ізГіліК – өзіН-өзі таНУДаН

192
саты  балаларға  білім  нұрын  жеткізу  болған  сол  кездегі 
мұғалімдерімнің мейірімін аңсаймын. Сөйтіп оқу деген ұлы 
арман бізді алға жетелеумен болды.
Біртіндеп  мектеп  қана  емес,  төңірегіме,  туып-өскен 
жеріме  көз  сала  бастадым.  Бақсам,  мен  туып,  дүниеге 
келген жер әйгілі Сырдария өзені мен қарт Қаратаудың кең 
алқабына  жайғасқан  шежірелі  Отырар  өңірі  екен.  Ежелгі 
Отырар  шаһарының  үйіндісі  мен  сияқты  ойын  баласының 
ойнағына  айналған.  Оның  күнбатысында  алыстан  мен 
мұндалап  баптардың  бабы  Арыстанбап  әулие  кесенесі 
тұр.  Одан  солтүстікке  бет  түзесеңіз,  әлемдік  ақыл-ойдың 
жарық  жұлдызы  атанған  Қожа  Ахмет  Ясауидің  мовзолейі 
жарқырайды.  Біздің  ата-бабаларымыз  оны  Әзірет  Сұлтан 
деп  атап,  табынатын.  Біздің  ауданның  ауылдарын  аралап 
Арыс  өзені  еркелей  ағып  барып,  Сырдарияға  бас  сұғады. 
Арыстанды  Қарабас  аталатын  арқыраған  желі  қысы-
жазы  соғып,  елді  мезі  еткенмен,  бұл  өлкенің  өзгеше  бір 
кісі  тартарлық  қасиеті  де  бар.  Ертелі-кеш  өмір  сүрген 
ұлылар мекені болғандықтан ба, әйтеуір бұл кімді де болса 
толғандырмай қоймайтын киелі мекен.
Мен  онжылдық  мектепті  соғыстан  кейінгі  ауыр 
жылдардың бірінде – 1953 жылы бітірдім. Несін жасырайын, 
мектептен алған орысша сауатым жеткіліксіз болып шықты. 
Ол  кезде  ауданымыздағы  орыс  атаулының  бәрі  қазақша 
сайрайтын. Содан ба, әлде өзімнің жеткілікті ықылас бөле 
алмағандығымнан  ба,  жағдайым  осылай  болғандықтан 
Кентау қаласына барып бір жыл жұмысшы болып, 17 орыс 
ортасында  еңбек  еттім.  Сөйтіп  олармен  күнделікті  жұмыс 
бабында  араласа  жүріп  және  қосымша  түрлі  кітаптар  мен 
сөздіктерді  пайдалана  жүріп,  орысшадан  едеуір  көзім 
ашылғандай болды.
Осының  бәрінде  байқалатын  бір  нәрсе,  адам  үнемі 
өзін-өзі  алға  жетелеумен,  өзін-өзі  тәрбиелеумен  бола  ма  
деймін.  Білуге  құштар  болдым,  үздіксіз  оқыдым.  Білімді 
болуды  армандадым,  сол  мақсатпен  сол  кездегі  респуб-
ликамыздың  жалғыз  жоғары  оқу  орны  С.М.  Киров 
атындағы  (қазір  әл-Фараби  атындағы)  Қазақ  мемлекеттік 

193
университетіне  келіп,  оқуға  түстім.  Мұндағы  5  жыл  менің 
өмірімде  ешқашан  ұмытылмайтын  ғажайып  жылдар  еді. 
Қазақ ғылымының корифейлері дәрістер оқыды. М. Әуезов,  
М.  Балақаев,  І.  Кеңесбаев,  Б.  Кенжебаев,  Е.  Ысмайылов,  
И. Маманов, Т. Нұртазин, З. Қабдолов, К. Аханов, Герпсман, 
Мадзигон,  Рубинова  тәрізді  ғұламалардың  әрқайсысының 
өзіндік  болмыс-бітімі,  үні,  санқилы  тәрбиелік  тақылеті 
естен  кетпейді.  Қазақ  тілі  мен  әдебиетіне,  фольклорына, 
мәдениетіне құштар еткен осы тұлғалар еді. Бұлар әрқайсысы 
өзіне бөлек дастан-шежірелер.
Менің бүкіл болашақ өміріме таусылмайтын азық болған 
осылар.  Бұлар  білім  мектебі  болса,  ал  өмір  мектебінің 
тағылымы  бұдан  да  ерек  деп  білемін.  Ол  «Социалистік 
Қазақстанда»  (қазіргі  «Егемен  Қазақстан»)  еңбек  еткен 
жылдарым  мен  А.Байтұрсынұлы  атындағы  Тіл  білімі 
институтындағы жылдарым.
Тіл білімі институтында ғылым атаулы сиқырлы дүние-
нің есігін ашып, оның алуан түрлі сырына үңілдім. Аударма 
әлемін  шарлап,  ғылым  тілінің  негізгі  тірегі  болып  есепте-
летін терминологиялық лексиканың қыр-сырын сараладым. 
Нәтижесінде жүздеген мақалалар, ондаған кітаптар дүниеге 
келді.  Ғылыми  зерттеу  жұмыстарын  жалғастыра  жүріп, 
қазақ  тілінің  тағдыры  көңілдің  бір  түкпірінде  толғандыра 
берді. Сан ғасырлар халықтың қажетін қалтқысыз өтеп келе 
жатқан бай да шешен тіліміздің Кеңес дәуіріндегі жағдайы 
көңіл  көншітпейтін  еді.  Барлық  мүмкіндіктерді  (баспасөз, 
радио, телеарна, т.т.) пайдалана отырып, академик Ә. Қайдар 
бастаған  тіл  майданына  білек  сыбанып  кірістім  де  кеттім. 
Жұмыла  көтерген  жүк  жеңіл  болатыны  рас  екен.  Бүкіл 
қазақ  зиялылары,  қарапайым  халық  қолдау  көрсеткен  соң, 
біз  діттеген  мақсатымызға  жеттік.  Қазақ  тілі  мемлекеттік 
тіл  мәртебесін  иеленді.  Бұл  тәуелсіз  еліміздің  жемісті 
жұмысының  жеңісі.  Қазір  мемлекеттік  мекемелердің  бә-
рінде  ісқағаздары  мемлекеттік  тілде  жүргізіледі.  Алайда 
Халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоғамы  ұйымдарының  алда 
атқарар жұмыстары әлі шаш етектен...
Өткен  өмір  белестерінің  кейбір  тұстарын  осылайша 
еске ала отырып, өзіңді қоршаған орта туралы, таңғажайып 

194
табиғат  әлемі  туралы  да  адам  баласы  ойланбай  тұрмайды 
екен.  Осыған  орай,  менің  өмірімде  естен  кетпес  сәттердің 
көп болғаны бар. Соның бір сәтін еске алсам деп отырмын. 
1983-84 жылдары сәті түсіп, отбасымыз боп, құдай қосқан 
құда,  құдағиымызбен  бірге  «Оқжетпес»  санаторийінде 
болдық.  Көкше  өңірін  сурет  арқылы,  телеарнадағы 
көріністер  арқылы  көріп,  «Шіркін,  бір  көретін  жер  екен-
ау»  деп  армандап  жүретінмін.  Осының  сәті  енді  түскеніне 
мейлінше  шаттанып,  Оқжетпес  өңірін  аралай  бастадық. 
Мұндағы  табиғаттың  кескін-кейпі  адамға  бөлекше  әсер  
етеді  екен.  Үш-төрт  күн  бойы  толқумен  болдым.  Көрген-
дерімді көкейіме сыйғыза алмай, таңданумен жүрдім. Бұған 
дейін анда-санда ғана көңіл толқынынан туған бірен-саран 
шумақтар болмаса, толассыз өлең жазып жүрген жан емес 
едім. Ал мына жолы көрген дүниелердің бәрі көз алдымда 
көлденеңдеп, тынышымды алып бітті. Еркімнен тыс қолыма 
қалам  алдым.  Шамасы,  табиғаттың  адамға  әсері  дегеннің 
бір  түрі  осындай  болар  ма  екен  деп  түйдім.  Қадірменді 
оқырманға сол жолдарды ұсынуға тәуекел етіп отырмын.
КөКШЕ өҢіріНіҢ ӘСЕрі
Атақты осы екен ғой Көкше жері, 
Арманға азық болған Арқа төрі. 
Сапардың сәті түсіп келдік бүгін, 
Армысың, сері елдің сексен көлі. 
Бармысың суы мөлдір Бурабайым, 
Елімнің елестеткен туған Айын. 
Көкейден жыр бұлағы атқылайды, 
Жағаңды ақ толқындар жуған сайын. 
Жан бар ма бұл өлкені көксемеген, 
Тарихын ғасырлардың дестелеген. 
Тас екеш, тасы сөйлеп кеткелі тұр, 
Жүгіндей қыздың жиып, текшелеген. 

195
Дегендей, «Ей, жолаушы, мойныңды бұр»,
Оқжетпес ой арқалап оңаша тұр. 
Қиялды қыран құстай қалықтатар, 
Табиғат сыйы ғой бұл тамаша бір. 
Оқжетпес жалғыз емес асқақтаған, 
Тағдырдың тәлкегінен бас тартпаған. 
Өзіңдей көкке атылған шоқылар көп, 
Бейнебір серілікті сақтап қалған. 
Таңғалмау мүмкін емес тау-тасына, 
Піл қалай шығып кеткен тау басына?! 
Сауыт киіп сау етіп, ұран сала, 
Үш ару шыға келед жау қашыра. 
Көкше тұр күзет жайын қамдастырып, 
Кейде бұлт, кейде күнді алмастырып. 
Қабағы қатқылдана күзге таяу, 
Жатады тауды тауға жалғастырып. 
Аулақта дамыл тапқан Жекебатыр, 
Алқапқа қорған болып жеке жатыр.
Ақ басты алып бура кеткен ұйықтап, 
Дегендей «Өмір сенен де өтеді ақыр!». 
Шаншылып қарағайы аспанға өрлеп, 
Баурайды қиялыңды жүрек тербеп. 
Құбылып көлеңкесі көлде ойнайды, 
Көкейге таңғажайып салып өрнек. 
Қайыңдар – қыз-келіншек сыбырласып, 
Өзгеше қылық ашып, жымыңдасып. 
Жүректің домбырасын шерте түсед, 
Перненің бірін аттап, бірін басып. 
Қарағай – сап түзеген жігіттері, 
Зор оның қыз-қайыңнан үміттері. 

