ОЦЕНИТЕ News Sphere Серьезные заболевания: о чем сигналят

Семантикалық жекеше қарама-қайшылықтар

көбінесе мағына жағынан жалпылама қатынас

арқылы байланысқан сөздердің арақатынасында

жүзеге асады.

Жекеше түрдегі семантикалық қарама-

қайшылықтарда берілген сөздердің

парадигматикалық байланыстары тілдің лексикалық

жүйесін ұйымдастыруда, оның ішкі құрылымының

сипатын анықтауда маңызды рөл атқарады. Таза

формалды жекешелік қарсылықтар, керісінше,

лексикалық жүйенің құрылымы үшін елеусіз,

өйткені ол принципті мағыналық. Дегенмен, мұндай

қарама-қайшылықтар бар, олар, атап айтқанда,

қазіргі уақытта семантикалық жақындығы жоқ

сөздердің этимологиялық байланыстарында

бейнеленген.

Көбінесе сөздер жеке байланысқан болады, оларда

ұқсастық формасы жағынан да, мағынасы жағынан

да көрінеді. Мұндай сөздер формальды мағыналық

қарсылықты құрайды. Мұндағы ең типтік жағдай –

туынды туынды қатынас арқылы байланысқан

сөздердің қарама-қарсылығы. Туынды сөздің

құрамына формалық жағынан да, мағыналық

жағынан да туынды сөз кіреді, сонымен қатар,

түбірдің саралау бөлігін білдіретін туынды формант

арқылы өрнектелетін мағыналық компоненттері

арқылы ерекшеленеді.

Сөздерді белгілі бір стильдік бояумен

байланыстыратын стилистикалық синонимдердің

қарама-қайшылықтары ерекше орын алады,

мысалы, концептуалды мазмұны бірдей бейтарап

сөздермен. Сөздердің мазмұнындағы стильдік таңба

жасайтын элементтерді есепке алмасақ, сәйкес

бейтарап сөздермен концептуалды мағыналарда

ғана сәйкестікті есте ұстасақ, ондай қарама-

қайшылықтарды тұлғалық қарама-қайшылықтар

деп түсінуге болады. Бірақ басқа түсіндіру де әбден

мүмкін. Стилистикалық боялған синоним бейтарап

сөзбен жеке байланысты, өйткені оның мазмұны

эмоционалды және стилистикалық реңктермен

белгіленеді. Рас, бұл реңктер концептуалдық

сипаттағы компоненттері бойынша ерекшеленетін

екі бейтарап сөзден тұратын мұндай қарама-

қайшылықтарды жекешелерден айтарлықтай

ажырататын ерекше, әлеуметтік және

психологиялық шартты мағынаға ие.

Сондай-ақ стилистикалық таңбаланған және

бейтарап сөздердің мұндай қарама-қайшылықтары

бар, оларда біріншісі соңғысынан эмоционалдық-

стильдік сипаттағы қосымша реңктермен ғана емес,

сонымен қатар концептуалды мазмұнға кіретін

дифференциалды семалармен ерекшеленеді.

Мұндай қарсылықтар жеке сипатқа ие.

3. Эквиполенттік қарама-қайшылықтарды ABC-ABG

формуласы арқылы схемалық түрде көрсетуге

болады. Бұл қарама-қайшылықтар сөздерді

байланыстырады, оларда жалпыламадан басқа

арнайы компоненттер де бар, соған сәйкес олар бір-

біріне қарсы тұрады. Сөздер бір-бірімен

«қиылысып», жартылай сәйкес, бір жағынан басқаша

болып көрінеді. Жоғарыда келтірілген формулада

AB элементтері ортақ бөліктерді, ал C және D

элементтері - сөздер ерекшеленетін

компоненттерді білдіреді. Сөздер таза мағыналық

эквиполенттік оппозиция құра алады. Мұндай

сөздердің мағыналарында ортақ, анықтауыш

компонент бар, бірақ олардың әрқайсысында

оларды ажырататын нақты компоненттер де бар.

Эквиполенттік қарама-қайшылықтар таза формалды

болуы мүмкін. Мысалы, бір түбір етістіктердің

префикстері әртүрлі және мағыналық жағынан

байланыспайтын қарсылықтары осындай.

Формальды-семантикалық түрдегі эквиполенттік

қарама-қайшылықтар тілде өте жиі кездеседі.

Мұндай қарсылықтар бір сөзжасам үлгісі бойынша

жасалған сөздермен байланысты. Формальды түрде

олар сөзжасамдық форманты жағынан ұқсас, бірақ

тудыратын негіздерде ерекшеленеді. Бұл сөздердің

мағыналарында жалпы, анықтауыш және

дифференциалдық сипаттағы компоненттерді де

ажыратуға болады.

Тең формальды-семантикалық қарама-

қайшылықтар мағыналық жақындықты сақтайтын

бір түбірлі сөздермен де берілуі мүмкін. Формальды

түрде ортақ түбір арқылы байланысқан бұл

сөздердің түбірлерінде осы түбірлерді ажырататын

арнайы аффикстер бар. Мағыналарда түбірге

байланысты ортақ және арнайы компоненттер де

болады.

Формальды-семантикалық қарама-

қайшылықтардың жоғарыда келтірілген

мысалдарында оппозицияға кіретін сөздердің

құрылымында белгілі изоморфизммен кездесеміз.

Бұл сөздер формальды жағынан да, семантикалық

жағынан да тепе-тең байланысады: оларды

мағынасы бойынша анықтайтын немесе

ажырататын нәрсе олардың формальды ұқсастығы

мен айырмашылығын білдіретін компоненттермен

корреляцияланады. Бірақ орыс тілінің сөздік

қорында сөздер формальды түрде бір жолмен, ал

мағыналық жағынан басқа жолмен байланысатын

вербальды қарама-қайшылықтар бар.

Сөздік құрамды парадигматикалық сипаттау туралы

айтқанда, тіл құрылымындағы лексикалық

бірліктердің қарама-қарсылық қатынастарын

қарастыру қажет. Ұқсастық пен айырмашылыққа

негізделген қарама-қарсылық байланыстар

лексикалық жүйе ішіндегі қалыптасқан қатынастың

маңыздылығын анықтауға мүмкіндік береді. Осы

тұрғыдан алғанда ең маңызды парадигмалық

қатынастарға гипонимия, үйлеспеушілік, синонимдік

және антонимдік қатынастар жатады.

«Гипонимияны жалпы қарым-қатынас ретінде

анықтауға болады, яғни. жеке және жалпы

ұғымдардың арақатынасы «Кронгауз М.А.

Семантика: Университеттерге арналған оқу құралы.

М., 2001, б. 147. Бұл лексика-семантикалық топ

құрылымы үшін сөз аралық қатынастың маңызды

түрін білдіретін жекеше вербальды қарсылықтар.

«Жалпы мағыналы сөз гипероним, жалқысы бар сөз

гипоним деп аталады» Сол жерде. Әдетте, бір

гиперонимде бірнеше гипонимдер болады.

Гипонимдік сөздер де бір-бірімен белгілі бір

қатынаста болады: олардың мағыналары

қиылысады, т. қабаттасу. Өз кезегінде бір жұптың

гипонимі басқа сөздердің гиперонимі бола алады.

Сөздер арасында гипонимиялық қатынастарды

орната отырып, біз дүниенің фрагменттерге

жіктелуін көрсетеміз. Демек, шындыққа қатысты

тілдік байланыстар екінші дәрежелі болса, тілдегі

гипонимия дүниенің белгілі бір суретіне тән

объектілердің иерархиялық құрылымын көрсетеді.

Тектік-түрлік қатынастар негізінде «эндоцентрлік

қатарларды» құруға болады Кронгауз М.А.

Семантика: ЖОО-ға арналған оқу құралы. М., 2001, б.

әрқайсысында 148 

келесі сөз

қатар – алдыңғы сөзге

қатысты гипоним және келесі сөзге қатысты

гипероним. Мұндай қатардан шыққан лексемалар

сөйлеуде сол референтті ұсыну үшін қолданылады.

Динамикте таңдауға болатын түрлі белгілер бар.

әртүрлі деңгейлер

нақтылық.

Үйлесімсіздік қатынасы гипонимиямен тығыз

байланысты. Сонымен қатар сөздер бір мезгілде бір

құбылысты сипаттай алмайды, бір затты білдіре

алмайды деген мағынада үйлесімсіз. Басқаша

айтқанда, бұл сөздердің білдіретін белгілері

олардың ортақ гиперонимдік таңбасын құрайтын

белгілердің жиынтығы – ортақ бөлікке ие

болғанымен, бір-біріне сәйкес келмейді. Тілде

жалпылама жалпы ұғымды білдіретін сөз болмаған

жағдайда да сөздер үйлесімсіздік қатынасында

болуы мүмкін.

Дегенмен, орыс қоғамының қазіргі кезеңіндегі

әлемнің тілдік бейнесін ұйымдастыруды неғұрлым

нақты түсіну үшін осы зерттеудің екінші тарауында

қарастыруды қажет ететін семантикалық тұрғыдан

ең маңызды парадигматикалық қатынастар,

синонимдік және антонимдік қатынастар болып

табылады.

Синонимді анықтаудан бастайық. Синонимдік –

синоним сөздердің арасында болатын қатынас.

«Синонимдер – мағынасы жағынан жақын немесе

бірдей, бірақ мағыналық реңктері жағынан да,

стилистикалық бояуы жағынан да ерекшеленетін

сөздер» Д.Э.Розенталь. Орыс тілі. М., 2002, б. 57.

Сонымен, синонимия тұлғаның мағыналық қарама-

қайшылықтарын атайды. Олар ең алдымен

абсолютті синонимдер деп аталады.

«Абсолюттік синонимдер – негізгі мағыналары

бойынша бірдей сөздер, бұл сөздіктерде бұл

мағыналардың интерпретацияларының сәйкес

келуінен, сондай-ақ мұндай сөздердің сөздіктерде

бір-бірінің өзара анықтауыштары ретінде жиі

қолданылуынан көрінеді» Кузнецова Е.В. Орыс

тілінің лексикологиясы. М., 1989, б. 64. Мұндай

синонимдерді номинативті деп те атауға болады,

өйткені олар өздерінің негізгі мағыналары бойынша

сәйкес келіп, сөздердің-ономатомалардың, сөз

атауларының мазмұнын құрайды, ең алдымен

сөздердің тілден тыс денотатымен

корреляцияланады. Абсолюттік синонимдердің

көрсетілген ерекшелігі оларға қолданылатын

«контекстен тыс», «падигматикалық», «жүйе»,

синонимдер сияқты терминдерде де атап өтіледі.

Сол жерде

Тілдің лексикалық жүйесінде мазмұны бірдей екі

сөздің болуы ондағы құралдардың белгілі

артықшылығын тудырады, бұл сөздер сөйлеуде

қызмет еткенде ішінара жойылады.

Абсолютті, номинативті синонимдер тек таза

мағыналық қарама-қайшылықтарда ғана емес,

формальды-семантикалық түрдегі қарама-

қайшылықтарда да берілуі мүмкін, сонда сөздердің

мағыналық тұлғасы олардың ішінара морфемалық

ұқсастығымен бірге жүреді. Көбінесе бұл бір түбірдің

синонимдері.

Әдетте синонимдер тасымалданатын ақпараттың

мазмұнын өзгертпей-ақ ауыстырылады. Алайда

мағынасы жағынан өте жақын, бірақ мағынасы

жағынан толық сәйкес келмейтін жұп сөздер бар.

Мұндай сөздердің арасындағы мағыналық

айырмашылықтарды айту оңай емес, сондықтан

сөздіктерде әрдайым көрсетілмейді. Мұндай

қарама-қайшылықтар толық емес немесе «нақты

емес синонимдер, квазисинонимдер» деп аталады

Кронгауз М.А. Семантика: Университеттерге

арналған оқулық. М., 2001, б. 142. Дәл емес

синонимдер мағыналық реңктері, стильдік және

басқа да белгілері бойынша ерекшеленуі мүмкін.

Мұндай стилистикалық айырмашылықтар ана

тілінде сөйлеушіге мағына реңктеріне қарағанда

көбірек байқалады, т. шамалы семантикалық

айырмашылықтар. Бұл мағыналық реңктер туралы

айтқанда сөз тіркесі мен лексикалық бірліктердің

әртүрлі контексте қолданылу заңдылықтарын

айтамыз.

Ауызша қарсылықтардың барлық түрлерінің ішінде

ең көп зерттелгені, тілдің лексикалық жүйесінің

құрылымы үшін ең маңыздысы және маңыздысы

антонимдік түрдегі қарсылықтар болып табылады.

