Өмірзақ айтбайұлы

218
КОНСтИтУцИЯ мЕН тіл заҢыНа 
қайта ҮҢілСЕК... 
Мемлекеттік тіл жөнінде қаншама сөз айтылып, қанша-
ма қағаз жазылды.
Небір  дүлдүлдің  шешендік  сайысына  түсіп,  қызыл  сөз-
бен  аспандағы  айды  ілермен  болғаны  да  көз  алдымызда. 
Өкінішке  қарай,  буынсыз  тілді  оңды-солды  қанша  біле-
генмен,  белгілі  межеге,  діттеген  мәреге  әзір  жете  алатын 
түріміз  жоқ.  Әрекет  бар,  берекет  шамалы.  Қазақ  үшін, 
қазақстандықтар үшін Құдай берген, Нұрсұлтан Назарбаев 
тұрақтатқан  Тәуелсіздіктің  тірегі  мемлекеттік  тіл  екенін 
кейде  ұғып,  кейде  ұғына  алмай  дал  болып  жүргендер 
қаншама?!  Осы  мәселені  соқырға  таяқ  ұстатқандай  етіп 
түсіндірер  заңдарымыздың  өзінің  шалағай  әрі  екіұшты 
тұстары күн өткен сайын бадырайып көріне бастады. Тіпті, 
тірек құжатымыз – Конституциямыздың өзінде мемлекеттік 
тіл мен орыс тілі тайталасып тұр. Осындағы 7-баптың 1 және 
2-тармақтарын қараңыз. 1-тармақ қазақ тілінің мемлекеттік 
мәртебесін  әйгілейді.  Ал  2-тармақ  орыс  тілі  ресми  тіл 
есебінде  қазақ  тілімен  текетірестіріледі.  Бұл  біраздан  бері 
тілге тиек етіліп келеді. 
Сонда  ісқағаздарын  орыс  тілінде  дайындайтын  мемле-
кеттік  мекемелердің  қай-қайсын  да,  мемлекеттік  емес  ме- 
кемелерді  былай  қойғанда,  мемлекеттік  тіл  дейтін  «тығы- 
рықтан»  шығар  жолды  Заң  арқылы  өзіміз  нұсқап  отыр-
ғандаймыз.  Өйткені  олар  айтады  «біз  ресми  тілді  пайда-
ланып отырмыз» деп. Конституцияға жүгінсек (жүгінбеске 
не шара), олардікі де дұрыс. Мұның теріс деп, мемлекеттік 
тілді қанша нұсқағанмен жүгінер құжатыңыз әлгіндей. 
Осы  тұрғыдан  келгенде  өткен  жылы  «Ана  тілі»  ап-
талығының бетінде жарияланған бір топ депутаттың (ондай  
да  депутаттар  бар)  Қазақстан  Республикасының  Консти-
туциялық  Кеңесіне  жолдаған  хаты  көкейде  көптеп  жүрген 
күпті  ойдың  көмбесін  ашып  кеткендей  болды.  Шынында, 
Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабына қай-
та  үңіліп,  оның  1  және  2-тармақтарына  ресми  түсініктеме 

219
берудің  кезеңі  келді  деп  білеміз.  Мемлекеттік  тіл  ретінде 
мәртебесі  заңдастырылған  өкпесі  өше  беретін  ана  тіліміз-
дің,  тіпті  орыс  тілінің  шылауына  ілесе  алмай,  өріс  аша  
алмай ентіге беретіні неліктен деген сауал төңірегінде жа- 
уабы қиын сұрақтар туындай береді. Мұның біразын депу-
таттар  дұрыс  көрсеткен.  Бұл  Халықаралық  «Қазақ  тілі» 
қоғамының да сарыла қарастырып жүрген мәселесі. Бір ғана 
баптың төңірегінде ел мен тіл тағдырына қатысты қаншама 
дүние тоқайласқан. 
Екі  тілдің  қатарласа,  қанаттаса  қолданысқа  енгізілуі, 
яғни  біріне  мемлекеттік,  екіншісіне  ресми  тіл  ретінде 
айдар  тағылуы  мәселені  түбегейлі  шеше  алмады.  Мұның 
өзі әркімнің өз бетінше алып қашып, әңгіме таратуына жол 
ашты.  Сылтау,  себеп  іздеген  жандарға  Заңымыздың  өзі 
осылайша жол тауып беріп жатқандай. 
Қазақстан  Республикасындағы  «Тіл  туралы»  Заңның  да  
екіұдай  пікір  туғызып,  екі  ұшты  ойларға  жетектейтін  тұс-
тары  бар.  Солай  бола  тұрғанмен  анық  дау  туғызбайтын 
баптары  неге  орындалмайды?  4-баптың  екінші  абзацтың 
қайта оқып қаралық: «Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл 
аумағында  қоғамдық  қатынастардың  барлық  саласында 
қолданылатын  мемлекеттік  басқару,  заң  шығару,  сот  ісін 
жүргізу  және  ісқағаздарын  жүргізу  тілі».  Осы  тармақтағы 
анық  та  айқын  баяндалған  тұжырымға  біздің  тіл  тура-
сындағы  жүргізіп  жатқан  қазіргі  іс-әрекеттеріміз  толық 
жауап бере ала ма?! Сондай-ақ осыған іле-шала айтылатын 
«Қазақстан  халқын  топтастырудың  аса  маңызды  факторы 
болып  табылатын  мемлекеттік  тілді  меңгеру  –  Қазақстан 
Республикасының  әрбір  азаматының  парызы»  деген  та-
лапқа сай ма қазақстандықтар? 
Бұл  бапта  мемлекеттік  тілдің  халықаралық  беделін  кө-
теру мәселесі де қамтылған. Сыртқы істер министрлігіндегі 
қайсыбір  лауазымды  азаматтарымыз  ана  тілдің  абыройын 
ойлау  былай  тұрсын,  оны  іске  алғысыз  етіп  мұрнын  шү-
йіріп менсінбейтінін ашық айтып жатса не дейсіз? Ол ол ма, 
ресми сапармен шетелдерге толассыз барып жататын билік 
басындағы  шенділеріміз  мемлекеттік  тілдің  емес,  орыс 