196
Ентелеп үнсіз, тілсіз тұрып қапты, 
Іздейді-ау жүрек-құлып кілттерін. 
Жағасы жасыл көлдің жанға сая, 
Жұпарын емін-еркін жұттық тоя.
Көкшенің баурайында салып сайран, 
Уақыт өтті-ау, шіркін, кетпей зая. 
Көл тұнып, ойға терең бойлағандай, 
Наздана ерке толқын ойнағандай, 
Жағада қанша тұрып жұтсаң ауа, 
Бұрылып кете алмайсың тоймағандай. 
Айнала жамылып ап жасыл желек, 
Аймаққа тіл жеткісіз сымбат беред. 
Дариға, Көкше өңірі, сен тұрғанда 
Жұмағың қиялдағы неге керек?!.
Табиғат  көркіне  осылайша  әсерлене  отырып,  сол  таби-
ғаттың  бел  баласы  –  адамның  болмыс-бітіміне  зер  сала 
бастадым.  Жалпы  адамның  адам  болып  қалыптасуы 
жөнінде  ой  толғағандар  мен  ғана  емес.  Бұл  мәселені 
тіліне  тиек  етпеген  жандар  аз  емес.  Әл-Фарабиден  бері 
жалғасқан  ұлы  ғұламаларға  тереңдемей-ақ,  кешегі  дана 
Абайдың  өз  толғаулары  Сізді  неше  алуан  ойға  жетекте-
мей ме?
Сара  Алпысқызының  «Өзін-өзі  тану»  атты  тамаша 
бағдарламасына  көңіл  қоя  отырып,  Абайдың  кәміл  адам 
туралы  тебіреністеріне  қайта  үңілдім.  Адам  баласын  өмір 
бойы  ізгілікке,  имандылыққа,  адамгершілікке  жетелеген 
Абайдың әрбір ойы, әрбір өлеңі осы бағдарламаның негізіне 
айналғандай.  Басқасын  былай  қойғанда,  15-ші  қара  сөзіне 
назар аударып көрелікші:
«Егер  есті  кісілердің  қатарында  болғың  келсе,  күнінде 
бір  мәртебе,  болмаса  жұмасына  бір,  ең  болмаса  айында 
бір, өзіңнен-өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі 
өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, ахиретке, не дүниеге 

197
жарамды,  күнінде  өзің  өкінбестей  қылықпен  өткізіпсің?  
Жоқ,  болмаса,  не  қылып  өткізгеніңді  өзің  де  білмей  қа-
лыппысың?» – дейді данышпан Абай.
Өмірде  «біз  кімбіз»,  «қайдан  пайда  болдық»,  «біз 
өмірге не үшін келдік» және «қайда барамыз» деген тәрізді 
адам  болудың  амалдарын  іздестіретін  бұл  бағдарламаның  
бағасы  ерекше  деп  білемін.  Әсіресе  ата-ананың  аялы 
алақанынсыз тағдырдың талқысына түскен жетімектер үшін 
«Өзін-өзі  тану»  жобасының  атқарып  отырған  ісінің  маңы- 
зы өте зор.
Тәуелсіз  еліміздің  жас  ұрпақты  ұлттық,  азаматтық  тұр-
ғыда тәрбиелеудің бірден-бір негізі осы болмақ.
Өзін-өзі тану пәнінің оқу үрдісіне енгізілгеніне көп уақыт 
бола  қойған  жоқ.  Соған  қарамастан,  қазірдің  өзінде  бұл 
жоба өзінің өміршеңдігін дәлелдей түсті. Мұндай шешімге 
мен жобаға байланысты сабақтарды үнемі қадағалап көріп, 
қарап  отырғандықтан  келіп  отырмын.  Сөздің  түйіні  өзін-
өзі  тану  пәнінің  болашағы  зор  деп  білемін.  Мұны  барлық 
оқу  орындарында  жалғастыра  беру  керек.  Өйткені  ұрпақ 
тәрбиесіне мұның әсері мейлінше мол болмақ.
 
қазақ балаСыН 
қазақ тілімЕН тӘрбИЕлЕйіК
Қазақ  тағдырын  түбегейлі  ойластыратын  заманға  жет-
сек те, шешім таппай жатқан ортаға салар ойлар сан алуан. 
Мәселенің  көбі  мемлекеттік  тілге  келіп  тіреле  береді.  
Өйткені қазақ тілін мемлекеттік тіл еттік деп қалпағымыз-
ды  аспанға  лақтыра  қуанғанымызбен,  тіл  мәселесін  түбе-
гейлі  шешу  әлі  күнге  оңай  болмай  тұр.  Олай  болатыны 
тіл  тағдырын  оның  нағыз  заңдылықтарын  терең  түсініп, 
оны  жүйелі,  сауатты  әңгімелейтіндерден  гөрі  даңғаза,  да- 
бырмен,  айқай-шумен  тілдің  емес,  өзінің  абыройын  асыр-
ғысы  келетіндер  пайда  болды.  Бұл  мәселенің  бір  жағы 
болса, екіншіден, ана тілдің уызына жарымағандар қатары 
көбейді.  Үшіншіден,  ана  тілін  де,  орыс  тілін  де  жетік  бі-

198
летін ересектер мен егделер арасында орыстақы тәрбиенің 
салқыны  бойын  әбден  меңдеген,  соған  қарамастан  өзін  
зиялы қауым қатарына қосып жүрген сауаттылар тағы бар. 
Сондай-ақ  қазақ  тілін  білмейтін,  тіпті  оны  менсінбейтін  
таза  орысша  тәрбиеленіп,  орысша  сөйлейтін  қандастары-
мыздың  қатары  да  біраз.  Қазақ  тілі  өзіндік  даму  жолына 
түссе  қанеки  деп,  қол  қусырып,  әрекетсіз  қарап  отыратын 
қазекемдердің  де  саны  жетерлік.  Осы  тектес  ала-
құлалықтардың  басы  жинала  келе,  мемлекеттік  мәртебеге 
әрең  ие  болған  тіліміздің  өрісін  өрге  бастырмай,  тынысын 
тарылта  береді.  Содан  қазақ  қауымы  кім  кінәліні  іздеп 
әуре.  Сондағы  бар  тапқаны-бірінің  жағасына  бірінің  қолы 
жармасып  жатқаны.  Нәтижеде  түрлі  жікке,  топқа  бөлініп, 
өнбес дау іздеген, өспес ел ұлдарының кейпін танытатыны.
Енді не істемек керек? Неге бұлай болды? Бұл жағдайға 
қалай жеттік? деген тәрізді сауалдар әлі күнге өзіне жауап 
іздейді.
Құдайға  шүкір,  бүкіл  қазақстандықтар  тұрғысынан  қа-
рағанда, еліміздің экономикалық әл-қуаты артты. Әлеумет-
тік  мәселелер  де  ептеп  шешім  таба  бастағандай.  Ал  осы  
елдің  иесі,  тәуелсіз  мемлекетке  ат  беріп  отырған  Қазақ-
станның  байырғы  тұрғыны  –  қазақ  ұлтының  өзіне,  оның 
мақсат-мүддесіне  байланысты  мәселелер  түбегейлі  шеші-
мін тапты ма? Көбіміздің сипай қамшылап, кесіп айта алмай 
жүрген  негізгі,  әрі  күрделі  мәселенің  бірде  болса  бірегейі 
осы  деп  білемін.  Ашылып  айтуға  келгенде  арыла  алмай 
жүрген бір дерт өзіміз туралы сөз қозғасақ, өзгелер не дейді 
дейтін жалған көпшілдік, жексұрын жалтақтық. Аржағы үш 
жүз жылдан бері жалғасқан, кейінгі 70-80 жыл бойы қанға 
сіңген осы бір ұлт мүддесі деген таза, пәк сезімнен бойды 
ада-күде  аулақ  ұстау  дейтін  «жетістік»  бізді  әлі  тұқыртып 
ұстаумен  келеді.  Бұл  жалған  ұстанымның  бұғауын  үзетін 
уақыт әлдеқашан жетті. Мұны әсіресе зиялы қауым сезінуі 
тиіс.  Шүкір,  аз  да  болса  ондай  нышан  бой  көтере  баста- 
ғаны да рас.
Алайда  ондаған  жылдар  ішінде  біздің  халқымыз  неге 
соншама  өзіндігінен,  өз  негіз,  тегінен  жіп  үзіп,  басқа 

199
мәдениет құшағына ұмтылумен жүр? Ал ұлттық негіз, тек 
дегеніміз  не,  оны  қалай,  немен  түсіндіруге  болады.  Бұны, 
әрине, бізден гөрі философтар тереңірек түсіндірер.
Сонда да біздің өз пайымдауымызды білдіргеніміз артық 
болмас. Осынау тек, негіз деген ұлттық қасиетке тірек болар 
нәрсе,  біздіңше,  ең  алдымен  –  тіл.  Яғни  тілдік,  дәлірек 
айта түссек, ұрпақты тілмен тәрбиелеу әрбір ұлттың басқы 
шаруасы  болуға  тиіс.  Өз  азаматын  өз  тілімен  тәрбиелей  
алған  мемлекеттің  іргесі  мен  тіреуі  мықты  болатынын  дә-
лелдейтін мысал көп.
Бұрын  да  жіберіп  алған,  қазір  де  босаңсытып  отырған  
ең үлкен кемшілігіміздің бірі осы. Яғни қазақ баласын таза 
қазақ тілімен тәрбиелеу ісі елеусіз, ескерусіз қалып келеді. 
Бұдан  гөрі  басқа  мәселеге  барғыштай  береміз.  Зерделеп 
қарасақ,  жіберіп  алған  орасан  олқылықтар  осылайша  ал-
дыңызды орап шыға бастайды.
Барлық тәрбие атаулының негізі тілде жататынын «Тәр-
бие басы – тіл» деп М. Қашқари де айтып кеткен ғой. Тілге 
мән  бермеу  нәтижесінде  өзінің  діліне,  тарихына,  әдеби, 
мәдени  мұраларына  селқос  ұрпақ  өсіріп  үлгердік.  Бұл 
неден  басталды  дегенде,  алдымен  отбасы  тәрбиесіндегі 
әттегенайлар ойға орала береді. Адам тәрбиесіндегі негізгі 
ұстын  осы  отбасында  жасалуға  тиісті  істің  бәрі  үлгілі  
болды  деп  айта  аламыз  ба?  Рас,  керемет  үлгі  тұтарлық 
іс  тындырып  отырған  отбасы  жоқ  емес,  бар,  бірақ  ұлттық 
біртұтастық  тұрғысынан  бұл  бірен-саран  үлгі  көңіл  то-
ғайтпайды. Отбасындағы осы тәрбиенің де жібін босаңсы-
тып  алғанымыз  ақиқат.  Өйткені  ә  дегеннен-ақ  білуге, 
көруге, қабылдауға ынтық талантты халқымыздың орыстық 
өнегеге  ұмтылысы  күшті  болды.  Орысша  оқып,  орысша 
тәрбие  алудың  нәтижесінде  біртіндеп,  қазақы  тәрбиеден, 
қазақ  тіліндік  тәрбиеден  алыстай  бастады.  Ұлы  Мұхаңдар  
(М.  Әуезов)  «Ел  боламын  десең,  алдымен  бесігіңді  түзе» 
деп  уайым  жеген  екен.  Осыны  көріп,  біліп,  сезінгендіктен  
де солай деген болар. 
Заман  ағымын  байқаған  ата-ана,  ұлы-қызын  қазақша 
оқытып, қазақша тәрбиелеуден гөрі, орысша оқытып, орысша 

200
тәрбиелегенді мақұл көрді. Бір есептен олар ұтылмаған да 
сыңайлы.  Өйткені  орысша  білім  алған  жас  ұрпақтың  ал- 
дынан  сан  түрлі  жолдар  ашылды.  Қалаған  оқуына  түсіп, 
қалаған  қызметіне  тұра  алатындай  жағдай  жасалды.  Ал 
қазақ тілінде оқып, қазақша тәрбие алған жандардың жол-
дары тарылып, қызмет аясы шектеле түскені анық. Осыны 
күнделікті көріп, сезіп, біліп отырған жанның ұрпағы үшін 
қай  жолды  қалағаны  дұрыс  десеңіз,  әрине,  мұқтаждық  ту-
ғызып отырған жолды таңдауы жөн. Міне, сондықтан да ол 
ә дегеннен-ақ баласын орысша тәрбиелеуге ұмтылады. Неге 
өйттің деп, оны кінәлауға қақыңыз жоқ. Баланы қазақ тілі- 
мен  тәрбиелей  алмаудың  басы  осылай  басталды.  Бір  қы- 
зығы,  бұл  біртіндеп  жалпы  халықтық  сипатқа  айналған.  
Яғни  тек  қалаларда  ғана  емес,  ауылды  жердің  де  бәріне 
ықпал етті.
Отбасында  осылай  басталған  өнеге  келесі  саты  –  бала-
лар  үйі  мен  балабақшаларға  ұласты.  Күні  кешеге  дейін 
бұлардың бір де бірінде тәрбие ісі қазақша жүргізілген емес. 
Өйткені балалар үйінде қызмет істейтін бір де бір тәрбиеші 
арнайы түрде дайындықтан өтпеген. Табиғаты мүлде нәзік 
бұл  мамандыққа  мән  берілмеу  арқылы  ұлттық  мүддеге 
нұқсан келтіріп отырғанымызды көпке дейін ескермей кел- 
дік.  Енді  тәуелсіз  Қазақстанымызда  мемлекеттік  тілде 
тәрбиелейтін балабақшалардың санын көбейтіп, оларда та- 
за  қазақша  тәрбиенің  негізін  қалау  керек.  Әсіресе  әке-
шешесіз  жетімдер  мен  жарымжан  балаларды  тәрбиелейтін 
үйлердің бәрінде тәрбие жұмысы тек қазақша жүргізілгені 
мақұл. Олар өз отбасында сол ата-ананың негізгі тілі – қазақ 
тілінде оқып, білім алуы керек. Сондай-ақ, мұндай балалар 
үйі қаладан гөрі, ауылды жерлерде көптеп ашылғаны жөн. 
Бұл  сонда  тәрбиеленетін  балалар  үшін  де,  онда  жұмыс 
істейтін адамдар үшін де, қызметтік өрісті кеңейтеді. Сөйтіп 
ол балалар үйінде нағыз қазақы тәрбиенің негізі қаланатын 
болады.  Мұны  айтып  отырғанымыз,  Қазақстанда  –  қа- 
зақ жерінде бой көтерген оқу ошақтарының бәрінде тәрбие 
жұмысы тек қана қазақша жүргізілуі талап ететін кезең енді 
келді емес пе? Міне, осы мүмкіндікті қолдан жіберіп алсақ, 
өкініштің көкесі сонда болады.

201
Қазақ  баласын  қазақ  тілімен  тәрбиелеудің  ең  негізгі 
жүйесі  –  мектептерде  қалыптасуы  тиіс.  Ал  бұлардағы 
жағдайымыз  да  көңіл  көншіте  қоймайды.  Әрине,  қазақ 
мектептерінде  қазақ  тілін  оқытудың  жүйесі  жасалған.  Әң-
гіме  бұл  жерде  бастауыш,  баяндауыш  немесе  сөз  таптары 
мен грамматиканың заңдарын оқып үйрену ғана емес, қазақ 
тілімен  тәрбиелеу  деген  проблемаға  назар  аударғымыз 
келіп  отыр.  Неге  десеңіз,  сол  пәндерді  оқыту  барысында 
да  тілмен  тәрбиелеу  мәселесіне  мән  беріле  бермейді.  Бұл 
оқу,  ағарту  ісіндегі  үлкен  олқылығымыз.  Біздіңше,  мұның 
әлденеше  себептері  бар  сияқты.  Соның  қайсыбірін  ғана 
атағанның  өзінде  мәселенің  беті  ашылатындай.  Ең  алды- 
мен,  кешегі  кеңестік  дәуірде  салынған  мектептердің  жағ-
дайы  мүлде  нашарлап  кетті.  Ылғи  айтылып  жүргеніне 
қарамастан,  қайталағың  да  келеді.  Екіншіден,  мектеп 
мұғалімдерінің  жалақысы  мүлде  төмен.  Сондықтан  ұрпақ 
тәрбиесінде  ықпалы  бөлек  ер  мұғалімдер  мектептерде 
тұрақтамайды.  Ақшасы,  ақысы  мол  жерді  көздеп,  кетіп 
отырады. Ұстаздық мамандық содан әйел адамдардың ғана 
еншісіндегі кәсіп сияқты болып барады.
Қазақ  тілі  мен  әдебиетінен  сабақ  беретін  мұғалімдерге 
айрықша  қамқорлық  қажет.  Мұнысыз  мемлекеттік  тілдің 
мектептерде  қалыптасуға  тиісті  негізі  қаланбайды.  Бұл 
мамандықтың  беделін  өткен  кеңестік  дәуір  барысында 
мүлде  төмендетіп  алдық.  Тәуелсіздік  таңы  атқалы  бергі 
жағдайдың да оңып тұрғаны шамалы. Енді-енді ғана ес жия 
бастағандай  түріміз  бар.  ҚР  Білім  және  ғылымның  жаңа 
министрі  Ж.Түймебаевтың  жоспарына  қарағанда,  жақсы 
жаңалықтар  күтуге  болатын  сияқты.  Қазақ  тілін  оқытудың 
уақытын  2  сағатқа  созуының  өзі  көңілге  сенім  ұялатады. 
Бірақ  бұл  жасалуға  тиісті  шаруаның  бір  кішкене  бөлшегі 
ғана. Егер қазақ баласын қазақ тілімен тәрбиелейміз десек, 
бұл  министрліктің  де  атқарар  ісі  ұшан-теңіз.  Тек  соны 
ұлттың мүдде тұрғысынан ұйымдастыра білгенге не жетсін!
Сонымен  бірге  аралас  мектептер  жайында  және  оның 
қазақша  тәрбие  ісінде  атқарар  қызметі  турасында  пікір 
қозғаудың реті келген сияқты. Бұл жөніндегі көзқарасымыз-
ға сәл өзгерістер енгізу керек пе дейміз.

202
Өйткені  қазіргі  жағдайды  осыдан  он  бес  жыл  бұрынғы 
кезеңмен  салыстыруға  болмайды.  Ол  кездегі  түсінік  те, 
талап та басқаша еді. Ол қандай талап еді? Білім жүйесінің 
барлық  саласында  орысша  оқытудың  бағдарламасы  басым 
болатын.  Қазақ  тіліне  әлі  мемлекеттік  мәртебе  берілмеген 
кез.  Негізінен  орыс  тілін  жетік  игеру  арқылы  бір  тілмен 
коммунизмге жету мақсаты көзделіп тұрған шақта ұлт тіл-
деріне назар аударыла бермейтін. Мұндай жағдайда аралас 
мектептердің  өзіндік  рөл  атқарғаны  мәлім.  Қазақ  балала- 
рын  орысша  тәрбиелеудің  бұл  да  бір  жолы  ретінде  қа-
лыптасып, сол мақсатқа қызмет етті.
Ал  қазір  осы  аралас  мектептерден  іргені  аулақ  сала 
бергеннен гөрі, оларды қазақ тілімен тәрбиелеудің тағы бір 
тиімді  көзіне  айналдырудың  амалдарын  ойластырған  жөн. 
Бүгінгі таңда бүкіл қазақстандықтар мемлекеттік тілге ынта, 
ықылас  таныта  бастады.  Олардың  осы  бейіліне  жол  ашу  
үшін де аралас мектептер тәжірибесін пайдалану керек. Бұл 
жерде педагогтардың мықты ұжымын қалыптастыра отырып, 
мемлекеттік  тілге  баулудың  озық  тәжірибелерін  іске  қосу 
қажет пе деймін. Қазақ баласы мен орыс баласының аралас 
оқуынан  үрікпейік.  Қайта  қазақ  класындағы  балалардан 
орыс сыныбындағы балалардың мемлекеттік тілді үйренуіне 
және  керісінше  әсер  етуінің  оқу-әдістемелік  тәсілдерін 
түзудің  конкурсын  жариялау  арқылы  жол  табайық.  Осы 
салада  тәжірибе  арттырып  жүрген  талантты  мамандар  бар 
деп білемін. Солар осы мәселені түбегейлі қолға алар болса, 
мұның да бір шешімі табылатыны даусыз.
Орыс  мектептеріндегі  қазақ  тілін  оқыту  жайы  үкімет 
назарынан мүлде тыс қалып қойған сияқты. Барлық жүйеде 
мемлекеттік  тілді  меңгеру  мәселесі  түпкілікті  қойылып 
отырған  бүгінгі  таңда  бұған  деген  көзқарасты  түбірімен 
өзгерту  керек.  Неге  десеңіз,  орыс  мектептерінде  оқитын 
балалардың негізгі құрамы қазақ балалары. Сонда қаншама 
жылдар  бойы  біз  өз  ұрпағымызды  орысша  тәрбиелегенге 
мәз болып, өз қағынан жеріген құландайын жат етіп келеміз. 
Содан  өсіп-жетілген  бірнеше  ұрпақ  өкілін  мемлекеттік 
тілді білмейді деп айыптап, кінәлаймыз. Олардың бұл кем-

203
шілігін  бетіне  баса  бергенше,  сол  орыс  мектептеріндегі 
қазақ  балаларын  қазақ  тілімен  тәрбиелеудің  жолдарын 
қарастыралық.  Егер  министрлік  бас-көз  болса,  арнайы 
әдістеме түзіп, оқытылатын сағат санын көбейтуге болады 
емес  пе?  Ұйымдастыра  білсе,  шешілмейтін  мәселе  бола 
ма,  тәйірі!  Қысқасы,  Қазақстандағы  мектептердің  қай-
қайсысында да ұлттық негізде тәрбие алмайтын бір де бір 
оқушы болмауға тиіс. Әсіресе қазақ баласы қай мектепте де, 
мейлі орыс, мейлі қазақ мектебі болсын ол осы елдің, осы 
жердің  патриоты  екенін  сезініп  жетілетін  болсын.  Бұған 
қазақ тарихын, қазақ ауыз әдебиеті мен өнерін, тілін жетік 
білу арқылы жетуге болады. Міне, сондықтан қазақ тілімен 
тәрбиелеудің маңызы айрықша болатыны осыдан.
Бірнеше  жылдан  бері  «Болашақ»  бағдарламасы  бо-
йынша  жас  жеткіншектеріміз  түрлі  шетелдегі  ірі  оқу 
орындарына  барып  түсіп,  білім  алуда.  Алды  оқуларын 
бітіріп  келіп,  мемлекет  қызметіне  араласа  бастады.  Бұл 
өте маңызды шараны іске асыруда ақылға салар жайлар да 
бар  сияқты.  Әсіресе  «Болашақ»  бағдарламасы  бойынша 
талапкер  таңдау  ісіне  байланысты.  Алғашқы  жылдары 
үміткерлерден  мемлекеттік  тілді  білу  дәрежесі  сұралған 
жоқ.  Бәрі  орысша  болды.  Ендігі  жерде  шетелге  барып 
оқығысы  келетін  жастардың  бәрінен  мемлекеттік  тілді 
білуін  міндетті  түрде  талап  ету  керек.  Сонымен  бірге 
оқу бітіргендер өз Отанына оралып, кемінде 5 жыл еңбек 
етуі  міндеттелуі  тиіс.  Сонда  ғана  біздің  түлектеріміз  ел 
қадірін, жер қадірін білетін және мемлекеттік тілге деген 
ықыласы орнығатын азамат болып қалыптасады. Қандай 
жер, қай салада да ана тіліміздің беделін өсіріп, оны ата-
бабадан  қалған  асыл  мұра  есебінде  кіршіксіз  пиғылмен 
тұтына білуді насихаттай бергеніміз мақұл.
Мемлекеттік  тілдің  өріс  алар  аса  бір  кең  жазирасы 
жоғары  оқу  орындары  болуға  тиіс.  Бір  қызығы  жоғары 
оқу  орындарының  көпшілігінде  мемлекеттік  тілде  тәрбие 
берудің жайы да сын көтермейді. Басқасын былай қойғанда, 
өзара  алыс-беріс  ісқағаздарының  70-80  пайызы  әлі  күнге 
орыс  тілінде  жүргізіледі.  Қазақ  баласын  қазақ  тілімен 

204
тәрбиелейтін  нағыз  мамандар  осы  оқу  орындарынан 
шығуы  тиіс  қой.  Құдайға  шүкір,  білім  аламын,  оқимын 
деген  талапкерге  Қазақстанда  оқу  ордасы  жеткілікті. 
Мемлекеттігі  бар,  жекеменшігі  бар,  қалаған  оқуына  тү- 
суіне  толық  мүмкіндік  бар.  Ұлттық  санасы  биік,  білік-
білімі жоғары мамандар даярлауда бұл оқу орындарының 
тындырып  отырған  жұмысы  қыруар.  Сан  сала  бойын-
ша  қаншама  маман  кадрлар  дайындап  үлгерген  универ-
ситеттер  мен  институттардағы  оқытушы,  профессорла-
рымыздың  еңбегін  мақтанышпен  айта  аламыз.  Алайда 
«сол  мамандарымыз  қай  тілде,  қай  елдің  мұқтажы  үшін 
дайындалып  келді?»  деген  сұраққа  да  жауап  іздейтін  
кезең  келді.  Күні  бүгінге  дейін  біз  бұл  мәселемен  басы-
мызды қатырып көрген емеспіз.
Елбасымыз  Н.Ә.  Назарбаевтан  бастап,  мемлекеттік  тіл  
мәселесі  түбегейлі  қолға  алынып  жатқан  қазіргі  кезде 
жоғары  оқу  орындарын  басқарып  отырған  білікті  аза-
маттарға  әлгі  сұрақтың  жауабын  іздеуіне  тура  келеді. 
Рас,  қайсыбір  оқу  орындарында  қазақ  тілі  мен  әдебиеті 
мамандарын дайындайтын филология факультеттері бар. 
Қазақ баласын, қазақ мамандарын қазақ тілімен тәрбиелеу 
ісін  осы  факультеттерге  артып  қойып,  сонымен  ғана 
шектелетін болсақ, мәселе жартыкеш күйінде қала бермек.
Сондықтан  Қазақстанның  қай  жоғары  оқу  орны,  қай 
факультет,  қандай  мамандықтағы  студенттерінен  болсын 
бәрінен  бірдей  мемлекеттік  тілде  оқып,  сөйлеп,  жаза  біле- 
тін  дәрежеде  меңгеруін  қамтамасыз  етерлік  жағдайды 
жасау  жөн.  Әсіресе  мемлекеттік  мекемеде  қызметке  тұр-
ғысы  келетін  адамнан  мемлекеттік  тілді  білу  дәрежесі 
талап  етілетін  бүгінгі  таңда  бұл  мәселені  жоғары  оқу 
орындары  елеусіз  қалдыруына  болмайды.  Жекеменшік 
оқу  орындарының  да  бұл  жағдай  назарында  болуға  тиіс. 
Олардың  да  көбінде  студенттерді  қазақша  оқытып,  қазақ 
тілімен  тәрбиелеу  жұмысы  жүргізілмейді.  Бұл  –  бүгінгі 
таңдағы ең елеулі мәселенің бірі.
Жоғарыдағы  мәселелерді  тізбелеп  келгенде  түйіп  айта- 
рымыз  мынау  еді.  Біздің  тәуелсіз  қазақ  елінде,  таяу  бола-

205
шақта  қазақ  тілін  білмейтін,  қазақша  тәрбие  алмаған  бір 
де  бір  қазақ  қалмауы  тиіс.  Тиісті  мекемелердің  бәрінің 
бар  жұмысы  осы  ыңғайда  жүргізілгені  мақұл.  Яғни  қазақ 
тілімен  тәрбие  алмаған  бір  де  бір  қазақ  баласы  болмасын. 
Ендігі жерде осындай мақсат көзделмесе, мемлекеттік тілді 
ешқандай  қаулы,  қарар,  өзге  де  ресми  құжаттармен  өрге 
бастыру қиын екеніне көзіміз жетті.
Ең қиыны жүздеген, мыңдаған жылдар бойы қалыптас-
қан тілдік ортаны жойып алдық. Сол тілдік ортаны қайта-
дан  қалпына  келтіру  бүгінгі  ұрпақтың  парызы.  Қазақтың 
баласын  қазақ  тілімен  тәрбиелеудің  негізгі  көздерінің  
біразын өзімізше айтып көрсеткендей болдық. Осы айтыл-
ғандарды іске асыру үшін арнайы бағдарлама керек тәрізді. 
Ол  қазақты  қазақ  тілімен  тәрбиелеудің  бағдарламасы  
болуы керек деп білеміз.

жүктеу/скачать 1,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: