Этникалық қауымдастық, этнос бір-бірімен әлеуметтік- экономикалық байланыстағы, өзара түсінікті тілде сөйлейтін

Этникалық қауымдастық, этнос - бір-бірімен әлеуметтік-
экономикалық байланыстағы, өзара түсінікті тілде сөйлейтін 
адамдар арасындағы белгілі бір аумақта қалыптасады. Олар 
өмір сүру жолында белгілі бір мәдени тұтастықты сақтайды 
және өздерін жеке дербес топ ретінде сезінеді. 
Этникалық көші-қон тайпа, халық және ұлт жатады. Оның 
қалыптасуында ең алдымен аумағы мен тілі маңызды рөл 
атқарады. Кейде топтасқан сан алуан халықтардан да тұруы 
мүмкін (мыс., АҚШ, Австралия, Үндістан, т.б.). Этникалық 
көші-қонтардың қалыптасуында дін, нәсілдік жақындық 
қосымша рөл атқарады. Этногенез барысында, әсіресе 
белгілі бір табиғи жағдайлар әсерінен жүргізілген 
шаруашылық қарекеттер нәтижесінде Этникалық көші-
қонтың рухани және заттай мәдениеттері, тұрмысы мен 
топтық психол. келбеті қалыптасады. Қауымдастық 
мүшелерінің ортақ таным-түсініктері орнығады. Ортақ сана 
арасынан ең алдымен қауымдастықтың қалыптасуы 
жайындағы таным-түсініктері ерекше байқалады. Мұның 
сыртқы көрінісі тікелей этнониммен байланысады. 
Қалыптасқан Этникалық көші-қон әлеум. ағза ретінде ұрпақ 
жалғастығы арқасында сақталып отырылады әрі дамиды, 
неке, мәдениет, тіл, дәстүр, т.б. арқылы беріледі. Тарихи 
үрдістер нәтижесінде ол өзгерістерге ұшырауы мүмкін. 
Этникалық көші-қон теориясы туралы пікір таластар әлі 
күнге дейін толастаған жоқ. Әсіресе этн. топтарды түрге 
бөлуде көмескі мәселелер жеткілікті. Әзірге Этникалық 
көші-қонтың тарихи түрлері – тайпа, халық, ұлт деп 
есептелінеді. Сондай-ақ белгілі бір жерде (аумақта) тұратын 
тұтас және әлеум. ұйымы бар Э. қ-тар да, терр. жағынан 

бөлек-бөлек (әр жерде) Этникалық көші-қондар да 
кездеседі. 
Аталмыш термин кейде бірнеше халықты, яғни этно-
лингвистик. топтарды атау үшін қолданылады (мыс., орыс, 
украин, поляк, т.б. “славян этникалық қа-уымдастығына”, ал 
қазақ, қырғыз, түрікмен, т.б. түркі халықтарының Этникалық 
көші-қон тобына енеді). Сонымен қатар, бір халықтың 
ішіндегі этногр. топтарды белгілеу үшін де Этникалық көші-
қон термині қолданыла береді (мыс., орыс ішінде – 
поморлар, кержактар; қазақта – үйсін, қыпшақ, т.б.). Бұл 
айтылған екі жағдайдың екеуі де “этнос” деп аталады.С. 
Борбасов 
Этнос, этникалық қауымдастық - [грек, ethnos - тайпа, 
халық] - бір халықты екіншісінен ажыратуға мүмкіндік 
беретін ортақ белгілері бар қауымдастық. "Этнос" ұғымы әлі 
күнге бірыңғай түсіндірілмейді. Кең мағынада, "этнос" 
ұғымын көпшілік зерттеушілер барлық дәрежедегі 
этникалық жүйелер жиынтығы ретінде түсіндіру 
қалыптасқан (тайпа, халық, ұлт және т.б.). Алайда, 
кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жүйе 
ретінде қарастырады (субэтностар, суперэтностармен қатар 
және т.б.). 
Тар мағынада алғашқылардың бірі болып "этнос" ұғымына 
анықтама берген М. Вебер: "Этнос - мүшелері сыртқы 

бейнелерінің, әдет-ғұрыптарының үқсастықтарына қарай 
немесе ортақ отаршылық не көші-қонды басынан өткерген 
тағдырлас тарихына қарай өздерінің шығу тектерінің бір 
екендігіне сенетін топ". Бүдан кейін де көптеген 
зерттеушілер этносқа аумақ, тіл, дін ортақтығының негізінде 
өзінше анықтама беруге тырысты. Алайда, Л. Н. Гумилевтің 
пікірінше, аталған белгілердің бірде-бірі жалпыға бірдей, 
кез келген этносқа қолданыла бермейді, мүнымен бірқатар 
зерттеушілер келісті. 
Этнос ең алдымен, мәденитілдік қауымдастық. Этностың 
пайда болуында аумақ және әлеуметтік қарым-қатынас 
тілінің ортақтығы шешуші фактор болып табылады. Саяси 
кеңістіктің ор¬тақтығы мен халықтың әлеуметтік және 
шаруашылық әдістерінің ортақтығы да маңызды рөл 
атқаратыны сөзсіз. 
Этникалық ұйысудың басты тетігі салт-дәстүр, әдет-ғұрып 
түрінде мүраға қалатын мәдениет болып табылады. 
Этникалық қауымдастық мағынасындағы этнос ретінде 
көбіне бірыңғай атауы, ортақ мәдениет элементтері бар, 
тағдарлас тарихы бар, ерекше географиялық ортадағы 
топтық ынтымақтастық танытатын адамдар тобын атауға 
болады. 
Ұлттық бірегейлік адамның бір мемлекетке немесе бір 
мемлекетке сәйкестігі немесе сезімі ұлт.[1][2] Бұл «ұлт 

ерекше дәстүрлермен, мәдениетпен және тілмен 
ұсынылған біртұтас тұтастық ретінде».[3] Ұлттық сәйкестілік 
адамның заңды азаматтығына қарамастан, ұлт туралы бір 
топ адамдармен бөлісетін субъективті сезімді білдіруі 
мүмкін.[4] Ұлттық бірегейлік психологиялық тұрғыдан 
«айырмашылықты сезіну», «біз» мен «олар» сезімі және 
танылуы »ретінде қарастырылады.[5] 
Ұжымдық құбылыс ретінде ұлттық бірегейлік адамдардың 
күнделікті өміріндегі «ортақ нүктелерден» элементтердің 
болуының тікелей нәтижесінде пайда болуы мүмкін: ұлттық 
рәміздер, тіл, ұлт тарихы, ұлттық санажәне мәдени 
жәдігерлер.[6] 
Өзінің ұлттық ерекшелігінің жағымды жағынан көрінуі 
патриотизм бұл ұлттық мақтанышпен және өз еліне деген 
сүйіспеншіліктің жағымды эмоциясымен сипатталады. 
Ұлттық бірегейліктің шекті көрінісі болып табылады 
шовинизмбұл елдің артықшылығына деген сенімділікті 
және өз еліне деген шексіз адалдықты білдіреді. 
Этносаралық және конфессияаралық қатынастардың бүгінгі 
көрінісі 
Этникааралық қатынастар (ұлтаралық қатынастар) сөздің 
кең мағынасында әр түрлі салаларда – саясатта, мәдениет 
пен тағы басқа да халықтардың өзара іс-қимылы ретінде 
түсіндіріледі.

Бұл этностардың өмір сүруінің материалдық және рухани 
жағдайлары, олардың қажеттіліктері мен мүдделерін іске 
асыру жөніндегі қатынастар. Тар мағынада – бұл әртүрлі 
ұлттардың тұлғааралық қатынастары, олар да түрлі қарым-
қатынас салаларында – еңбек, отбасылық-тұрмыстық, 
сондай-ақ көрші, достық және басқа да бейресми қарым-
қатынас түрлерінде болады. 
Ал конфессияаралық қатынастар – бұл конфессиялар 
(бағыттар) арасындағы да, негізгі әлемдік діндердің 
ұстанушылары қоғамдастықтарының арасындағы да 
қатынастар. Қоғамдағы конфессиялар ұсынылған 
идеология, дін қызметкерлері, бір топ діндарлар, сондай-ақ 
оларға түсіністікпен қарайтын адамдар. 
Өткен уақыттарда адамдардың діни қатыстылығы қоғамдық 
өмірдің маңызды факторы болды, бұл қазіргі әлемде де 
солай қалып отыр. Конфессиялар мен этностық топтардың 
алуан түрлілігіне тән қоғамдастықтардың тұрақтылығы 
конфессияаралық қатынастарға байланысты. Конфессиялар 
арасындағы келісім – бейбітшілікті сақтау үшін және 
олардың жайлы өмір сүруіне қажетті шарт. 
Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан этникааралық және 
конфессияаралық келісімді сақтау мен нығайту стратегиясы 
демократияны дамытудың әлеуметтік базасын қамтамасыз 
етуге бағытталған. 
Елбасы – Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті 
Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстан өз дамуындағы 
жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты Жолдауында «Біз 
қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін 
сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және 

мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының 
ілгері дамуын қамтамасыз етеміз» деген болатын. 
Бұл қағидат Қазақстанның ел бірлігі доктринасының 
шеңберінде де жүзеге асырылуда – этникалық шығу тегіне, 
нәсіліне, тіліне, діни сеніміне, сондай-ақ қандай да 
әлеуметік топқа немесе қоғамдық ұйымдар мен 
партияларға жататынына қарамастан, адам мен азаматтың 
құқығы мен бостандығы теңдігін қамтамасыз ету. 
Аталған дүниетанымдық ұстаным Қазақстан қоғамының 
саяси, мәдени және рухани-адамгершілік басымдықтары 
мен құндылықтық бағдарын айқындайтын негіз болып 
табылады. Әрбір нақты кезеңде ол байытылады, 
толықтырылады, нақтыланады, бірақ оның мәні бір болып 
қалады – көпэтникалық Қазақстанда әрбір адам оның 
этникалық, діни, нәсілдік және өзге де тиістілігіне 
қарамастан өзін еркін, қорғалған және өз болашағына 
сенімді сезінуі тиіс. 
Этносаралық келісімнің қазақстандық моделі өзінің 
өміршеңдігі мен тиімділігін дәлелдеді. Мемлекет 
бастапқыдан барлық этностар үшін мемлекетті 
қалыптастыру мүмкіндігін беретін Қазақстанда тұратын 
халықтардың мүдделерін біріктіру, этностық емес, 
азаматтық қоғамды қалыптастыру пайдасына таңдау 
жасады. Кофи Аннан Қазақстан Республикасына сапары 
кезінде «басқа мемлекеттер үшін ұлтаралық келісімнің, 
тұрақтылықтың, орнықты дамудың үлгісі» деп атады. 
Әлеуметтік сауалнаманың нәтижесіне сәйкес 
мемлекетіміздегі ұлтаралық қатынас тұрақты. 

Көптеген қазақ (89,8%), орыс (84,8%) және басқа ұлттар 
(88,3%) респонденттерінің пікірінше, қазіргі уақытта 
Қазақстанда түрлі ұлт өкілдері арасында бейбіт достық 
қарым-қатынас орнаған. 
Бұл ретте, сауалнамаға қатысқандардың басым бөлігі соңғы 
жылы ұлтаралық қатынастар саласында қандай да бір 
елеулі өзгерістер болған жоқ деп санайды. 
Сауалнамаға қатысқан қазақ ұлтының 19,7%-ы әртүрлі ұлт 
өкілдерінің арасындағы қарым-қатынас соңғы жылы 
жақсарды деген пікірде. 
Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің 
мәліметтері бойынша 2019 жылғы 1 қаңтардағы жағдай 
бойынша ел халқының саны 18 395 567 мың адамды 
құрайды. 
Республика халқының этникалық құрамында ең көп саны — 
қазақтар (67,98 %), орыстар (19,32 %), өзбектер (3,21 %), 
украиндар (1,47 %), ұйғырлар (1,47 %), татарлар (1,10 %) 
болып табылады. 
Бүгінде қазақстан халқы – бұл біртұтас идея мен 
бауырластық рухымен біріктірілген КСРО-ның әр түкпірінен 
құрылған халықтар. Қазақстандықтар шын мәнінде 
бауырлас халық, дегенмен де бейбітшілік, келісімге келіп, 
жаңа Отанды табу үшін көптеген ұлттармен бірге 
қиындықтарды бастан кешіруге тура келді. 
Өзге ұлттардың Қазақстан аумағына жер аударылуы 1920-
1940-шы жылдары басталды. Кеңес өкіметі кейбір 
халықтарды туған жерлерінен күштеп көшіре бастады. 1928-
1936 жылдары Қазақстанға Ресейден, Украинадан және 

Беларусиядан 360 мың адам жер аударылды. 1937 жылдан 
бастап мемлекеттік шекараға жақын орналасқан Қиыр 
Шығыс аудандарынан Орта Азияға корей халқын күштеп 
көшіре бастады. 
КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1941 жылғы 28 тамыздағы 
«Поволжьеде тұратын неміс халқының қоныс аударуы 
туралы» Қаулысына сәйкес, 1941 жылдың күзінде 
Поволжьеден 1 млн астам неміс қоныс аударды, олардың 
420 мыңы Қазақстанда орналастырылды. 
1942 жылдың маусымында Краснодар өлкесінен, Қырым 
АКСР, Армения, Әзірбайжан және Грузиядан Қазақстанға 25 
мыңға жуық грек, сондай-ақ 29 мыңға жуық басқа 
халықтардың өкілдері қоныс аударды. 
1940 жылдан бастап 1941 жылға дейін Қазақстанға 100 
мыңға жуық поляктар жер аударылды. 1943-1944 жылдары 
Қазақстанға 507 мың балқар, қарашай, ингуш және 
шешендер, 110 мың түрік-месхетин, 180 мың қырым 
татарлары күштеп қоныс ауыстырды. 1937 жылдан 1944 
жылға дейін Қазақстанға 1 миллион 209 мың адам, ал 
көшірілгендермен бірге 1 миллион 740 мың адам жер 
аударылды. 
Жер аударудан кейінгі алғашқы айларда ондаған мың адам 
аштықтан және аурудан қаза тапты. Тірі қалғандарға жаңа 
тұрғылықты жерінен кетуге тыйым салынды, әйтпесе олар 
каторгалық жұмысқа жіберілетін болды. Егер қазақ 
халқының қолдауы мен жанашырлығы болмағанда, күшті 
моральдық сынақ пен ауыр жұмыстардан аман қалу қиын 
болар еді.

Қазақстанда қазіргі уақытта қырыққа жуық діни сенім 
өкілдері тұрады, сондықтан этносаралық және 
конфессияаралық келісімді қолдау мемлекеттік саясаттың 
басым бағыттарының бірі болып табылады. Кеңес Одағы 
кезеңінде ұзақ уақытқа діндер ұмытылғаннан кейін, бүгін 
Қазақстанда діни ғимараттар – мешіттер, шіркеулер, 
синагогалар және басқа да ғибадатханалар қайта ашылуда. 
Сонымен қатар елде тіркелген діни бірлестіктер мен 
орталықтар еркін жұмыс істейді. Олардың барлығы 
бейбітшілік пен қоғамның бірігуі жағдайында азаматтардың 
рухани тәрбиесіне бағытталған. Ең көп таралған діндер 
ислам және христиандық болып табылады. Сондықтан 
Құрбан айт және православиелік Рождество сияқты 
мерекелер біздің республикамызда демалыс күндері болып 
табылады. 
Астанада Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің 
Съезін өткізу – Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Әбішұлы 
Назарбаевтың маңызды бастамасы болды. Бұл форум кең 
халықаралық резонансқа ие болды және басты жаһандық 
конфессияаралық диалог алаңына айналды. Съезд әлемнің 
әр түрлі діни бағыттағы өкілдерінің басын біріктірді. Оның 
қатысушылары бұл іс-шара дінаралық келісім ісіне қомақты 
үлес қосатын болады деп атап өткен еді. 
Жалпы этнос құрылымының күрделілігі этникалық топтар 
арасындағы өзара қарым-қатынастың көптүрлілігін 
анықтайды. Бұл мәселенің бір бөлігі қазіргі әлемдегі 
ұлтшылдықты түсіну болып табылады. 

Ғылымда этностар арасындағы өзара қарым-қатынастар 
«ұлттық қатынастар», «ұлтаралық қатынастар» 
ұғымдарымен анықталады. Батыс әлеуметтануында 
«нәсілдік және этникалық қатынастар әлеуметтануы» 
термині қолданылып жүр. 
«Ұлттық қатынастар» термині ұзақ уақыт әдебиеттерде 
пайдаланылып келді, өйткені талдаудың негізгі нысаны 
елдің бұрынғы одақтас республикаларының титулдық 
этностарын құрады, оларға қатысты «ұлт» термині 
белгіленген параметрлер бойынша заңды да болды. 
Жоғарыда айтып өткендей, этникааралық қатынастар кең 
және тар мағынада қарастырылады. Кең мағынада – бұл 
халықтардың түрлі салалардағы қарым-қастынастары: 
экономика, саясат, мәдениет, әлеуметтік сала және т. б. Тар 
мағынада – әртүрлі ұлт өкілдерінің тұлғааралық қарым-
қатынасы ретінде, қарым-қатынастың әртүрлі салаларында 
– отбасылық-тұрмыстық, еңбек, бос уақыт, көрші, бейресми 
қарым-қатынастың басқа да түрлерінде орын алады. 
Этникааралық қатынастарда әртүрлі салаларды қамтитын 
осы шақ та, өткен уақытта да мүдделер көрініс табады; 
өзара іс-қимыл тек қана іс-әрекеттерде ғана емес, сонымен 
қатар көзқарастарда, мақсаттарда, құндылық бағдарларда 
да іске асырылады. 
Этносаралық ұстанымдар өзара іс-қимылдың – оң немесе 
теріс – бөгде этностармен ортақтастық ұстанымы, олардың 
өкілдерімен кез келген өмір сүру саласында және кез 
келген түрде (жеке қарым-қатынас, басқа этностармен 
байланысты түрлі құбылыстарды қабылдау) өзінің және 
бұрынғы ұрпақтардың тәжірибелерін жинақтайды. 

Этностардың дәстүрлі мәдениетінде негізделген ұлттық 
стереотиптер ерекше рөлге ие. 
Этносаралық қатынастарға көптеген факторлар әсер етеді: 
тарихи (одақтар, қосылу, жаулап алу, депортациялар); саяси 
(мемлекеттік құрылым формасы, басқару нысандары, саяси 
элиталардың өзара қарым-қатынастары); әлеуметтік 
(қоғамның этникалық және әлеуметтік 
стратификациясының арақатынасы, әлеуметтік 
мобильділіктің айырмашылықтары); мәдени 
(мәдениеттердің жақындығы, дәстүрлер, тілдер және т. б.); 
психологиялық; ахуалдық және т. б. Қоғамның, 
экономиканың тұрақты жай-күйі, азаматтардың әл-ауқатын 
арттыру, халықтар арасындағы тату көршілік немесе достық 
қарым-қатынастарға бағытталған мемлекеттің ұлттық 
саясаты олардың жақындасуына, өзара қарым-қатынасына, 
интеграциялық үдерістерді кеңейтуге, әртүрлі этностар 
өкілдерінің рухани келбетін қалыптастыруға жәрдемдеседі. 
Келесі жылы Қазақстан халқы Ассамблеясы өзінің 25 
жылдық мерейтойын атап өтеді. Біздің этносаралық келісім 
үлгісі көпұлтты қоғамда азаматтық бейбітшіліктің іс жүзінде 
жүзеге асырылған формуласы ретінде өзге мемлекеттерге 
үлгі ретінде ұсынылған. 
Дәл осы Ассамблея біздің мемлекеттік ұлттық 
саясатымыздың тарихында ғана емес, әлемдік тәжірибеде 
«ұлттық мәселені» шешуде бірегей модель құрды.