220
тілінің беделін көтеріп қайтады. Сонда Конституциямыз бен 
тіл туралы Заңдарымыз кім үшін қабылданған? 
Халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоғамы  өзінің  жергілікті 
ұйымдары мен мүшелерінің пікірлерін есепке ала отырып, 
Конституциямыз  бен  «Тіл  туралы»  Заңымыздың  кейбір 
баптарына  өзгеріс  енгізу  жайында  бұдан  бұрын  да  назар 
аударып  келген  болатын.  Өткен  Құрылтайда  сөз  болған 
бұл  мәселені  тағы  да  қайта  көтеруге  тура  келіп  отыр. 
Өйткені  мемлекеттік  тілдің  жүрмей  жатуының  бір  себебі 
осында.  Сондықтан  нақты  ұсыныс  мынадай:  біріншіден, 
Конституция  мен  Тіл  туралы  Заңнан  «Мемлекеттік  ұйым-
дарда  және  жергілікті  өзін-өзі  басқару  органдарында  орыс 
тілі  ресми  түрде  қазақ  тілімен  тең  қолданылады»  деген 
сөйлемді мүлде алып тастау керек. Екіншіден, мемлекеттік 
қызметке  қабылданатын  лауазымды  адамның  және  халық- 
қа қызмет ететіндердің мемлекеттік тілді білуін міндеттей-
тін заңдық норма белгілеу қажет. 
Қазір  ел  Президентінің  жүргізіп  отырған  кемел  сая-
сатының  нәтижесінде  шетелдерде  жүрген  ағайын  Атаме-
кенге  орала  бастағанына  біраз  болды.  Мұның  өзі  де  сан 
алуан  проблемалық  мәселені  туындатып  отыр.  Бір  ғана  
тілге  байланысты  шаруаның  күрделілігін  мынадан-ақ 
байқауға болады. Оларды оралмандар деп айту қалыптасып 
барады.  Біз  бұл  терминді  көп  қолдана  қоймас  едік.  Олар 
отандастар, бауырлар, туыстар, тағдыр тәлкегімен бір кезде 
шет жайлаған қазақтар емес пе? Мыңдап келіп елмен, жер- 
мен  қауышып  жатыр.  Әуелгі  сауаты  араб  және  латын  
әліпбиі  негізінде  қалыптасқан  бұл  бауырларымыздың 
қоныстану  проблемасына  қоса  олардың  алдынан  тілдік 
кедергілер де кесе-көлденең шығып тұр. Түгел кириллицаға 
негізделген  орысша  жазуымызды  игеру  жолдарын  оларға 
қалай, кім үйретпек? Мәселенің осы жағы да назардан тыс 
қалмаса деп едік. 
Қысқаша  тізіп  келгендегі  айтпағымыз,  бұлардың  әр- 
қайсысы  тағы  да  талай  мәселелерді  туындатады.  Солар- 
дың  да  қайсыбірін  еске  ала  кетсек,  алдымен  мемлекет-
тік  тіліміздің  басты  шарты  оны  игеріп  біліп  алу  ғана  

221
емес, сауаттылық жайы. Яғни бұл тілде сауатты жазу, сауат- 
ты  сөйлеу,  сауатты  оқу  шарт.  Бұған  жету  үшін  білім  мен 
ғылыми  мекемелер  арасында  орындалу  жүгі  салмақты 
мәселелер  тұр.  Мәселен,  күні  бүгінге  дейін  салалық 
терминологиялық  жүйенің  мемлекеттік  тілде  толық  қа-
лыптаспай отырғаны. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі 
институты  жанында  осы  мәселелермен  тікелей  айналысу-
ды  мақсат  еткен  ғылыми  терминологиялық  орталық  ашып 
әрекеттенгенімізге біраз жыл болды. Өкінішке қарай, тиісті 
мекемелер  тарапынан  қаржылай  көмектің  жетімсіздігінен 
қажетті  мамандарды  іріктеп,  жұмысымызды  мақсатқа  сай 
қарқындата алмадық. Мұны айтып отырған себебіміз, бізде 
барлық  салалық  терминология  бойынша  картотекалық  қор 
жинақталған,  ол  жыл  сайын  толықтырылады.  Біздің  қазір 
мамандар  тапшылығына  қарамастан  тапсырыс  бойынша 
жұмыс істеуге мүмкіндігіміз бар. 
Сонымен  бірге  жарнама  тілінің  мәдениетін  көзден  таса  
етуге болмайды. Қоғам бұл мәселемен де үнемі айналысады. 
Бұл  туралы  заңның  да  кешеуілдене  беруі  мәселені  күр-
делендіре түсті. Ал «Тіл туралы» Заңның 19-бабында мем-
лекеттік  емес  мекемелер  (акционерлік  қоғамдар,  жекемен-
шік,  коммерциялық,  шағын  кәсіпорындар  т.т.)  туралы  
ештеңе  айтылмаған.  Заңгерлердің  түсіндіруіне  қарағанда, 
бұл  бап  әлгі  меншік  иелерін  ешнәрсеге  міндеттемейді. 
Сондықтан олар өз білгендерін істеп отыр. Олар өздерінің 
атауларын  шет  тілінде,  латын  графикасы  арқылы  жарна-
малап  жүр.  Мұны  реттеу  үшін  осы  бапты  «меншік  иесіне 
қарамастан» деген тіркеспен толықтыру керек сияқты. Бұған 
қоса «Жарнама туралы» Заңды қайта қабылдау қажет. 
Аталып  өткен  мәселелерге  орай  Қазақстан  Республи- 
касының  Конституциялық  Кеңесіне  хат  жолдадық.  Онда 
Конституциямыздың  7-бабының  1  және  2-тармақтарына 
байланысты  туындаған  бірнеше  сұрақтарға  түсініктеме 
беру  мәселесі  қозғалды.  Сондай-ақ  «ҚР  Тіл  туралы»  Заң- 
ның  мемлекеттік  тіліміздің  халықаралық  беделі,  шеттен 
келген  бауырлар  хақында  және  мемлекеттік  емес  меке-
мелердің  атауларын  жазуға  байланысты  ұстанатын  прин- 

222
циптерді айқындап алудың кезеңі келді. Тілді менсінбейтін 
немесе  оған  мән  бермейтін  басшыларды  тәртіпке  шақы-
рып,  айыппұл  салуға  дейін  шара  қолданудың  жолдарын 
қарастыру қажет. 
тіл дамуына не кедергі?
1.  Мемлекеттік  тілге  деген  жаппай  қажеттіліктің  жоқ-
тығы. 
Бұл  ойды  талдап-таратып  көрсек,  «кімдер  қаламайды, 
кімдерге бұл тілдің қажеті бар, кімдерге керек емес?» деген 
сауалдарға нақтылы жауап беретін уақыт жетті. Және ендігі 
жердегі  идеологиялық  күресті  нысанаға  дәл  де  нақты  тие- 
тіндей  етіп  жүргізген  абзал.  Оларды:  а)  қазақ  тілін  таза 
білетіндер; ә) қазақ тілін шала білетіндер; б) білмейтіндер; 
в)  орыстілділер  т.т.  деп  таратып,  дәйектер  келтіріп  айтуы- 
мыз керек. Оқушы, студент, мамандар өз алдына бір төбе.
2. Қажеттіліктің жоқтығы кімге байланысты? 
а)  Ең  алдымен  үкімет  тарапынан  қойылуда  қатты  та-
лаптың жоқтығына байланысты. 
ә)  Өткен  дәуірдегі  орыстану  процесінің  бойға  сіңген 
зардабы екі бағытта бірдей із қалдырды: бірі – қазақтардың 
өз санасында («Қазақстанда тұрсақ та біз үшін қазақ тілінің 
қажеті  жоқ»  деген),  екіншісі  –  орыстар  мен  барша  орыс 
тілділердің (орыс, белорус, украин, еврей, неміс, корей, тіпті 
түркі  тілдес  халықтар  өкілдері)  санасында  («Қазақстанда 
тұрсақ та біз үшін қазақ тілінің қажеті жоқ») деген ұғымның 
тым  терең  қалыптасуында  болып  келді,  сол  түсінік  әлі 
жалғасуда. Сондықтан қаулы-қарарлар, іс-шаралардың бар-
шасы  ең  алдымен  адам  факторына  байланысты  жүргізілуі 
қажет. 
б)  Ол  күрестің  механизмі  өте  күрделі:  ендігі  жерде  «ел 
арасындағы  тыныштықты  сақтау»  дегенді,  демографиялық 
ситуацияны,  т.б.  себептерді  желеу  етуді  тоқтатып,  өте 
қатал («жұмсақтарының» барлығын 15 жыл бойы түгел ада  
қылып болдық қой!) ресми іс-шаралар тағайындау керек. 

223
в) Бүгінге дейін тіске жұмсақ, көпшілікке икемді іс-ша- 
ралардың  («Қазақ  өзімен-өзі  қазақша  сөйлессін!!!»  т.т.) 
бәрін  тоқтатып,  өкімет  қызметін  атқарғысы  келетін  барша 
азаматтар  (қазағы,  орысы,  басқасы  бар)  міндетті  түрде 
(қазақша  сөйлей  алатын,  түсіне  алатын  және  жаза  алатын 
деңгейде)  білуі  шарт  деген  шешім  қабылдау  керек.  Мұны 
Елбасымыз жеріне жеткізе айтты емес пе, Қазақстан халқы 
Ассамблеясының  ХІІ  сессиясындағы  баяндамасында.  Ол 
үшін  Парламент  сайлауында  осы  талапқа  жауап  бере  ала-
тын,  мемлекеттік  тілге  оң  көзқарастағы  депутаттарды  
сайлау көзделген еді. Амал не, олай болмай отыр. Әйтсе де 
жаңа сайланған депутаттар қанында ұлттық мүдде мәселесі 
мүлде өліп тынбаса игі істерге мұрындық болар деген ниет-
теміз. 
г)  Бүгінгі  таңда  зайырлы  мемлекет  болудың  ең  басты 
шарттарының  бірі  деп  республика  құрушы  негізгі  халық 
ретінде қазақ халқының беделін (пристижін, имиджін) көтеру 
үшін  ғана  емес,  ұлттық  рухын  көтеру  үшін  өкіметтің  мін-
детті түрде баруға тиісті іс-шараларының бірі – Конститу-
ция  мен  «Тіл  туралы»  Заңында  тек  мемлекеттік  тілдің  бір 
өзін ғана Қазақстанның барша азаматы білуге міндетті деп 
қалдырып, орыс тілі мен шет тілдерінің біреуін (ағылшын, 
француз,  неміс,  қытай,  жапон,  т.б.)  өз  қалауы  бойынша 
меңгеру  шарасын  біртіндеп  жүзеге  асыру  күн  тәртібіне 
қойылуы тиіс. 
«Үш  тілді  бірдей  білу»  деген  концепция  бүгінгі  күннің 
талабына  сай  болғанымен,  оларды  қатар  қойып  үйрену,  
меңгеру күрделі. Мұндай жағдайда онсыз да жетім баланың 
күйін  кешіп  келе  жатқан  қазақ  тілінің  жағдайы  мүшкіл 
қалпында  қала  бермекші,  «жапалақты  таспен  ұрсаң  да,  
тасты  жапалақпен  ұрсаң  да  жапалақ  өледінің»  кері  кел-
мекші. 
Сондықтан  Қазақстан  үкіметі  шын  мәнісіндегі  ұлттық 
зайырлы  мемлекет  құрғысы  келсе,  осы  бір  батыл  қадамға  
баруға  міндетті.  Кешегі  тоталитарлық  замандағы  оң  ба-
ғаланып келген «Қазақстан – достық лабораториясы (зерт-
ханасы)»  деген  көлпалдықтың  бүгінде,  қазақ  халқының 

224
болашағы  үшін  қажеті  шамалы.  Дәл  сол  принциппен 
ғұмыр  кеше  беретін  болсақ,  онда  өлгенде  қолымыз 
жеткен  егемендіктің  де  бес  тиындық  құны  жоқ  деген  сөз. 
Президентіміздің «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» 
деген айбынды сөзінің де құны болмай қалуы әбден мүмкін, 
мемлекеттік тілдің алдағы 2030 жылға дейін де өз қызметін 
атқара алмауы ғажап емес. 
Майданға  бергісіз  талас-тартыста  қолымыз  жеткен 
мемлекеттік мәртебе өз ана тіліміздің басына қонып, бағы 
жанбаса, жер байлығымыз арқасында қол жеткелі тұрған 
экономикалық  байлығымыз  бен  өркендеп-өсетін  бел-
белестеріміз  кейбір  байлығы  асқан,  бірақ  рухы  өшкен, 
басқа елдердің күйін кешуі мүмкін. Өйткені «егемендік» 
деген ерекше феноменнің бірден-бір ұйытқысы мемлекет 
негізін  құрушы  –  негізгі  халықтың  өз  тілінде  сөйлеуі, 
мемлекет  басқаруы,  салт-дәстүрін  дамытуы,  елдігін  сақ-
тауы ләзім. 
Осыдан  «Қазақ  тілі»  қоғамы  жұмысын  бұдан  да  жақ-
сартуға бола ма, болса оның жолдары қалай?» деген сауал 
туындайды. 
Біріншіден,  «Қазақ  тілі»  қоғамына  халықтың  қолдауы, 
ықыласы  қажет.  Мұны  айтып  отырғанымыз,  барлық  істің 
тетігі  нарыққа  барып  тірелген  аумалы-төкпелі  заманда, 
жұртшылықтың көңілі тілден гөрі күнкөрістің қамына қарай 
ойысып  кетті.  Бұл  саналылыққа  нұқсан  келтіретін  қылық. 
«Қарның  аш  болса,  сайраған  тілің  кімге  қажет»  дейтін 
тоғышар жанның пәлсапасы бұл. «Ертең тілінің құритынын 
білсе,  бүгін  өзіне  өлім  тілейтін»  Расул  Гамзатовтай  биік 
сана  деңгейінен  табылу,  ғасырлар  бойы  армандап  келген 
тәуелсіздік  алған  біздер  үшін  аса  қажет.  Құдай  сақтасын, 
әрине,  жаман  айтпай  жақсы  жоқ,  сондай  бір  қаралы  күн 
туып, соңғы қазақ дүниеден өтер болса, оның өмірімен қазақ 
тілінде  қоштасары  хақ.  Өз  тіліңді  өзің  аялап,  өзің  құрмет 
тұтпасаң,  өзге  жұртқа  не  қажет  екенін  дәл  осы  кезеңде 
түсінбесек, енді қашан ұқпақпыз? Міне, сондықтан бесіктен 
белі  шықпаған  баладан  бастап,  еңкейген  қартқа  дейін 
қалтқысыз қолдау болмаса, басталған істің тамырына тағы 
да балта шабылуы ықтимал. 

225
Екіншіден,  қазақ  тілі  –  Қазақстан  Республикасы  деп 
аталатын тәуелсіз елдің мемлекеттік тілі. Олай болса, бұл 
тіл  осы  мемлекеттің  ең  негізгі  қолданыс  құралы  екеніне 
дау жоқ. Бірақ өкінішке қарай, олай бола алмай отыр ғой. 
Солай  болу  үшін  не  істеу  керек?  Сол  мемлекеттің  өзі 
қамқорлық  жасауға  міндетті.  Яғни  «Тіл  туралы»  Заңын, 
Мемлекеттік  бағдарламаның  жүзеге  асуын  қадағалауды 
мақсат  еткен  халықтық  ұйым  –  «Қазақ  тілі»  қоғамын 
мемлекет  қамқорлығына  алу  деген  сөз.  Мұның  мынадай 
жолдары бар: 
а) «Қазақ тілі» қоғамын мемлекеттік бюджет тарапынан 
қамтамасыз  етудің  тетігін  қамдастыру,  жағдай  жасау.  Сон-
дай-ақ, оған тексеру, бақылау, шара қолдану құқын беру. 
ә)  Мұның  бір  амалы  «Тіл  комитетін»  жеке,  дербес  ме-
кеме ретінде құру арқылы іске асуы мүмкін. 
Үшіншіден,  тәуелсіз  мемлекетіміздің  негізгі  Заңы  – 
Конституциямыздың  «Қазақстан  Республикасының  мемле-
кеттік  тілі  –  қазақ  тілі»  дегеннен  басқа  қосалқы  сөйлем- 
дерді алып тастау қажет. 
Төртіншіден,  «Тіл  туралы»  Заңы  мен  Мемлекеттік  бағ-
дарламаны  тәуелсіз  еліміздің  мақсат-мүддесіне  сәйкес  
қайта қарап, Конституция баптарымен бірегейлету керек. 
Бесіншіден,  «Қазақ  тілі»  қоғамы  мамандарын  іріктеп, 
оларды қысқа мерзім курстарында оқыту қажет. 
Алтыншыдан,  «Қазақ  тілі»  қоғамының  негізгі  тірегі 
бастауыш  ұйымдарын  құру  мәселесі  салғыртсып  барады. 
Бұған  жол  беруге  болмайды.  Президент  кеңсесінен  бастап 
төменгі  сатыдағы  әкімшіліктер  мен  ресми  мекемелердің 
бәрінде  түгел  бастауыш  ұйым  құрылмай  іс-қағаздарының 
мемлекеттік  тілімізде  жүре  қоюы  қиын.  Бұл  «Қазақ  тілі» 
қоғамының негізгі міндеттерінің бірінен саналады. 
Жетіншіден,  «Қазақ  тілі»  қоғамы  қызметін  дамытудың 
бір  жолы  тілдік  орта  жасай  білумен  де  байланысты.  Ол 
жаңадан  балабақшалар  мен  мектептерді  ашып,  оқу-тәрбие 
жұмыстарын  жақсарту  және  бұрыннан  жұмыс  істеп  жат-
қандары  да  мемлекеттік  тілді  оқыту  жүйесін  реттеу  керек 
деген  сөз.  Мұны  жақсарту  үшін  оқытушы  мамандар  мен 

226
тәрбиелеушілерді  дайындау  ісіне  түбегейлі  бетбұрыс 
жасалуға  тиіс.  Жоғары  және  арнайы  орта  білім  беретін 
оқу орындарында қазақ тілі күнделікті қажетімізді өтейтін 
құралға айналмай болмайды. Аралас мектептен оның да тіл 
игеру саласындағы тиімді жақтарынан іргені аулақ салмай, 
дұрыс  пайдалану  арқылы  ұрпақ  тәрбиесін  жүйелеу  керек. 
Осының  бәрінде  «Қазақ  тілі»  қоғамы  бөлімшелері  мен 
әкімшіліктердің өзара тығыз байланыста болуы тиімді. 
Сегізіншіден,  халыққа  қызмет  көрсететін  органдардың  
(теміржол  вокзалы,  автовокзал,  автобекеттер,  әуежайлар 
мен ресторан, асханалар, т.т.) бәрінде мемлекеттік тіл бедел  
алуға  тиіс.  Бұған  мән  бермейтін  басшыларына  шара 
қолдануға дейін бару қажет. 
Тоғызыншыдан,  қағаз  құны  қаншама  қымбатқа  түсіп 
жатса да, мемлекеттік тіліміздің өрісін кеңейтер сөздіктер, 
әдістемелік  құралдар,  оқулықтар,  тілдескіштер  түзіп,  бас-
падан  шығаруды  қолға  алған  мақұл.  Ол  үшін  мемлекет 
тарапынан қаржы көзі қарастырылуы керек. 
Оныншы,  «Қазақ  тілі»  қоғамына  бүгінгі  таңда  ең  ке-
регі  бірлік,  ынтымақ.  Сол  арқылы  елдің  тыныштығын, 
тұтастығын  сақтауға  қолғабыс  ету.  Бірлік  болмай,  тірлік 
жоқ,  ырыс  алды  –  ынтымақ  екені  жадымыздан  бір  елі 
шықпауға тиіс. Тіл қоғамына кездейсоқ келгендер қолы-
нан іс келмейтіндіктен көпірме сөзбен көмкергісі келеді. 
Бұдан арылатын мезгіл жетті. Өмірдің сын елегінен өтіп, 
сұрыпталып, сараланып, білек сыбанып шыққан тіл сар-
дарларына  ендігі  қажет  араға  алалық  салмай,  тұтаса  са-
уатты әрекетке көшу. 
Он  біріншіден,  «Қазақ  тілі»  қоғамының  жұмысы  өмір 
тәжірибесінің  өзі  байқатқандай,  тек  республика  шеңбері-
мен  шектелмейді.  Мақсат  оны  халықаралық  деңгейде  
жұмыс  істейтін,  ЮНЕСКО-мен  тікелей  байланыста  бола-
тын ұйымға айналдыру. Шетел қазақтарының ана тілімізге 
байланысты мұқтаждығын өтеу жолдарын қарастыру. 
Он  екіншіден,  қазақ  тілін  білуге  тиісті  мамандық 
салалары  бойынша  тізім  жасалып,  соны  міндетті  шаруа- 

227
ның  біріне  айналдыру  қажет.  «Қазақ  тілі»  қоғамы  мұндай 
тізім жобасын өткен жылдарда-ақ жасап берген болатын. 
Он  үшіншіден,  Мемлекеттік  бағдарлама  қабылданған-
мен,  оны  іс  жүзіне  асырушылар  міндеті  айқындалмаған. 
Әкімшіліктердің  қайсыбірі  тіл  туралы  мәселенің 
өздеріне қатысы жоқтай қырын қарап келеді. Сондықтан 
Президент  пен  Министрлер  Кабинеті  аппараты  тарапы-
нан әкімшіліктердің «Тіл туралы» Заңын іске асырудағы 
міндеті қандай болу керектігі туралы нақты шара қажет. 
Он  төртіншіден,  жер,  су,  көше,  кісі  аттарын  екі  тілде 
бірдей  жазуды  тоқтату  керек.  Бұл  тілді  үйретуге  емес, 
бүлдіруге апаратын жол. 
Он  бесіншіден,  тәуелсіз  ел  болған  соң  және  оның  мем-
лекеттік  тілі  Заңмен  бекітілген  соң,  өзге  ел  өкілдерімен 
мемлекеттік  тілде  қарым-қатынас  жасауды  дағдыға  ай-
налдыру  қажет.  Тіпті  өз  бауырымыз  Түркиямен  Ресей 
мемлекеттік  тілінде  сөйлесіп  жатуымыз  тіпті  ұят.  Бұдан 
шығатын  түйін  мемлекеттің  ісіне  оның  негізгі  қолданыс 
құралы  –  мемлекеттік  тілдің  беделіне  нұқсан  келтірмейтін 
мамандарды  (кадрларды)  іріктеу  мәселесімен  шұғылда-
натын мезгіл жетті. 
Он алтыншыдан, «Тіл туралы» Заңын бұзғандығы үшін 
қолданылатын  шара  керек.  Қабылданған  Заңымыз  ешбір 
нәтижесіз  қала  беретін  жағдайда  ешқандай  құжаттың 
қауқары  болмақ  емес.  Осы  күнге  дейін  бір  де  бір  мекеме 
қызметкері  тіл  бұзарлығы  үшін  Заң  алдында  жауап  берген 
емес.  Бұл  айтылғандарды  ескермей,  есепке  алмай  тұрып, 
мемлекеттік тіл мәселесін дәйекті шешу оңайға түспейді. 
Халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоғамы  бұл  мәселелерді  де 
үнемі назарда ұстайтын болады. 
 «Президент және халық» газеті. 
19 қазан, 2 қараша, 2007 жыл 

228
тілДі ДамытУДаҒы 
қОҒамДық ұйымДарДыҢ рөлі
Құрметті Мәжіліс төрағасы!
Құрметті депутаттар!
Еліміздің  ең  жоғарғы  заң  шығарушы  органының  тағы 
да  тіл  мәселесіне  арнайы  көңіл  аударып,  күн  тәртібіне 
шығаруын игі нышанға балаймын. Мәртебелі мінберде сөз 
сөйлеуге мүмкіндік туғызған азаматтарға ризашылығымды 
білдіре  отырып,  өздеріңізбен  қазақ  тілінің  қазіргі  жай-
күйі,  болашағы,  тіл  саясатын  іске  асыруда  қоғамдық 
ұйымдардың  рөлі  туралы  ой  бөліскім  келеді.  Себебі, 
Халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоғамының  басты  мақсаты  –  
қоғамдық  сана  мен  ұлттық  сананы  оятумен  қатар  ұлттық 
салт-дәстүр мен мемлекетіміз дамуының басым бағыттары 
бойынша  Елбасы  мен  Үкіметіміздің  алдына  көкейкесті 
мәселелерді  қойып,  олардың  оң  шешімін  табуына  қол 
жеткізді.  Мәселен,  Қазақ  тілінің  мемлекеттік  мәртебе 
алуы,  «Тіл  туралы»  Заң  мен  Мемлекеттік  бағдарламаның 
қабылдануы,  Тіл  мәселесімен  шұғылданатын  құзырлы  
орган – Тіл комитетінің құрылуы сияқты және тағы да басқа 
жүзеге  асқан  нақты  ұсыныс-пікірлері  қоғамдық  ұйым-
дардың  айқын  рөлін  дәлелдеуін  қажет  етпейтін  көрсет- 
кіштер  деп  білемін.  Сондай-ақ,  күнделікті  өмірде  туын-
дайтын мәселелер бойынша да тиісті орындарға ұсыныстар 
мен ойларымызды үнемі жолдап отырамыз. Олардың бірқа-
тарын баспасөз беттерінен көруге болады.
Өздеріңізге  мәлім,  былтыр  қазақ  тілінің  мемлекеттік 
мәртебе  алғанына  және  Халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоға-
мының  құрылғанына  20  жыл  толуын  атап  өттік.  Арнайы 
конференция ұйымдастырдық. 
Әрине,  20  жыл  деген  аз  уақыт  емес.  Істелген  шаруалар 
да олқы соқпайды. Алайда осы 20 жыл ішінде тіл саясатын 
жүзеге  асырудағы  іс-тәжірибелер  мемлекеттік  органдар 
тарапынан  болсын,  қоғамдық  ұйымдар  жағынан  болсын, 
арнайы сараптаусыз, ғылыми тұрғыдан зерделенусіз қалды. 
Сондықтан тіл саясатын іске асырудың келесі кезеңіне аяқ 

229
басар сәтте осы кезге дейін мемлекеттік тілді өмірге ендіру 
бойынша  атқарылған  істер  мен  тәжірибелерге  қоғамдық 
ұйымдардың  өкілдері  мен  ғалымдарды,  мамандарды  қа-
тыстыра  отырып,  жан-жақты  ғылыми-сараптамалық  жұ-
мыстар  жүргізу  қажет  деп  санаймын.  Осы  аталған  уақыт 
ішінде  мемлекеттік  тілдің  құқықтарының  бұзылуына  бай-
ланысты  құқық  қорғау  орындарына  түскен  шағымдар  мен 
арыздар бойынша болған сот процестерін зерттеп, зерделеу 
алдағы  заңдарды  қабылдау  мен  жетілдіруде  оң  әсерін 
тигізіп, сапасын арттыруға ықпал етері сөзсіз. Бұл мәселеде 
де қоғамдық ұйымдардың рөлі ерекше деп ойлаймын. 
Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы құрылған кезде Кеңес 
Одағы  әлі  тірлік  кешіп  жатқан.  Қоғамдық  ұйымдардың  да 
саны  саусақпен  санарлықтай  еді.  Тек  Ақмолада  мәдениет 
пен  тіл  мәселесін  көтерген  бір  ғана  қалалық  ұйым  болды. 
Олардың  ішінде  тіл  мәселесімен  тікелей  айналысатын  
ұйым  атымен  жоқ-тын.  Алайда  86  жылғы  Желтоқсан 
көтерілісі  ұлт  санасына  айрықша  серпін  берді.  Ұлттың 
өзін-өзі  тануы,  рухани  мұрасына  бойлауы,  тілі  мен  дінін 
түлетуге деген құлшынысы жай кетпеді. «Қазақ тілі» қоға-
мы халықтың осындай талап-тілегінен туып еді. Халықтың 
қолдауы емес пе, бас-аяғы бірнеше жылдың ішінде «Қазақ 
тілі»  қоғамының  қызметі  республиканың  бүкіл  аймағына 
таралып,  еліміздің  түкпір-түкпіріне  дейін  бөлімшелері 
ашылды.  Аудандарды  былай  қойғанда,  ауыл-ауылдарға  де-
йін  жетті.  Ірі-ірі  мекемелерде  біріккен  комитеттері  жұмыс 
істеді.  Қазақтар  қоныстанған  шетелдерде  де  өкілдіктері 
мен  бөлімшелері  ашылды.  Сөйтіп,  елімізде  ұлттық  түлеу 
дәуірінің жаңа кезеңі басталған еді. 
Қоғамның алдына қойған басты мақсаты – қазақ тілінің 
қоғам  өмірінің  бар  саласында  еркін  қолданылуына  қол 
жеткізуге ықпал ету болатын. Әрине, бұл оңай шаруа емес 
еді.  Үлкен  күресті  қажет  ететін.  Күрестің  жолы  әртүрлі. 
Біреу  айқай  мен  аттанға  күш  салады.  Енді  біреулер  саяси 
түлкібұлаң жетегіне ереді. Ал біз әуел бастан салқын сабыр 
мен салиқалы парасатқа арқа сүйей отырып, ағартушылық 
бағытты  таңдап  алдық.  Сол  жолдан  әлі  де  ауытқымай 

230
келеміз.  «Қазақ  тілі»  қоғамының  әртүрлі  толқымалы  сәт- 
терде ыдырап кетпей 20 жыл бойы тұрақты жұмыс жүргізіп 
келе  жатуы,  облыстық,  аудандық  ұйымдарын  сақтап 
отыруы,  шетелдік  бөлімшелерінің  жұмыс  жүргізіп  жатуы 
таңдауымыздың дұрыстығына дәлел болса керек. 
Біз,  ең  алдымен,  жылдар  бойы  рухани  жағынан  азғын-
дау  алдында  тұрған  өз  қазағымыздың  санасын  оятайық, 
ұлттық  рухын  көтерейік  деп  шештік.  Сонымен  бірге 
белгілі  себептерге  байланысты  ана  тілінен  адасып  қалған 
қандастарымызды да өзекке теппей, құшағымызға тартайық 
және  еліміздегі  өзге  ұлт  өкілдерін  де  шетке  қақпай,  қазақ 
тіліне ынталандырайық дедік. Мұның барлығын да ақылға 
салып,  парасаттылық  өлшемінен  шықпай  атқаруды  мақұл 
көрдік.  Бүкіл  іс-әрекетімізді  осы  мақсатқа  жұмылдырдық. 
Қазіргі  таңда  қазақ  тілінің  ел  халқын  біріктірушілік,  тұ-
тастырушылық рөлі ойлағанымыздай болмағанымен, белгілі 
дәрежеде  бұл  істе  «Қазақ  тілі»  қоғамының  да  азды-көпті 
үлесі бар деп сеніммен айта аламын. 
Тақыр жерден ешнәрсе өнбейді. Белгілі бір жол, жүлгелі 
дәстүр қалыптасқаннан кейін ғана соны негізге ала отырып, 
басқа  құрылымдар  пайда  болады.  Осы  жағынан  алғанда 
«Қазақ  тілі»  қоғамы  дәстүр  қалыптастырушы,  жүйе  құ- 
раушы  ұйым  деп  айтсақ,  артық  айтқандық  болмас. 
Құдайға тәуба, қазіргі кезде тілмен айналысатын қоғамдық 
ұйымдардың  саны  бірқыдыру.  Олар  тілдің  әр  қырынан  
келіп, өз мақсат-мұратына сай әрекеттене берсе, төрт құбы- 
ламыз  теңеліп  кетпегенімен,  біраз  жоғымыздың  түгенде-
летініне сөз жоқ. 
Қоғамдық  ұйымдарды  билік  пен  халықтың  арасындағы 
дәнекер  деп  санасақ  болады.  Бір  жағынан,  қоғамда 
қордаланған  мәселелерге  биліктің  назарын  аудару  арқылы 
оларды  шешуге  мұрындық  болса,  екінші  жағынан  билік 
тарапынан  түскен  ұсыныстардың  халықтық  сипат  алуына 
ықпал  етеді.  Үшінші  жағынан,  тікелей  өздері  белгілі  бір 
істерге  бастамашы  болады.  Сондықтан  да  ел  дамуының 
ырғақты  әрі  серпінді  болуы  үшін  қоғамдық  ұйымдардың 
жұмыс  істеуіне  қолайлы  жағдай  қалыптастырудың  берері 
мол болмақ. 

231
Мен  бүгінгі  мүмкіндікті  пайдалана  отырып,  «Қазақ 
тілі» қоғамының басшысы әрі қоғамдық ұйым өкілі ретінде 
қоғамды толғандырып  жүрген  бірқатар  мәселелерді  ортаға 
салуды жөн көрдім. 
Алғашқы  сөз  мемлекеттік  тілдің  нормативтік-құқықтық 
актілермен қамтамасыз етілуі жайында. Бұл жерде екі түрлі 
мәселе  туындайды.  Біріншісі,  қолданыстағы  нормативтік 
актілердің  әлеуетін  толық  пайдаланып,  іске  асыру.  Оның 
ішінде  «Жарнама»  туралы  заңды  қайта  қарап,  жетілдіру 
қажет.  Мемлекеттік  тілді  білуі  тиіс  мамандықтардың 
тізбесі  осы  күнге  дейін  бекітілмей  келеді.  Мұның  өзі  осы 
саланың  алға  басуына  тежеу  болып  отыр.  Екіншісі,  тілдік 
қатынастарды  реттейтін  жаңа  нормативтік-құқықтық 
актілер  қабылдау,  кейбір  заңдарға  тиісті  өзгерістер  мен 
толықтырулар енгізу. Сондай-ақ «Ономастика туралы» Заң 
қабылдау да кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. 
Меніңше,  біз  әлі  де  қолда  бар  заңдарымыздың  әлеуетін 
толық пайдалана алмай жүрміз. Жалпы халық та мемлекет-
тік  тілге  қатысты  өз  құқықтарын  толық  біле  бермейтін 
секілді.  Сондықтан  уәкілетті  мемлекеттік  мекеме  мен 
қоғамдық  ұйымдар  өкілдері  білікті  заңгерлерді  қатыстыра 
отырып  арнайы  жұмыс  тобын  құрып,  «Тілдер  туралы» 
Заңның  баптарына  түсіндірмелер  дайындағаны  жөн  болар 
еді.  Бұған  Конституциялық  Кеңестің  келісімін  алған  да 
теріс  болмас.  Дайындалған  жинақты  әдістемелік  құрал 
ретінде кітап етіп шығарып, бүкіл мемлекеттік мекемелерге, 
қажет  деп  тапқан  ұйымдарға  тарату  керек.  Сонымен  бірге 
Интернеттегі веб-сайттар мен бұқаралық ақпарат құралдары 
арқылы да құқықтық түсіндіру жұмыстарын жүргізген жөн. 
Тілдік  қатынастарды  реттейтін  қолданыстағы  заңдарымыз 
елдің  барша  азаматының  қазақ  тіліндегі  қажеттіліктерін 
өтеуіне  толықтай  мүмкіндік  бермесе  де,  белгілі  деңгейде 
мұқтаждықтарын  өтеуге  септігі  тиетінін  жоққа  шығаруға 
болмайды.  Қай-қайсымыз  да  халықтың  сол  заңды 
құқықтарын  орнымен  пайдалануына  ұйытқы  бола  білсек, 
ана тілімізге деген сұраныс та артар еді. Сұраныс бар жерде 
соған  сай  ұсыныстың  да  болатыны  белгілі  ғой.  Ендеше, 

232
қоғамдық  ұйымдардың  да  күш  салатын  тұсы  осы  болуы 
керек деп есептеймін.
Ал енді жаңадан дайындалуы тиіс заң жобаларына келе-
тін болсақ, арнайы «Мемлекеттік тіл туралы» заң жобасын 
қабылдау  жайы  үздіксіз  көтерілуде.  Осыдан  бірнеше  жыл 
бұрын  Үкіметтің  заң  шығармашылығы  жоспарына  да 
енгізіліп,  он  шақты  заң  жобасының  әзірленгенін  де  жақсы 
білесіздер.  Сөз  жоқ,  бұл  өмірдің  өзі  талап  етіп  отырған 
заң.  Алайда  сол  заңның  бағы  жанбай-ақ  қойды.  Бұл  заң 
қабылданбай, қазақ тілінің тынысы ашылады деу қиын. Осы 
орайда мына бір жайтқа назар аудартқым келеді. 
Жалпы,  елде  белгілі-бір  қоғамдық  қарым-қатынастарды 
реттеуге арнап заңдар түзгенде тек сол сәттегі мәселелерді 
шешуді ғана қамтымай, барынша ауқымды ойлап, заң актісі 
кемінде  50  жылдай  қолданылатын  жағдайға  қол  жеткізуге 
тиіспіз. Өйткені өмір бір орнында тұрмайды. Үздіксіз өзгеру, 
даму  үстінде.  Қоғамдық  даму  барысына  ғылыми  талдау 
жасай отырып, заң шығармашылығы кезінде осыны нысана 
етіп  ұстансақ,  заңдарымыздың  өміршеңдігі  арта  түсер  еді. 
«Мемлекеттік  тіл  туралы»  жаңа  заң  жобасын  дайындауда 
да осы қағиданы басшылыққа алған орынды деп санаймын. 
Өйткені  болашақтың  іргетасы  бүгіннен  қаланады.  Бүгінгі 
шешімдеріміз,  іс-әрекетіміз,  таңдауымыз  –  ертеңгі  бола- 
шағымыз. 
Осы  ретте  мына  мәселеге  назар  аударған  орынды  деп 
білемін.  Заңдарды  қабылдаған  кезде  оны  қазақтың  және 
Қазақстанның  мүддесі  тұрғысынан,  мемлекеттілікке 
төндіретін  қауіп  тұрғысынан  сараптамадан  өткізу  міндетті 
болуы  тиіс.  Сол  сияқты  халықаралық  көпжақты  және 
екіжақты келісім шарттарды да жасасу, қабылдау рәсімдері 
де  қайта  қарауды  қажет  етеді.  Оларды  Парламентте 
ратификациялау мәселесін ендіру керек. Белгілі бір мекеменің 
бірінші  басшысының  қол  қоюы  арқылы  ғана  күшіне 
еніп  кететін  шарттар  мемлекеттілігімізге  елеулі  нұқсан 
келтіріп  отыр.  Мысалы,  Байқоңырдағы  мәселені  алайық. 
Кезінде  Қазақстанның  бұрынғы  Білім  министрінің  ұлттық 
мүддеге  селқос  қарауының  салдарынан  Байқоңырдағы 

233
орыс  тілінде  білім  беретін  мектептерді  былай  қойғанда, 
қазақ  мектептерінің  барлығы  Ресейдің  бағдарламасымен 
оқытып  жатыр.  «Үй  ішінен  үй  тігу»  деген  осы  емес  пе?! 
Бұл мәселені қайта-қайта көтеріп келеміз. Алайда ешқандай 
нәтиже  жоқ.  Қала  халқының  85  пайызы  қазақтар.  Ресей 
жағы  Қазақстанға  қарағанда  жалақыны  екі  есе  артық 
төлейтіндіктен, олардың көпшілігі Ресей азаматтығын алуға 
құштар. Алғандары да қаншама. Бұл еліміздің тұтастығына 
қауіп  төндірмей  ме?!  Сондықтан  шетелдермен  және 
шетелдік  компаниялармен  жасалатын  барлық  мәмілелер 
Парламенттің ратификациялануына жатқызылуы тиіс және 
ол ашық жариялы түрде болғаны жөн бе деймін.
Үшінші  мәселе  қазақ  тілінің  ғылыми-терминологиялық 
жүйесін  жетілдіру  туралы.  Өздеріңізге  мәлім,  мемлекеттік 
тілге  артылар  жүк  ауыр.  Ол  қоғамның  бүкіл  тілдік 
сұраныстарын қанағаттандыра алуы тиіс. Жасыратыны жоқ, 
қазақ тілінің заң тілі, ғылым тілі ретіндегі атқарып отырған 
қазіргі  жай-күйі  көңіл  көншітерлік  емес.  Көбінесе  орыс 
тілінің  аудармасы  сипатында  ғана  қалып  отыр.  Шетелдік 
дереккөздерге  жүгінсек,  тек  орыс  тілімен  шектелмей,  
тікелей сол тілдердегі түпнұсқасымен жұмыс істейік. Аудар-
мадан  аударма  жасаған  соң  не  болмақ?!  Алдағы  уақытта 
бұл  қалыптасқан  жағдайды  бұзып,  дұрыс  жағына  қарай 
түзетуіміз керек. Өйткені тіл – жанды құбылыс. Қоғаммен 
бірге дамып, жетіліп отыруы тиіс. Егер қоғам дамуына ілесе 
алмай,  жұртшылықтың  талап-тілегін  тиісінше  өтей  алмай- 
тын  болса,  тілдің  болашағына  қауіп  төнетіні  сөзсіз.  Сон-
дықтан елімізде тіл саясатын ғылыми негіздеу, қазақ тілінің 
ғылыми-терминологиялық  жүйесін  барынша  жетілдіру 
жайы  айрықша  назар  аударуды  қажет  етеді.  Бұл  мәселеге 
Елбасымыздың  өзі  тікелей  көңіл  бөліп  отыр.  Бұрнағы 
жылы  Президент  тапсырмасымен  Мемлекеттік  хатшы  
Қ. Саудабаев өткізген басқосу осыны аңғартады. 
Осыған байланысты Терминкомды ҚР Үкіметі жанынан 
арнайы  мемлекеттік  орган  ретінде  қайта  құру  және  оны 
қаржыландыру жолдарын қарастыру жөн деп санаймын. Бұл 
ретте  Ресейдің  тәжірибесін  негізге  алуға  болады.  Оларда 

234
сонау  1933  жылы-ақ  «Ғылыми-техникалық  терминология 
комитеті»  құрылған.  Тұрақты  штаттық  қызметкерлері  бар, 
әртүрлі  ғылым  салаларына  арналған  салалық  секциялары 
жұмыс істейді. 
Өзімізді  қор,  өзгені  зор  тұтатын  құлдық  мінезден  құ-
тылмай,  мықты  ел  болуымыз  қиын.  Әлемде  200-ден 
аса  дербес  мемлекет  бар.  Олардың  ішінде  тек  қана  бір 
ұлттан тұратындарын табу қиын. Сан ұлт өкілі бас қосқан 
Францияның  немесе  Германияның  біз  көп  ұлтты,  көп 
дінді  мемлекетпіз  дегенін  есіттіңіздер  ме?  Олай  болса, 
Қазақстанды  көп  ұлтты,  көп  дінді  деп  жарияға  жар 
салуымызға  жол  болсын.  Қазіргі  кезде  қазақтың  саны 
ресми  дерек  бойынша  63  пайыздан  асты.  Бірақ  біздің  бұ- 
ған  көңіліміз  толмай  отыр.  Себебі,  мұнда  ішкі  миграция 
(көші-қон) мәселесі ескерілмеген сияқты. Оған Алматыдай 
үлкен  қалалардың  маңайында  тағдыр  тәлкегімен  еліміздің 
түкпір-түкпірінен  немесе  алыс-жақын  елдерінен  келген 
тіркеусіз,  баспанасыз  жүрген  азаматтар  санының  көрсет-
кіші  дәлел.  Іргесі  сөгілмес  унитарлы  мемлекетпіз.  Бұл 
жерде АҚШ-тың бізге үлгі болмайтынын түсінгеніміз жөн. 
Сондықтан  көп  ұлттылық  пен  көп  дінділік  мәселесі  қайта 
қарауды қажет етеді деп санаймын.
Ендігі  төртінші  сөз  қазақ  жазуы  турасында.  Жазу  тіл 
дыбыстарын таңбалап қана қоймайды, сонымен бірге ақыл-
ойға,  тіл  мен  ділге  де  белгілі  дәрежеде  әсер  етеді.  Сол  
себепті  әліпбиді  елдің  ақыл-ой  қазынасының  коды  деп 
бағалауға  болады.  Кодтың  ыңғайлы,  жеңіл  әрі  халықты 
өркениет  өріне  бастайтындай  болғаны  құба-құп.  Бұл  рет-
те,  «Қазақ  тілі»  қоғамының  ұйғарымы  латын  әліпбиіне 
ауып  отыр.  Мұны  біз  биік-биік  мінберлерден  де,  алқалы 
жиындарда  да  осыған  дейін  сан  рет  айтып  келеміз.  Тиісті 
үндеулер  де  қабылдадық.  Пікірімізді  негіздеп,  өз  нұсқа-
мызды  да  ұсындық.  Сол  бәтуалы  байламымыздан  әлі  де 
тайғанымыз жоқ. Өз күшінде.
Латынды  жақтаушылардың  өз  қалауларын  негіздеуге 
тірек  ететін  басты  дәлелдерінің  бірі  –  латын  жазуының 
ақпараттық технология саласында қолдануға ыңғайлылығы. 

235
Алайда қытай, жапон халықтары өз иероглифтерінен, араб 
халқы өз жазуынан, грузиндер төл әліпбиінен бас тартпай-
ақ,  компьютерді  өз  жазуына  қызмет  еткізіп  отыр.  Бүгінгі 
күні кириллица да компьютерге оңай ыңғайланатын болды. 
Осыған байланысты бұл уәждің де негізі солқылдай бастады.
Бұл мәселені Елбасының өзі де бірнеше дүркін көтеріп 
отыруы  тегін  емес.  Біздіңше,  ел  Президентінің  түпкі  мақ-
саты – қазақтың шын мәніндегі бостан ел болуы, өз қолы-
ның  өз  аузына  жетуі,  өркениетті  елдермен  терезесінің  
теңесуі және ана тілінің барынша кең қолданысқа ие болып, 
елді  тұтастырушы  факторға  айналуы.  Елбасы  осынау  ұлы 
тарихи  мұратын  орындайды  деп  ойлаймын.  Ел  ордасын 
Астанаға  көшіруі  де,  әліпби  ауыстыру  мәселесін  дүркін-
дүркін  көтеруі  де,  «Мәдени  мұра»  бағдарламасын  іске 
асыруы  да  осы  түпкі  мақсатқа  бастар  нақты  әрі  нысаналы 
қадамдар.  «Тілдердің  үштұғырлығы»  мәдени  жобасын  да 
осы  тұрғыдан  түсінген  жөн.  Бұл  Қазақстандағы  қазіргі  
нақты  ахуалға  орай  ұсынылып  отырған  тетік.  Аталған  
шара  белгілі  бір  уақыт  аралығында  өз  қызметін  атқарған  
соң,  тарих  сахнасын  негізгі  басымдықтарға  босататын-
дығына сөз жоқ. 
Бесіншіден,  тілді  ұштайтын,  қалыптастыратын  және 
дамытатын орта – мектеп. Балабақша мен мектептен бастау 
алмаған істің берекесі шамалы. Осыған орай Халықаралық 
«Қазақ  тілі»  қоғамы  осыдан  бірнеше  жыл  бұрын  еліміздің 
ең үлкен қаласы Алматыдағы орта білім беру саласындағы 
қазақ тілінің жай-күйіне сараптама жасаған еді. Бұл ретте біз 
орта мектептерде білім алып жатқан қазақ балаларына ғана 
назар  аудардық.  Алматы  қалалық  Білім  департаментінен 
алынған  ресми  деректерге  сәйкес  Алматы  қаласындағы  
қазақ  мектептерінің  саны  жалпы  мектептер  санының  
үштен  біріне  де  жетпейді.  Ал  қаладағы  тек  қазақ 
оқушыларының  саны  оқушылардың  жалпы  санының  70 
пайызынан  асып  жығылады.  Қаладағы  орыс  тілді  мек-
тептердің денінде қазақ балалары оқып жатыр. Мектептердің 
ара-салмағы  әлгіндегідей.  Сонда  орта  мектептердің  жай-
күйі  осындай  болып  отырғанда,  мемлекеттік  тіліміз  қалай 
көктемек?  Болашақ  мемлекеттік  қызметкерлеріміз  осы 

236
мектептердің  түлектері  болса,  оларды  қайтадан  қаржы 
бөліп,  мемлекеттік  тілді  өмір  бойы  оқыта  береміз  бе? 
Бұған  уақытымыз  жете  ме?  Сондықтан  біз  салдармен 
емес,  себеппен  күресейік.  Еліміздің,  тіліміздің  болашағын 
ойласақ,  қазақ  тілі  шын  мәнінде  мемлекеттік  тіл  болсын 
десек, балабақшадан, мектептен бастайық. 
Жұртшылық  балаларын  неліктен  әлі  күнге  орыс  тілді 
мектептерге  беруде?  Оның  жауабы  белгілі.  Біріншіден,  
қазақ тілінің болашағына деген сенімдері әлсіз. Екіншіден, 
қазақ мектептері жетіспейді. Үшіншіден, мемлекет тарапы-
нан нақты әрі бағыты айқын тілдік саясат жүргізілмей отыр. 
Солқылдақтық басым. Екіұдайлық сезім-күй иектеген. Нық 
әрі  сенімді, айқын  да  нақты  бағыт  ұстанбай  көздеген  мақ-
сатқа  жете  алмаймыз.  бір  сөзбен  айтқанда,  мемлекеттік 

жүктеу/скачать 1,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: