ал,  жіктік
жалғаудың сонымен оірге сөилем қүрауға, сөидемді тиянақтап, 
ой білдіруге, тікелей қатысы болып отырады, өйткені сөйлемнің 
діңгегі,  ойдың корінісі,  негізі  болып  түратын  сөйлемнің  баян- 
дауышы  жіктік  жалғау  арқылы,  бір  жағынан,  ойдың  қазығы, 
қимыл, іс-әрекеттің иесі бастауышпен (субъектімен) қиыса бай- 
ланысып түрса, екінші жағынан, ойды түжырымдап, тиянақтап, 
сөйлемді  аяқтап  түрады.  Сондықтан  да  түркологияда  жіктік 
жалғауын  баяндауыш  (предикат)  қосымшасы  немесе  баян- 
дауыш  категориясының  түлғасы  (ИСГТЯ,  5-19)  деп  атайды.
Н. Қ. Дмитриевтің көрсетуінше, сөзге қосымшалар (аффикстер) 
жалғану  негізінде  болатын  грамматикалық  категория  әдетте 
морфологиялық категория деп саналатын болса да, өзінің мәні 
жағынан баян дау ыштық катеғория (катеғория сказуемости) яғни 
жіктелу  таза  синтаксистік  қызмет  атқарады.  Түркі  тілдерінің 
ерекшелігінің өзі осында (ИСГТЯ, 5), өйткені, Э. В. Севортянның 
көрсеткеніндей,  баяндауыштық  сипат  (сказуемость)  дегеніміз 
екі түрлі грамматикалық  категорияның қатысы:  оның  бірі,  ба- 
яндауыш деп аталатыны, белгілі бір қасиетті (іс-әрекет) білдіре 
отырып,  екінші  бірімен,  сол қасиеттің (іс -  әрекеттің)  иесімен 
немесе  оның  жағын  білдіретін  бастауыш  деп  аталатынымен 
қосылып  кетеді.  Баяндауыштық  сипат  ойлау  актісінің  сөйлеу 
арқылы берілуі болып табылады да, сөйлемнің негізін қүрайды
(ИСГТЯ,  16).
Қазақ  тіл  білімінде  жіктелуді,  жіктік  жалғауды  бірде  тек 
жақтық мағынамен байланысты қарап, оны, жақтық мағынаны, 
предикативтік мәнмен барабар деп түсінушілік те бар.  «Жіктік 
жалғауы  өзінің  жалғанған  сөзіне  тек  қана  жақтық  мағына 
үстейді яғни предикативтік реңк береді» (М. Ы. ҚҚТ, 85). Бірақ 
жіктелу, сол арқы лы ғрамматикалық жүйе ретінде жіктік жал ғау
тек  жақтық  мағынамен  ғана  шектеліп  қалмаиды,  онда  жіктік 
жалғаудың  тәуелдік  жалғаудан  бөлек  грамматикалық  катего-
121

рия  боларлықтай  ерекшеліктері,  айырмашылықтары  болмас 
та  еді.  Жақтық  мән  жіктік  жалғауда  да,  тәуелдік  жалғауда да 
бар. Оның үстіне жақтық мағынаны тек предикативтік реңк деп 
түсінуге  де  болмайды.  Бүлар,  жақтық  мағына,  предикативтік 
реқк  (дүрысында  қатынас  я  қызмет),  бір  жағынан,  бір-бірімен 
қанша  байланысты,  жақын  болса  да  бір-бірінен  бөлек-бөлек, 
екінші  жағынан,  әр  тілдік  қабаттың  жүйесінен  шығатын  әр 
түрлі үғымдар, сөйтіп, олар бірінің орнына екіншісі жүрмейді, 
бір  тілдік  қүбылыстың  шеңберінде  бір-бірін  әр  жақтан  (бірі 
морфологиялық,  сөздің  бір  қүрамды  бөлшегі  және  оның 
білдіретін грамматикалық мағынасы ретінде, екіншісі басқа бір 
сөзбен қатынасы негізінде) толықтырып отырады.
Әрине,  жақ  үғымы  қимыл,  іс-әрекеттің  қай  жақ  арқылы 
(сөйлеуші  ме,  тыңдаушы  ма,  бөгде  ме)  іске  асатынын  немесе 
белгілі қасиеттің қай жаққа қатысты екенін я қасиеттің иесі қай 
жақ болып түрғанын білдіру болып табылады да, оның мәні екі
сөздің,  суоъекті  мен  предикаттың  арасындағы  семантикалық 
және  грамматикалық  қатынас  пен  қызметтен  көрініп, 
айқындалады.  Бүл  түрғыдан  келгенде  жақ  үғымы  тілдің 
грамматикалық  қүрылысын  синтаксистік  сипаттың  көрінісі 
ретінде  өмір  сүреді.  Бірақ  жақ  үғымының  (жіктелудің) 
морфологиялық  сипатын  ескермеуге  болмайды,  өйткені 
жіктік  жалғау  -   үш  жақта  (және  жекеше-көпше  болып), 
әрқайсысына  (сол  жаққа,  бүл  -   грамматикалық  мағына)  төн 
арнайы грамматикалық түлғалары  бар  парадигмалық түрлену 
жүйесі  болып  табылады.  Сондықтан  да  жақ  (жіктік)  катего- 
риясы  немесе жіктелу  оның түрлену  түлғасы -  жіктік жалғау, 
баяндауыштық  қосымша  деп  аталса  да,  синтаксистік  сипа- 
ты  мол  болса  да,  морфологиялық  категория  болып  саналады, 
өйткені  біріншіден,  жіктелудің  мәні  ең  алдымен  грамматика- 
лық түлгалар (жіктік жалғау формалары)  мен  солар  білдіретін 
грамматикалық  магыналар  сәйкестігі  арқылы  анықталады, 
екіншіден, сөз түрлендіру түлғалары жиынтығынан қүралатын
122

грамматикалық 
категориялардың 
синтаксистік 
қызмет 
атқару  қасиеті,  мысалы,  тәуелдік  жалғауыньщ  ілік  септік 
жалғаулы  сөзбен  анықтауыштық  қатынаста  матаса  байланы-
суы,  септік  жалғауларының  ооъектілік,  мезгілдік,  мекендік 
қатынастарда  екінші  сөзбен  меңгеріле  байланысуы  -   заңды 
құбылыс.  Сондықтан  да  жақ  (жіктік)  категориясын,  жіктелу
жүиесін  оір  ғана  қырынан  түсіну,  сөитіп,  категориялық  сипа- 
тын  синтаксистік  қана  қызметінен  айқындау,  морфологиялық 
түрлену  (парадигмалық)  жүйесін,  соған  сәйкес  бір  тектес,
өз  ішінде  қарама-қаишы  мәнді  грамматикалық  мағыналар 
жиынтығын  ескермеу  бүл  тілдік  қүбылыстьщ  (жіктік 
жалғаудың)  мәнін  толық  ашпайды,  грамматикалық  сипатын 
терең айқындай алмайды. Өйткені жақ (жіктік) категориясының, 
жіктелу  жүйесінің  грамматикалық  сипатын  анықтайтын 
ерекшелік  оның  синтаксистік  қатынасы  мен  қызметінде  емес, 
жіктік жалғау яғни морфологиялық түрлену жүйесінде жатыр 
да, көрсетілген синтаксистік қатынас жіктік жалғаудың сөйлеу 
процесіндегі  атқаратын  қызметінен  туындап  отыр.  Яғни  бүл 
жерде  тілдік  қүбылыстың  морфологиялық  түрлену  жүйесі 
мен  мағыналық  сипаты  және  олардың  сөйлеу  процесінде 
синтаксистік қатынасқа түсіп, белгілі түрақты қызмет атқаруы 
диахрондық  аспектіде,  тарихи  түрғыда  (яғни  қайсысынан 
қайсысы пайда болды деген ыңғайда) түжырымдалып отырған 
жоқ,  синхрондық аспектіде,  статикалық түрғыда (яғни белгілі 
бір  форма,  формалар  жүйесі  белгілі  бір  грамматикалық 
мағыналарды  білдіріп,  сөйлеу  процесінде  белгілі  бір  түрақты 
қызмет  атқарады)  көрсетіліп  отыр.  Сондықтан  да  «жіктік 
жалғау -  баяндауышқа ғана тән жалғау»  екенін мойындай  от- 
ырып,  «жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады. 
Өйткені  жіктік  жалғаулы  сөз  сөйлемде  әрдайым  баяндауыш 
қана болады» (Ы. А.-ҚҚТ,  67) -  деген түжырымның бір жақты 
екенін  көрсету қажет.  Осы  ізбен яғни  ілік септік жалғауын  ол 
түлғадағы сөз тек аньщтауыш қызметін, табыс септік жалғауын
123

ол  тұлғадағы  сөз  тек  тура  толықтауыш  қызметін  атқаратыны 
үшін және ілік септік жалғауы тәуелдік жалғаумен, табыс септік 
жалғауы  сабақты  етістікпен  байланысып  қана  қолдануына 
қарап, оларды басқа септік жалғауларынан, тіпті жалғаулар деп 
аталатын  қосымшалар  тобынан  бөліп  алып,  тек  синтаксистік 
қызмет  атқаратын  тілдік  единица  деу  қаншалықты  қисынды 
болар  еді?  Сөйтіп,  жіктік  жалғау  — сөйлем  қүрайтын  негізгі 
діңгек  сөздерді  (бастауыш  пен  баяндауышты)  байланыстыра- 
тын предикаттық мәндегі морфологиялық түлға.
Сұрақ.  Төрт  жалғаудың  үшеуі  (көптік,  тәуелдік,  септік 
жалғаулар) әдетте сөз табы жағынан зат есімге тән, зат есімнің 
түрлену  жүйесі  деп  анықталады  да,  жіктік  жалғау  көбіне 
етістікпен  байланысты  сипатталады.  Бірақ  жіктелетін  тек 
етістік  қана  емес.  Әдетте  жіктік  жалғауы  етістіктің  түбіріне 
тікелей  жалғанбайды,  белгілі  бір  формаларының  ғана  үстіне 
жалғанады, соған байланысты жіктік жалғаулардың түлғалары 
да  біркелкі  болып  келмейді,  ал  есім  сөздерге  жіктік  жалғау 
тікелей түбірге және бір қалыппен жалғана береді. Бүның сыры
неде? 
■
 
•  N
Жауап.  Рас,  қазақ  тілінде  адамға  байланысты  есім  сөздер- 
тікелей жіктеледі де, жіктік жалғау тікелей сол түбірғе жалғана 
алады.  Ал  етістік  түбіріне  тікелей  жіктік  жалғау  жалғана 
алмайды.  Тек  «функциялық  етістік»  деп  аталатын  ерекше 
грамматикалық формалары ғана (М. Ы. -  ҚҚТ,  83-185) жіктеле 
алады,  яғни  осы  формалардың  үстіне  ғана  жіктік  жалғаулар 
үстеле  алады.  Бүл-бір.  Екіншіден,  қазақ тілінде  қалып  етістіғі 
деп  аталып  жүрген  отыр,  түр,  жатыр,  жүр  деген  4  етістік  те 
тікелей жіктеледі. Бүның өзі бүл төрт етістік түбір емес екендігін, 
етістіктің  белгілі  бір  грамматикалық  түлғасы  екендігін 
аңғартады.  Үшіншіден,  етістіктің  жіктелетін  түлғаларының 
өзіне  жіктік  жалғаулары  біркелкі,  бір  түрлі  жалғанбайды. 
Әрине,  бүлай  болу  тегін  емес.  Бір  жағынан,  жеке  сөз  табы
ретінде  етістіктщ  озі  сан  салалы,  күрделі  екенін  көрсетсе,
124

екінші  жағынан, жіктік жалғаудың грамматикалық мағынасы,
#
әр  жаққа  байланысты  түрлену  жүйесі,  сөйлемде  атқаратын 
қызметі,  синтаксистік  қатынасты  білдіруі  бір  кезде,  бір  түрлі, 
бір  ыңғайда  қалыптаса  қоймағанын  көрсетеді.  Сондықтан  да 
жіктік  жалғаудың  осындай  әр  жақтылық  сипатының  себебін 
бір  сөзбен  дәлелді  түсіндіру  өте  қиын.  Етістіктің  қай  түрін 
(тіпті есімдерді де) жіктесек те, яғни жіктелу үлгісінің қай түрін 
сөз  етсек те,  жіктік жалғауының сөзге  жалғануы  жағынан  да, 
сыртқы  түр-түлғасы  жағынан  да,  басқа  сөзбен  (предикаттың 
субъектімен)  байланысы жағынан да,  бірінші және екінші жак 
бір түрлі,  ал үшінші жақ өзінше бөлек екені байқалып түрады. 
Бүл  -   тек  1-2-жақтың  сөйлеуші  мен  тындаушы,  ал  3-жақтың 
бөгде  болуымен  ғана  емес,  сонымен  бірге  шығу,  қалыптасу 
тарихымен,  қолданылу  ерекшеліктерімен  де  байланысты. 
Айталық,  1-2-жақ  жіктік  жалғаулары  жіктеу  есімдіктерінен 
(-мын, -мін, -бын, -бін, -пын, -пін түлғалары мен дегеннен, -сың, 
-сің ден дегеннен,  -сыз, -сіз сіз дегеннен,  сондай-ақ біз сөзінен 
-мыз, -міз, -быз, -біз, -пыз, -піз, сендер дегеннен -сыңдар, -сіңдер, 
сіздер  дегеннен  -сыз-дар,  -сіздер)  жасалып,  қалыптасқаны 
белгілі.  Бүнымен  бірге  1-2-жақ  жіктік  жалғаулары  1-2-жақта 
кейбір  дыбыстық  өзгерістерге  түсіп,  түрін  өзгертіп,  1-жақта, 
-м,  мысалы,  келді-м,  барса-м  (бара-мын дегеннің  сөйлеу тілде 
бара-м болуы сияқты дамудың салдары болу керек), 2-жақта -ң, 
мысалы,  келді-ң,  барса-ң  немесе  сыпайы  -ңыз,  -ңіз:  келді-ңіз, 
барса-ңыз болуын көрсете кеткен жөн. Осындай өзгеріс үстінде 
жіктеу есімдіктері (бәлкім жіктік жалгаулары арқылы)  1-2-жақ 
тәуелдік жалғауларын да (-ым, -ім, -м, және -ың, -ің, -ң, -ыңыз, 
-іңіз, -ңыз, -ңіз) қалыптастырған. Ал қазақ тілінде -а, -е, -й, -ып, 
-іп—п  көсемше  түлғалы  етістік  жіктелғенде  ғана  кездесетін 
3-жақ  жалғауы  -ды,  -ді,  -ты,  -ті  тарихи  жағынан  түр  көмекші 
етістігінен кейінірек жасалып қалыптасқан. Көпшілік жағдайда 
3-жақтың арнайы  қосымшасы  болмайды  да,  ол  мағына  көбіне 
нольдік форма арқылы беріледі. Н. К. Дмитриевтің керсетуінше,
125

қазіргі 3-жақ баяндауыш қосымшасы (аффикс сказуемости) тұр
-  көмекші  етістігіне  саяды да,  қосымша қатарына кеш келген. 
Кейбір түркі тілдерінде 3-жақтағы баяндауыш ешбір қосымша 
арқылы берілмейді.  Сөйтіп,  3-жақ баяндауыш  қосымшасының 
шығу  төркіні  I  және  2-жақ  жіктік  жалғаулардан  өзгеше.  Тіпті 
түр етістігінің болу мәнінде жүмсалуы тек түркі тілдеріне ғана 
тән емес, басқа да тілдерден байқалып отырады: бір ғана латын 
тіліндегі түбірге  саятын  итальянша  зіаге,  испанша  езіаг,  фран- 
цузша ёіге, парсыша истадан, орысша стать, т. б.
Көптеген түркі тілдерінде түр-үр - түр-ыр - ол түр - ол түрар
-  ол түрып түр  (осы шақ -  келер  шақ) деген  алғашқы түлғасы 
әр  түрлі  дыбыстық  өзгерістерге  түсті.  Түбірдегі  дауысты 
дыбыстың  өзгерісін  былай  қойғанда  (түр-тор),  сөз  басындағы 
қатаң дыбыстың үяңдануы (түр//дур-, тыр-//дыр-) немесе сөздің- 
ыр//-ур деген екінші буыны түсіп қалып, соның салдарынан сөз 
мүжіліп барып, түр-ур//дур-ур - түр//дур) түр//дүр, тыр-ыр//дыр- 
ыр -тыр//дыр-тыр//дыр (қазақша, озбекше -ды//ди, қырғызша -т) 
болып қосымшаға айналған (ИСГТЯ, 5).
Бүның  үстіне  есім  сөз  таптарының  3-жақта,  дүрысында 
\ 
және 2-жақта жүмсалуында да белгілі бір ерекшелік бар. Әдетте 
адамға  қатысты  зат  есім,  сын  есім,  сан  есімдер  ғана  жіктеле 
алады.
Мен  бала-мын,  жігіт-пін,  жалғыз-бын,  үлкен-мін,  екін-ші- 
мін
Біз бала-мыз, жігіт-піз, жалғыз-быз, үлкен-біз, екеу-міз 
Сен бала-сың, жігіт-сің, жалғыз-сың, үлкен-сің, екін-ші-сің 
Сендер  бала-сьщдар,  жігіт-сіңдер,  жалғыз-сыңдар,  үл-кен- 
сіңдер, екеу-сіңдер
Сіз бала-сыз, жігіт-сіз, жалғыз-сыз, үлкен-сіз, екеу-сіз 
Сіздер  бала-сыздар,  жігіт-сіздер,  жалғыз-сыздар,  үл-кен- 
сіздер, екеу-сіздер
Ол бала -  0 , жігіт -  0 , жалғыз -  0 , үлкен -  0 , екеу -  0  
(Олар) бала-лар 0 , жігіт-тер 0 .
126

Ал,  адамға  байланысты  емес  (айналадағы  жанды-жансыз) 
заттарға, сол заттардың әр түрлі сындық, сандық сипатына бай- 
ланысты сөздер бірінші (айтушы) я екінші (тыңдаушы) жақ бола 
алмайды, яғни мен үй-мін сен тау-сың деп айтуға болмайды, тек 
кейде жанды жансыз заттар адам мағынасында түсініліп, әсіре- 
се поэзияда экспрессиялық мәнде ғана қолданылуы мүмкін.
Сонда мен көп өліктің бірімін ғой,
Сүйгеннің аузьгадағы 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: