Бағдарламасының ( Syllabus) титулдық парағы Нысан пму ұс н
жүктеу/скачать 336,43 Kb. Pdf көрінісі
|
| 9-тақырып.
Морфология. Морфологиялық құрылыстың дамуында ұшырасатын тілдік процестер, олардың сөздің морфологиялық құрамына әсері. Жоспар (қарастырылатын мәселелердің тізімі:) 1. Морфология 2. Морфологиялық құрылыстың дамуында ұшырасатын тілдік процестер Дауыссыз дыбыстар қүрамында болған бүл өзгерістердің қайсысы да грамматикалық түлғаларға ықпалын тигізді. Бір кезгі бір сыпатты, бір вариантты тұлғалардың кейбірінің қазіргі тілде бірнеше вариантта үшырасуы соның нәтижесі. Мысалы, кетік, қатық есімдерінің қүрамындағы -ік, -ық пен түйық етістік (қимыл есім) жасайтын -у қосымшасы дивергенцияның нәтижесі. Сондай-ақ сусы, көлгірсі туынды етістіктерін жасайтын -сы, қансыра тәрізді етістіктер жасайтын -сыра қосымшасының -сыр бөлігі, сын есім жасайтын -сыз қосымшалары да дыбыстық өзгерістердің нәтижесінде пайда болған, тарихи түрғыдан бір ғана қосымшаның әр түрлі варианттары ғана. Кейбір грамматикалық түлғалардың о баста әр басқа дыбысталса да, дыбыстық өзгерістердің нәтижесіңде бір ғана сыпатқа келгені байқалады. Қазіргі тілімізде етістіктер қүрамында қолданылатын ортақ етіс қосымшасы -с, әдетте болымсыздық қосымшасымен айтылатын с(~з) сондай езгерістердің нетижесі. Соңғы қосымшаның о баста -з түрінде дыбысталғаньш кене түркі материаддары, қазіргі түркі материалдары да растайды, ал түрікмен тілі фактілері бүл бүдан да ерте дәуірде -р түріңце дыбысталғаньш дәлелдейді (- мар). Ортақ етіс қосымшасы бір кезде -ш түрінде дыбысталган. Сөйтіп екі түрлі дыбысталған екі түлға қазіргі тілде дыбыстық өзгерістердің нәтижесінде бір ғана сьшатта орныққан. Түркі тіддерінің оғыз тобын түгелге жақын қамтыған үяндау (палатализация) процесі қыпшақ тобына тән емес. Басқа да қыпшақ тіддеріндегі сияқты, қазақ тілінде де сездің абсолют басында қатаң дауыссыздар, үяңдармен салыстырғанда, кебірек айтылады.
тілдеріңдегі сездің абсолют басының "оғыздық" және "қыпшақтық" түрлерінің қалыптасуы соншалық ежелгі қүбылыс емес. Тарихи зерттеулер түркі тілдерінде сездің абсолют басының қатаң болғанын, яғни қатаң дыбыстардан ғана басталғанын дәледдеп отыр. Сездің басы тек қатаң дыбыстардан ғана басталуы, ежелгі дәуірлерде дауыссыздардың үяң, қатаң болып белінуі фонемалық дорежеде болмағандығын керсетеді. Ал кейін оғыз тіліндегі сездің абсолют басының үяңцауы созылыңқы дауыстылардың ықпалы дейтін пікір түркологияда қазір дәлелденіп отыр. 1 Қазақ тіліңцегі бута мен пү/іш, бал мен пал, диірмен мең тиірмен, туз бен дуз төрізді плр.інлсльдер тілдік сондай күйдің қалдықтары. Тілдің қазіргі морфологиялық қүрылымы — оның динамикалық дамуының жемісі. Тіл қүрамында динамикалық дамудың нәтижесінде қалыптасқан элементтермен қатар, көне дәуірдің куөсі боларлықтай фактілер де кездеседі. Сондықтан тілдің морфологиялық қүрылымының тарихи дамуы оны туыс тілдер материалдарымен, тіддік тарихи ескерткіштер фактілерімен салыстырып зерттеу арқылы ғана емес, сол тілдің өз қүрамында қалыптасқан тілдік элементтерді зерттеу арқылы да ашылады. Қазіргі қазақ тілінің осы күнгі морфологиялық қүрылымының бүгінгі қалыпқа жету жолын да аталған өдістерді қатар қолдана отырып зерттегенде ғана айқын түсінуге болады. Егер қазіргі қазақ тілінің фактілерін тарихи ескерткіштер фактілерімен салыстырсақ, онда бүгінгі тілімізде негізгі, я алғашқы түбір делініп жүрген біраз түбір сөздердің өзін алғашқы түбір мен өлі қосымшаға айыруға болатынын көреміз. Айталық, қазіргі тіліміздегі қартаю етістігін ескі жазбалар тіліндегі сондай сөзбен салыстырып, "Қутатқу білік "тілінде осы етістік қары (айқын етістік мәнінде) түрінде қолданылғандығын білеміз. Сонда қазіргі тіліміздегі қартай сөзінің қүрамыңдағы /и-ны байырғы түбірмен жымдасып кеткен ырықсыз етіс қосымшасы деп тануға тура келеді. Осы жай сол етістікті озімен түбірлес қария (кәрия) сьш есімімен салыстырғаңца тағы байқалады. Соңғы варианттар (қария, кәрия) қүрамында
жүктеу/скачать 336,43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|