Бұл қарама-қайшылықтар лексикадағы

парадигмалық қатынастардың әмбебап түрлерінің

бірі болып көрінеді, өйткені олар адам ойлауының

жалпы заңдарына сәйкес келеді және сайып

келгенде, шындықтың өзінің өмір сүру

заңдылықтарын көрсетеді. Қарама-қарсы

құбылыстарды, объектілерді, күйлерді, процестерді

байланыстыратын дәл антонимдік қатынастар, бірақ

тілден тыс шындықта болатын байланыстармен

салыстырғанда тілдік байланыстар екінші кезекте

тұрады.

Антонимдік қатынастарды анықтаудан бастайық.

«Сөйлемнің бір мүшесіне қатысты және қарама-

қарсы мағынадағы сөздер антоним деп аталады»

Кронгауз М.А. Семантика: ЖОО-ға арналған оқу

құралы. М., 2001, б. 146. Бұл анықтамада оппозиция

ұғымы арнайы түсініктемені қажет етеді.

Жағдайларға қарай тілдік те, тілдік емес те, бір-

бірінен мүлде басқа заттар, құбылыстар мен оларға

сәйкес келетін сөздер «қарсы» болып шығуы мүмкін.

Антонимия, тіл құбылысы сөз қолданыс

нормаларында бекітілген мағыналық қарама-

қарсылық ретінде анықталуы керек. «Қарама-қарсы

жатқан антонимия – бір мәндегі айырмашылық

(сапалар, қасиеттер, қатынастар, қозғалыстар,

күйлер және т.б.), мұндай болмыстың шектен тыс

қарама-қарсы көріністері, олардың полярлық

анықтамалары» Новиков Л.А. Орыс тілінің

семантикасы. М., 1982, б. 250-251.

Антоним сөздердің эквиполентті семантикалық

қарама-қайшылықтарының ең танымал түрлерінің

бірі. Семантикалық жағынан антонимдер өзара

«қиылысу» қатынастары арқылы байланысады: олар

ортақ семалар арқылы біріктіріліп, арнайы,

нақтылары қарсы тұрады. Антонимдердің ортақ

семалары біршама дерексіз. Нақты семелердің

ерекшелігі олардың қарама-қарсылығы.

Л.А. Новиков антонимдердің үш түрін бөліп көрсетті:

сапалық қарама-қарсылықты білдіретін антонимдер

(антонимдер-контрактивтер), толықтауышты

(толықтауыштық) білдіретін антонимдер, іс-

әрекеттің, белгілер мен қасиеттердің қарама-қарсы

бағытын білдіретін антонимдер (векторлық

антонимдер). Новиков Л.А. Орыс тілінің

семантикасы. М., 1982, б. 251 - 253

Антонимияның логикалық негізін үйлеспейтін

қарама-қарсы түр ұғымдары (қарсы және

толықтауыш) құрайды. Екі ұғым бір-біріне қарама-

қарсы (қайшы), «...олардағы елестетуге болатын

құбылыстардың арасында жалпы ұғым белгілеген

шектерде ең үлкен айырмашылық болса». «Бұл

ұғымдардың әрқайсысы нақтыланған жағымды

мазмұнмен сипатталады». Қазіргі семантика мен

лексикография үшін тек сапалы және көп түбірлі

сөздердің шеңберімен шектелмейтін және

мағыналық жағынан қарама-қарсы сөздер мен

қарама-қарсы сөздердің белгілі бір типологиясын

болжайтын антонимияны кең түсіну тән. Келесі

сорттар бар:

1. Қарама-қарсы қарама-қарсылық (антонимдер-

сапалар) ретті жиынның шектен тыс симметриялы

мүшелері арқылы (қарсы түр ұғымдары)

өрнектеледі, олардың арасында орта, аралық

термин болады. Бұл оппозицияның ең сипатты және

кең тараған түрі: оның негізінде сапаның көрсеткіші

бар сөздердің антонимиясы жатыр.

2. Толықтауыштық қарсылық (антонимдер-

толықтауыштар) сыңардан айырмашылығы, бұл

жерде бір-бірін бір бүтіндікке (жалпы ұғым)

толықтырып, қарсы тұрған мүшелер (түр ұғымдары)

арасында орта, аралық терминнің болмауымен

сипатталады. ) және табиғатта шектеуші.

3. Векторлық қарама-қарсылық (антонимдер-

контрактивтер) көп бағытты әрекеттердің,

қозғалыстардың, белгілердің қарама-қарсылығы.

Сәйкес мағыналық типтер мен антонимдер

таптарының негізінде жатқан қарама-қарсылықтың

барлық сорттары (варианттары) антонимияның

ортақ белгісін – антонимдік жұптың бір мүшесін

түсіндіруде шектен тыс терістеудің болуын ашады.

Бұл жағдай қарама-қарсы семаларда ерекшеленетін

екі лексикалық бірлік арасындағы соңғы терістеу

қатынасы ретінде антонимияның анықтамасын

туғызады. Сонымен, антонимия қарама-

қарсылықтарға «қос бөлінген» бірліктің белгілері

ретінде әрекет етеді, сонымен бірге сол немесе

басқа сапаның, қасиеттің, әрекеттің, қатынастың

көріну шегін анықтап, болмыстың әрбір нақты

көрінісіндегі қарама-қайшылықтардың ажырамас

байланысын көрсетеді.

Тілдегі қарама-қайшылықтарды құрайтын тілдік

объектілердің өзіндік табиғаты мен сипатын ескеру

антонимия мен оны жасамайтын ұқсас қарсылықты

ажырату үшін аса маңызды. Полисемантикалық сөз

өзінің әртүрлі лексика-семантикалық нұсқаларына

бірден бірнеше антонимдік оппозицияға еніп,

әртүрлі қарама-қайшылықтардың тұтас қатарын

құра алады.

Мағыналары бір-бірімен белгілі бір мағыналы

қарама-қайшылықтар арқылы байланысқан тұйық

сөздер тобын лексико-семантикалық парадигма деп

атайды. Алайда, парадигма ұғымында сөздердің

топтастырылуының аз ғана бөлігі мағыналарының

ортақтығы негізінде біріктіріледі. Осыған орай, ең

алдымен парадигмалық қатынастардың кең

ауқымына қолданылатын семантикалық өріс,

лексика-семантикалық топ, денотативті-

идеографиялық сала, денотативті-идеографиялық

топ сияқты ұғымдарды қарастырып, өзара

байланыстыру қажет.

Сөздік – денотативтік-идеографиялық сфералар деп

аталатын жеке жүйелер мен семантикалық өрістер

деп аталатын ішкі жүйелердің жиынтығы.

Семантикалық өрістерді ерекшелеу кезінде

сөздердің лексикалық мағыналарының құрылымы

ғана емес, сонымен бірге бейнеленетін жалпы

жағдайдың түрі – денотация да ескеріледі. Бір типтік

жағдайды картаға түсіруге қатысатын лексикалық

бірліктердің жиынтығын денотативті класс деп

атайды, онда сөздердің денотативті-идеографиялық

және лексика-семантикалық топтары ажыратылады.

Сөз таптары лексикалық парадигматика көрінісінің

максималды формалары болып табылады. Кластар

осындай парадигмалардың бөлігі болып табылатын

вербальды қарсылықтарға қарағанда күрделірек

семантикалық парадигмаларды білдіретін сөздердің

кең ассоциациясы ретінде өмір сүреді. Кез келген

сөз таптары кейбір ортақ компоненттердегі

сөздердің ұқсастық принципіне негізделген. Сөз

таптарын белгілі бір сыныпта біріккен сөздерге

қандай компоненттер – формалды немесе

мағыналық – ортақ екеніне қарай сипаттауға

болады. Осы тұрғыдан алғанда, Е.В. Кузнецова

сөздердің үш класын ажыратады: формалды,

формальді-семантикалық және мағыналық. Е.В.

Кузнецова Орыс тілінің лексикологиясы. М., 1989, б.

71-74 Формальды класс аффикстік морфемаларда

ұқсас сөздерді біріктіреді, олардың артында жалпы

мағыналық белгілер жасырылады. Дегенмен, бізді

тілге тән формальды-семантикалық сөз таптары

көбірек қызықтырады. Формальды семантикалық

таптар - бұл пішіні мен мағынасы жағынан ұқсас

сөздердің жиынтығы. Бұған сөйлем мүшелері, бір

түбірлі сөздердің ұялары, бір сөзжасамдық үлгі

бойынша жасалған сөз жиындары жатады. Таза

семантикалық кластар сирек кездеседі. Олар

формальды ұқсастығы жоқ сөздердің синонимдік

қатарымен ұсынылуы мүмкін.

Тілдегі семантикалық мағыналар ортақ белгі

негізінде ішкі қатарлар құрайды және осы

қатарлардың ішінде корреляцияланады. Сөз

таптарының лексикалық жүйе тұрғысынан ең

маңызды түрі лексика-семантикалық топтар, өйткені

олар бір сөйлем мүшесінің сөздерін біріктіреді,

оларда жалпы грамматикалық семалардан басқа,

кем дегенде тағы бір ортақ сема - категориялық-

лексикалық (archeseme, classme) бар. Мұндай

семалар сөздердің семантикасында өздері

нақтылаушы болып табылатын грамматикалық

семалар мен өзін нақтылау үшін қызмет ететін

барлық басқа лексикалық семалар арасында аралық

орын алады. Категориялық-лексикалық семалар

жалпы сипатқа ие және бұл жағынан олар

грамматикалық семаларға жақын, бірақ олардың

соңғысынан айтарлықтай айырмашылығы бар,

оларда арнайы формалды білдіру құралдары жоқ.

Мұндай ОКЖ жеке лексикалық-семантикалық

топтардың негізі болып табылады.

1.2 «Білім» саласының құрылымы. Тілдегі «білімді/

білімсіз адам» оппозициясының сипаттамасы

(сөздіктер бойынша)

Әсіресе лексикология мен лексикалық

семантиканың маңызды міндеттерінің бірі – тілдің

жүйелілігін сипаттау. Мұндай зерттеу барысында

әртүрлі сөздердің мағыналары арасында

байланыстар, соның ішінде сөздер арасындағы

қарама-қайшылықтар («екілік оппозициялар» деп

аталатындар) орнатылады. Бұл жағдайда сөздің

мағынасы басқа мағыналармен байланыстардың

жиынтығы ретінде анықталады. Сөздік тілдің

мағыналық өрістер деп аталатын бірнеше жеке ішкі

жүйелерінің белгілі бір жиынтығы болғандықтан,

олардың шегінде сөздер өзара қарама-қарсылық

арқылы байланысады, мәселенің шешімі жеке

семантикалық өрістерді сипаттаудан тұрады.

Семантикалық өріс лексемалар немесе лексика-

семантикалық нұсқаларды біріктіреді.

«Семантикалық өріс дегеніміз – жалпы мазмұнмен

біріктірілген, нақтырақ айтқанда, түсіндіруде жалпы

тривиальды емес бөлігі бар сөздердің жиынтығы.

Бұл жалпы бөлім үшін семантикалық өріс «Кронгауз

М.А. Семантика: Университеттерге арналған оқулық.

М., 2001, б. 130. Қазіргі тіл білімінде семантикалық

өріс жалпы мазмұнмен біріктірілген және

белгіленген құбылыстардың концептуалды,

объективті немесе функционалдық ұқсастығын

көрсететін тілдік бірліктердің жиынтығы ретінде

анықталады. Бұл жұмыста заттың, құбылыстың,

белгінің, тұлғаның, іс-әрекеттің оқу-тәрбие үрдісімен

байланысын білдіретін лексемалардың жалпы

мағыналық бөлігімен тіркесетін лексика-

семантикалық өрісі туралы сөз боламыз.

Семантикалық өріс келесі негізгі қасиеттермен

сипатталады:

1.құрамдас сөздер арасында мағыналық қатынастың

болуы,

2.осы қатынастардың жүйелік сипаты,

3.Лексикалық бірліктердің өзара тәуелділігі мен

өзара тәуелділігі,

4.салыстырмалы автономия,

5.оның мағыналық кеңістігінің белгіленуінің

үздіксіздігі,

6. бүкіл лексикалық жүйе (бүкіл сөздік) ішіндегі

семантикалық өрістердің өзара байланысы.

Кобозева И.М. Лингвистикалық семантика. М., 2000,

б. 99

Интегралдық және дифференциалдық белгілер

ұғымдары семантикалық өрісті сипаттауда негізгі

болып саналады. Жоғарыда айтылғандай,

семантикалық өріс үшін берілген саланың барлық

сөздеріне ортақ белгілі бір мағына анықталады. Бұл

жалпы мағына интегралдық семантикалық белгі деп

аталады. Демек, «Білім» семантикалық өрісінің

құрамына «білім беру» семантикалық компоненті

бар барлық сөздер кіруі керек, яғни. оны олардың

интерпретациясына қосыңыз.

Сонымен қатар, семантикалық өріс үшін

дифференциалды белгілер көрсетілуі керек.

Дифференциалдық белгілер деп сөздердің бір

бөлігіне ғана тән және олардың көмегімен берілген

семантикалық өрістегі сөздердің мағыналарын

ажыратуға болатын мағыналар түсініледі.

«Білім» деген бір салаға қатысты сөздер бірқатар

ортақ парадигматикалық сипаттамаларға ие. Бір

лексикалық-семантикалық топтағы сөздердің негізгі

парадигмалық ерекшелігі олардың мағыналарында

негізгі атау деп те аталатын біртұтас категориялық-

лексикалық семенің болуы. Бұл сема топтың

мағыналық негізін құрайды, оның типтік

семантикасын анықтайды және әрбір жеке сөзде

дифференциалдық семалар көмегімен

нақтыланады.

Бір топтағы сөздерге тән өте маңызды, сипатты

қасиет категориялық семелерді нақтылайтын

дифференциалдық семалар оларда қайталанатын

бір типті болып шығады. Категориялық сема кез

келген емес, оны нақтылаудың кейбір нақты

аспектілерін «қойтады» деп болжайды. Осы

аспектілер шеңберінде берілген типтік семантикасы

бар типтік дифференциалдық семалар

қалыптасады. Осыған байланысты әрбір жеке

лексика-семантикалық топта дифференциалдық

семалар жиынтығы нақты болып шығады.

Бір типті, қайталанатын семалардың болуы лексика-

семантикалық топ ішіндегі барлық сөздерді белгілі

бір қарсылықтар арқылы байланысады. Барлық

оппозициялық байланыстардың жиынтығы осындай

топтың ішкі парадигматикалық құрылымын

құрайды. Құрылым иерархиялық сипатқа ие, өйткені

топтың барлық элементтері - сөздер - белгілі бір

қасиеттерге ие «негізгі», тірек сөздермен жеке

байланысқан. Олар басқаратын топшадағы

сөздермен салыстырғанда азырақ, сирек кездеседі,

абстрактілі семантикасымен ерекшеленеді. Негізгі

сөздер ең аз дифференциалды белгілерге ие

болғандықтан, ЖӨБ-нің әрбір мүшесінің орнын

басатын қызмет атқарады. Топтың негізгі бірлігінің

мағынасы өте жалпы, мағынасыз.

Басқа сөздер, неғұрлым мағыналы, бірақ біршама

кең таралған және полисемантикалық, негізгі

сөздермен, негізгі сөздермен жеке байланысады.

Бейтарап лексикадан басқа, негізгі сөздерді

белгіленген элементтерді, бағалау лексикасын

пайдаланып нақтылауға болады.

Жекеше оппозиция арқылы тізбектей байланысқан

сөздер тізбегі лексика-семантикалық топтың ішкі

құрылымына көп деңгейлі иерархиялық жүйенің

көрінісін береді. Көбірек сөздер 

ортақ

құндылықтар

ал нақтырақ мағыналы сөздер бір-бірін

нақтылай отырып, өзара бірлікте болады.

Топ ішіндегі парадигматикалық қатынастар жеке

түрдегі байланыстармен шектелмейді.

Эквиполенттік қарама-қайшылықтар кең түрде

берілген, ол жалпы категориялық семаның бір

топшасының бірліктерінің семантикасында

болуымен және қайталанатын

дифференциалдылардың болуымен анықталады.

Тепе-тең түрдегі қарама-қайшылықтар жалқы

сөздерден жасалған, олар бірдей жалпы

бірліктермен жеке байланысқан сөздер арқылы

жасалады.

Жалпы лексика-семантикалық топтың

парадигмалық құрылымы өрістік сипатқа ие.

«Өрістің» ортасы негізгі мағыналарында ең көп

таралған, көп мағыналы, ең көп таралған сөздермен

бейнеленген. Бұл сөздер неғұрлым нақты және

сирек кездесетін сөздермен қоршалған. Сөздің

мағынасы неғұрлым арнаулы болса, соғұрлым ол

азырақ қолданылады, соғұрлым ол шетке қарай

тартылады. Шеткі бөлікке сонымен қатар стильдік

таңбаланатын барлық сөздер, сондай-ақ басқа

семантикалық топтардан топ сферасына «сызылған»

сөздер кіреді.

Nur KZ

жүктеу/скачать 7,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: