Өмірзақ айтбайұлы

15
қайраН тіл СЕНіҢ КҮНіҢ НЕ бОлмақ?
«Былай тартсаң өгіз өледі, былай тартсаң арба сынады». 
Ырғалып-жырғалған  байырғы  өмірде  де  жол  тапқан  кең 
қолтық қазақ қазір аңырып тұр. 
Аңыратыны  –  70  жыл  бойы  орысқа  жетем  деп  жанын 
салды, басындағы ойын салды. Қосылмаған, салынбаған еш 
нәрсе қалмады. 
Қазір Қазақстан жұртшылығы білім жүйесіндегі өзгеріс пен 
өрістерді әлі де тіліне тиек етуде. Әңгіме 2005 жылға дейінгі 
мерзімді  қамтитын  Білім  тұжырымдамасы  хақында.  Мұнда 
ең  басты  назарда  тұрғаны  мектептердің  он  екі  жылдыққа 
көшуі  мен  қазақ  мектептерінде  пәндердің  оқу  жылына  үш 
тілде  жүргізілетіні  жайында.  Бұл  әлемдік  талап  тұрғысынан 
қарағанда  дұрыс  та  шығар.  «Сайда  тұрып  қолымды  өрге 
сермеймін,  көңіл  шіркін  болсын  деп  көтеріңкі»  деген 
қарапайым қазақы түсінік бойынша да ілгері жылжудың бір 
көрінісі болар. 
Бірақ бізде осындай өзекті мәселенің негізінде ылғи бір 
асығыстық,  науқандық  сарын  жататыны  өкініш.  Мәселен, 
12  жылдық  мектеп  жүйесіне  көшпес  бұрын  осымыздың 
арғы-бергі сұраныс негізі зерттеліп, оның табиғи қажеттілігі 
тексерілді ме? Біз неліктен қалыптасып, жүйеленген мектеп 
тәрбиесін  кілт  өзгертіп,  еуропалық  үлгіні  алуымыз  керек? 
Өзге елдің оқу жүйесіне көшуде өз еліміздің табиғи, мәдени, 
экономикалық,  тіпті,  ең  бастысы,  ұлттық  мүдде  шарттары 
неге ескерілмейді? 
Жалпы  Білім  тұжырымдамасының  елдің  білік-білімін 
жетілдіре түсуде көптеген артықшылықтары бар екені рас. 
Біз  бұған  байланысты  пікірімізді  бұрын  да  ашып  айтқан 
болатынбыз. Сонымен бірге тұжырымдаманың өн бойынан 
мемлекеттік тіліміздің тағдырына деген немқұрайдылықтың, 
ұлттық мүддені тұқыртатын салқын сазын байқап едік. Сонда 
да  түбі  не  болар  екен  деп  әліптің  артын  бағып  отырғанда 
ҚР  Білім  және  ғылым  министрлігінің  19  наурызда  №228 
бұйрығы бұрқ ете қалғаны мәлім. 
Басынан  бағы  тая  бастағандай  қазақ  мектептері  бұл 
бұйрық бойынша, жаһандану саясатының құрбанына айна- 

16
лып  кете  барар  түрі  бар  екен.  Яғни  қазақ  тілін  көркейту 
ордасына айналуға тиісті мектептеріміз мына қаулы іске асар 
болса,  ағылшындардың  ойыны  мен  ойран  алаңы  болмақ. 
Сонда  он  бес-жиырма  жыл  бойы,  тіпті  бір  ғасырға  жуық 
уақыт  арман  тізгінін  ұстатып  келген  ана  тіліміздің  аяғына 
тұсау ғана емес, шідер байланады деген сөз. 
Қараңыз, ана тілі сабағының қазақ, орыс мектептеріндегі 
сағатын  көбейте  алмай  сарсаңға  түсіп  жүргенде,  мына 
тәжірибе бойынша 7 сыныптан бастап қазақ мектептерінде 
қазақ тілі, әдебиеті және тарихы ғана қазақша жүргізіледі де, 
химия,  биология,  физика,  математика  пәндері  ағылшынша 
оқытылмақ. Әзірге әр облыстан және Алматы мен Астанадан 
бір-бір мектеп қана тәжірибеге түседі дейді. Сонда түпкі мақсат 
қазақ  халқын  ағылшынша  сайратып,  қазақ  елін  Американың 
бір аймағына айналдыру емес пе екен? Бұл – бір. 
Екіншіден,  алдағы  уақытта  қазақ  мектептерінде 
оқитын  қазақ  балалары  орыс  тілінен  диктант  жазып,  орыс 
мектептерінің оқушылары қазақ тілінде емтиханды ауызша 
тапсыратын болады. Сонда елімізге адал қызмет етеміз деп 
халыққа уәде берген депутат пен білім мен ұрпақ тәрбиесінің 
тізгінін  ұстаған  атқамінер  ағайындар-ау,  ұлтымыздың 
мәртебесін  көтеретін  тіліңнің  тағдырын  кім  ойлайды?  Бір 
сәт нағыз қазақ көзімен қарап, толғап көрдің бе, мәселенің 
түйінін. 
Ұлт тағдыры мен тіл тағдырына тікелей қатысты мұндай 
өте нәзік те күрделі проблеманы қозғамас бұрын, әуелі сол 
қазақ мектептері мен қазақ мектептері мұғалімдерінің күйі 
қалай? Сол мектептерге тиісті жағдай жасалған ба? Олардың 
жағдайы  қойылып  отырған  талаптарға  жауап  берерліктей 
ме? Еуропа мен Америка стандарттарына жетеміз деп аттыға 
ілескен жаяудың таңын айырып алмаймыз ба? 
Бұл өзгерістер қазақ халқының емес, әлемдік үстемдікті 
көксейтін  басқа  бір  күшті  мемлекеттің  мүддесін  көздеп 
отырған  сыңай  танытады.  Өзге  жұрттан  қалыспауымыз 
керек деген қау көкірек талап, ертең Донкихоттың ісі болып 
шықпасына  кім  кепіл?  Онжылдықтың  аясына  сыймай 
балағатқа  ерте  жететін  жас  түлектердің  болмыс-бітімін 

17
психологиялық  тұрғыдан  зерттеп  бітпей  тұрып,  Еуропада 
солай  екен  деп,  сол  қалыпқа  сай  болуды  қатып  ұстап,  он 
екі  жылдыққа  бірден  қарғығанымызға  жол  болсын.  Егер 
өзгелердің соңынан елпектеп ере берер болсақ және «оларда 
басқаша  екен,  соны  қабылдайық»  деп  далбақтай  берсек, 
біздің тәуелсіздігімізде қандай құн қалмақ?! 
Өз  ұлтымыздың  табиғатына  тән,  өзгелерге  еш 
ұқсамайтын және сол ерекшелігімізбен әлемдік мәдениетке 
қосар үлесіміздің молдығы ғажап емес пе? Соған бетбұрыс 
жасап, сол қасиеттер мен белгілерді дамытудың жолдарын 
қарастыру орнына, қайдағы бір халықаралық стандарт деген 
ұшқыр пойызды жаяу қуып жетумен әлек тірлік қой, бұл. 
Жалпы нені қолға алсаң соны соңына жеткізіп барып, үлкен 
дайындықпен келесі мәселеге көшу өмір заңдылығы емес пе?  
Кешегі кеңестік дәуірде біздің білім беру жүйеміз едәуір қалып- 
тасып  қалған  болатын.  Оны  жарамсыз  жүйе  деп  танып, 
бірден  жаңалық  ашу  көкейге  қона  бермейді.  Өзге  көрші 
мемлекеттер,  тіпті  алысқа  бармай-ақ  Ресейдің  өзінде  де 
мұндай  «күрделі  өзгерістерге»  бара  қойған  жоқ.  Мына 
тірлігімізбен  көршілерді  басып  озып,  алға  шығамыз  деген 
құр  кеудені  танытарлық  қауқарды  ғана  көрсеткендейміз. 
Одан да барымызды бағалап, соның алға сүйрер арналарын 
жетілдіруге түссек етті! 
Қазақ мектептерінде жаратылыстану пәндерін ағылшын- 
ша  оқытқанда  онсыз  да  өлместің  күнін  кешіп  келе  жатқан 
қазақ тілінің қалы не болмақ?! 
Қазақ тілінде өрбіте алмаған ғылымның қазаққа қандай 
қасиеті бар? Білім саласынан мемлекеттік тілді аластатудың 
ең төте жолы осы емес пе? Бұрын орыс тілінің «қамқорлығы» 
аясында тұншығып келген ана тілі, енді ағылшын тілінің таба- 
нына таптала бастайды. 70 жыл ішінде орыстанып үлгерген 
жаңа қазақтарды енді екі-үш жылда-ақ ағылшындандырып, 
қойыртпақ халық қатарына қоспақпыз да! 
Өйткені  үйрену,  еліктеу  жағына  келгенде  алдына  жан 
салмайтын біздің қазақ ағылшыншаңызды бақайшағына дейін 
шағып, суырылып шыға келетіні анық. Мұның қуанышынан 
гөрі өкініші көптеу болғалы тұр. Басқаша айтсақ, ағылшын 

18
тілін оқытуда зорлық болмасын, ал ана тілін оқитындарды 
Алла қолдасын. Әйтеуір өз болмысындағы өзгелер сүйенер 
ғажайып  қасиет-белгі,  асыл  мұраға  келгендегі  салақтығын 
ешбір  халықтан  күндіз  қолыңызға  шам  ұстап  іздеп  таба 
алмайсыз. Яғни көп тілді білу – байлық әрине, ал өз тіліңді 
білмеу – қорлық екенін түсінетін мезгіл жетті ғой! 
Сонда сонау Абай, Ахмет заманынан бері қайран тілдің 
қамын жеп, ұрпақтан ұрпаққа таза саф қалпында ұластыры- 
лып  келе  жатқан  қазақтың  асыл  мұрасы,  теңдесі  жоқ  бай 
қазынасы  осылайша  «жетілген»,  «оқыған»,  атқамінерлер 
«көрегендігінің»  арқасында  көрінген  тілдің  көлеңкесінде 
қала бермек пе? 
Тілді  білімді  Еуропа  мен  Америка  үлгісіне  салып, 
эксперимент  алаңына  айналдыра  берудің  түбі  жақсылыққа 
апармайды.  Барлық  ілім-білім  негізі,  Ахметше  айтқанда, 
әуелі ана тілінде қалануы тиіс. Шет тілін үйренуден ешкім 
қашпайды.  Тек  қазақтың  ұлттық  кескін-келбетінен  ештеңе 
қалмай  бара  жатқан  мына  заманда  өз  тіліңді  тұқыртып, 
өзіндігінен  безетіндей  не  көрінді  бізге,  соншама!  Ендеше 
ағылшын  тілін  үйренейік,  алайда  пәндердің  бәрі  қазақша 
оқытылсын!
Осынау  ойлардан  кейін  «Қазақ  тілі»  қоғамының  ендігі 
жерде қажеті бар ма?» деген сұрақ туындайды. Бұл көптің 
көкейінде  жүрген  сауал.  Мемлекеттік  тілдің  ауыр  жүгін 
«Қазақ тілі» қоғамына арқалатып қойып, әліптің артын бағып 
жүрген  ағайынның  біразы  бұл  сауалды  кездескен  сайын 
кесе-көлденең тартады. Тіпті, бар мәселенің кілті Қоғамда 
тұрғандай,  «тілің  не  болып  жатыр,  жұмыстарың  көрінбей 
қойды  ғой,  неге  талап  етпейсіңдер,  неге  жөндемейсіңдер 
мына өкімет тірлігін?» деп те қадалып тұрып алатындар бар. 
Мұның есесіне Қоғам қозғаған мәселелерді қуаттап, нақты 
жәрдем көрсететіндер тым аз. Біздің қолымызбен от көсегісі 
келетіндердің де жоқ емес екенін талай байқадық. 
Рас, әуелгі кезде «Қазақ тілі» қоғамына деген ықыласта 
шек болған жоқ. Ә дегенде қаны қызып алған қазекем тауды 
жарып, тасты қопарып тастамаса да, талай шараға айқайшы 
болған. Ол бір кез үлкеннің де, кішінің де, үкімет адамдары 

19
мен қалың бұқараның да ойы мен ниеті бір жерге түйісіп, бір 
бағытта қабысып жатқан кез болатын. Елдің бәрін егемендік 
ұраны жетелеп, тәуелсіздік жолындағы қажырлы әрекеттерді 
туындатып  жатқан  шақта  еркіндіктің  басты  белгісі  –  тіл 
жорығы да өз шеруін бастаған еді. 
Қазақстан тәуелсіздігінің бір тірегі тіл дейтін болсақ, ол 
тұста қазақ тілінің қалі мүшкіл болатын. Егер оған мемле- 
кеттік тұрғыда қамқорлық көрсетілмесе, мүлде жойыларман 
күйге  жеткенін  елдің  бәрі  біледі.  Мұның  жыры  талай 
жырланды  да.  Республикалық  «Қазақ  тілі»  қоғамы  міне 
осындай  күрделі  кезеңде  шаңырақ  көтерді.  Қоғам  дүниеге 
қазақ тілінің қолдаушысы, қорғаушысы, насихатшысы ғана 
болып  келген  жоқ,  сол  қажетті  ана  тіліміз  арқылы  ұлттық 
мәдениет  пен  рухани  өмірде  бітеліп  қалған  арналардың 
көзін  аша  келді.  Тиісті  мекемелермен  жұмысты  үйлестіре 
жүргізудің  нәтижесінде  балалар  бақшасы,  мектеп,  жоғары 
және  орта  оқу  орындары,  кітапхана,  клуб,  театр,  Наурыз, 
айтыс  тәрізді  халқымыздың  мәдени  өрлеуге  жетелейтін 
тілдік  орталар  мен  рухани  ошақтар  ұлттық  сананы  оятып, 
қандай бір өлшемнің де шеңберінде сыймайтын іс-шаралар 
жандана түсті. Ел жүріп өткен тарихи жолдардың біралуаны 
осы іспеттес. 
«Қазақ  тілі»  қоғамы  халқымыздың  тарихында  орны 
бөлек аса ірі құжаттардың дүниеге келуіне себепші болды. 
Олар: Қазақ ССР-нің «Тіл туралы» Заңы, 2000 жылға дейінгі 
Мемлекеттік  бағдарлама,  тіпті  тәуелсіз  еліміздің  тұңғыш 
Конституциясының қабылдануы да, тағы сол сияқты мемле- 
кеттік  тілімізге  жол  ашар  құжаттардың  қай-қайсысы  да 
«Қазақ тілі» қоғамының назарынан тыс қалған емес. Керек 
десеңіз,  ғасырлар  бойы  аңсаған  еркіндікті  баяндатып, 
бодандық  бұғауынан  құтылуда  да  «Қазақ  тілі»  қоғамы 
сардарлары мен сарбаздарының қарлығаш қанатынан тамған 
тамшыдай болса да үлесі бар деп айта аламыз. 
Пленум,  конференция  тәрізді  басқосуларды  былай 
қойғанда,  төрт  құрылтайды  өткізіп,  онда  барлық  жетісті- 
гіміз  бен  кемшін  түскен  тұстарымыз  түгел  баяндалып 
отырғандықтан,  мәселенің  бұл  жағына  аса  көп  тереңдей 

20
беру  жөн  емес  тәрізді.  Бәрі  жұртшылықтың  көз  алдында 
өтіп жатыр. Жетістік те жетеді, кемшіліктен де құр емеспіз. 
Әйтеуір,  шүкіраналық  сезіммен  бір  айтарымыз,  ел,  қоғам, 
әлеумет  алдындағы  өз  парызын  жаманды-жақсылы  өтеп 
келе  жатқан  бұқаралық  ұйымбыз.  Қазақстанның  барлық 
аймақтарында жергілікті ұйымдарын құрып, өзінің Жарғысы 
талаптарына  сәйкес  жұмысын  жүйелі  түрде  жүргізіп  келе 
жатқан мұндай бұқаралық ұйым бұрын-соңды болған емес. 
Оның тындырған жұмысы негізінен өзі ашқан «Ана тілі» 
апталығында үздіксіз жазылып келеді. Бүкіл шежіре соның 
беттерінде  тасқа  басылған.  Қазір  қаржы  тапшылығынан 
Қоғам құзырынан шығып кеткен бұл газет, құдайға шүкір, 
тіл мәселесіне деген ықыласын бәсеңдеткен жоқ. Тек «Қазақ 
тілі»  қоғамын  қаржы  жағынан  да  қамтамасыз  ету  деген 
ниетіміздің іске аспай қалғаны болмаса! 
«Қазақ тілі» қоғамының «Қазақ қауымдастығы» мен «Тіл 
комитетінің»  өмірге  келуіне  тікелей  себепкерлердің  бірі 
болғанын біреу білсе, біреу білмейді. Осы тұста, ешбір бөтен 
ойсыз, бір сырдың бетін аша кеткім келеді. Қазақ дейтін дана 
халық  екенін  оның  мақал-мәтелдерінен-ақ  айқын  аңғаруға 
болады.  «Алтау  ала  болса,  ауыздағы  кетеді»,  «Саусақ 
бірікпей, ине ілікпейді», «Ырыс алды – ынтымақ», «Бақ... – 
ынтымаққа барады» деген тәрізді даналық сөздердің барын 
біле  тұра,  соған  күнделікті  өмірдің  күйбеңімен  жүріп  мән 
бере қоймайтынымызға жан ауырады... 
Біз Елбасымыздың «Комитетті қайтесіздер, Қоғам бар ғой» 
дегеніне болмастан, қоймай қолқалап жүріп, «Тіл комитетін» 
құрысқан  едік.  Ондағы  мақсат  ресми  мекемелердің 
мемлекеттік тіл жөніндегі ісін ресми органның көмегімен 
қадағалап, талап қою арқылы Қоғам қолын да ұзарта түсу 
еді.  Екі  жақтан  қолға  алатын  көптеген  ортақ  шаралар 
әлгіндей  бірліктің  жоқтығынан  іске  аспай  қалып  жатты. 
Комитет  неше  саққа  жүгіртіліп,  әр  алуан  күйге  түсіп, 
ақыры құрдымға кете жаздады. Қазір бұл мекеме тілдерді 
дамыту департаментіне, сосын Комитетке қайта айналды. 
Сөйтіп  жұмысын  жаңаша  қолға  ала  бастаған  сыңайлы. 
Кеңесіп  илейік  десек,  ортақ  терінің  пұшпағы  бәрімізге 

21
жетіп  жатыр.  Қазақ  тілі  тәуелсіз  еліміздің  қолданыс 
құралы ғана емес, Президентіміз айтқан жаңарудың, тарихи 
тұтастықтың, ақыл-ой мен парасаттың тірегіне айналғанша 
жасалатын  жұмыстар  ұшан-теңіз.  Енді  бұл  комитеттің 
шаңырағын қайта көтеретін мезгіл жетті деп білеміз. 
Сондықтан  «Қазақ  тілі»  қоғамы  керек  пе?»  дейтін  кү- 
дікшіл  көңілден  туындайтын  сауалдардың  қойылуы  әзірге 
жөнсіздеу.  Қаншама  тауқыметті  көре  жүріп,  ешқандай 
бюджеттік  ақы-пұлсыз,  жаяу-жалпы  күйде  ана  тілге 
деген  перзенттік  махаббатты  ғана  қуат  еткен  «Қазақ  тілі» 
қоғамының  күрескерлеріне  қайран  қалмасқа  бола  ма?! 
Алғашқы кезде мемлекет тарапынан арнайы бөлініп тұрған 
қаржы  қоғамдық  ұйымдар  жөнінде  заң  қабылданысымен 
(1993  жыл)  тыйылды.  Содан  бері  күн  көрістің  зардабынан 
белі қайысса да, ұнжырғасы түспей, күрескерлік мінезінен 
таймай  келе  жатқан  әріптестеріме  басымызды  иеміз. 
Олардың  алғысы  аз,  қияметі  көп  тірлігінде  ата-бабаның 
аруағы қолдай жүрсе екен деп тілейміз. Осындай күй кешіп, 
көресіні көріп, көңілі құлазып жүрсе де облыстық, аудандық, 
қалалық ұйымдарымыздың қайсыбірі ғана болмаса, негізінен 
тіл  туын  жыққан  емес,  әрекетін  тоқтатқан  емес.  Оларға 
күш  беретін  халқымыздың  ықыласы,  еліміздің  болашағы, 
президентіміздің тілге, ділге, дінге деген оң көзқарасы. 
Сірә, ХХІ ғасырда елге ие болар ұрпақтарымыз түгел ана 
тілінде  сөйлемейінше,  бүкіл  министрліктер,  әкімшіліктер, 
ведомстволар,  сан  алуан  мекемелер  мен  ұйымдар  іс 
қағаздарын  мемлекеттік  тілде  жүргізбейінше,  бүкіл 
қазақ  ұлты  өз  тілін  өзінің  түбегейлі  қолданыс  құралына 
айналдырмайынша «Қазақ тілі» қоғамы жұмысын бітті дей 
алмайды. 
Қыруар  себеп-салдардың  кесірінен  «Қазақ  тілі»  қоғамы 
жұмыс қарқынын едәуір бәсеңдетіп алғаны рас екенін қай- 
талап айтудың қажеті болмас. Әйтсе де бір сәт көз тоқтатып 
қараңыз. Түбі қарық қыла ма деген нарық келді де бұрынғы 
ұстаным,  жүйенің  барлығын  басқаша  арнаға  салып  жі- 
берді.  Өмірдегі  өзгерістің  шапшаң  болғаны  соншама, 
адамдарымыздың  мінез-құлқы,  ықылас-ілтипаты  құбылып 

22
шыға  келді.  Ұлтқа  керекті  құндылықтардың  тағдырын 
ойлаудан  гөрі,  қу  құлқынның  қамын  жеушілер  көбейді. 
Баршылығымыздың басы, еліміздің тірегі болып келген ауыл 
ежелгі  мекенін  тастап,  қоныс  аударып  қалаға  қарай  үдере 
көшті.  Қазаны  қайнап,  күбісі  күрпілдеп,  қойы  қоздап,  оты 
маздап жатқан баяғы ауылдың қайсыбірінің сыйқы қазір кісі 
аярлық  еді  (бірен-саран  болмаса).  Есік,  терезесі  үңірейіп, 
қаңырап  қалған  үйлер  жоқшылықтың  жырын  айтып,  сай-
сүйегіңді сырқыратады. 
Малынан, баспанасынан айырылып, айлығын жылдап ала 
алмай келген Қоғам мүшелерінен алынатын жарна мүлде 
тоқтады. 
Осындай жағдайда қоғам жұмысын жүргізудің мейлінше 
ауыр екені кім-кімге де түсінікті болар. Алысқа бармай-ақ, 
қоғамның Алматыда отырған бас ұйымның тағдырына көз 
сала  кетейікші.  Ол  жеті-сегіз  жыл  ішінде  үш-төрт  мекен-
жайын ауыстырды. Іргесіне сағалатып, кезінде кесек мінез 
танытқан  Ауылшаруашылық  министрлігі  мен  Алматы 
облысы және қала әкімдігі басқармасына алғысымыз, әрине, 
зор.  Бірақ  өкінішке  қарай,  баянды  мекен  таппай  әлі  күнге 
қонарымызды  сай,  ұшарымызды  жел  білсін  деген  күйден 
арыла  аламай  келеміз.  Отырған  үйге  төлейтін  жалақы, 
жарықақы,  байланысақы,  жылуақы,  суақы  тәрізді  толып 
жатқан  төлемдерден  құтылар  дәрмені  жоқ  «Қазақ  тілі» 
қоғамының  алдағы  уақытта  қандай  күй  кешері  беймәлім. 
Жергілікті  ұйымдарымызбен  хат-хабар,  телефон,  басқа 
да  жолдармен  байланысу  мүлдем  қиындады.  Іссапарға 
шығып, жергілікті жағдаймен танысу дегенді естен шығара 
бастадық.  Кейде  қайырымдылық  ниетпен  демеушілік 
көрсетіп  қалатын  мекемелер  саны  тіпті  азайды,  жоқ  десе 
де болады. Әзірге Алматы қаласы әкімшілігінің қанатының 
астында  қалбалақтап  күн  кешіп  жатқан  жайымыз  бар. 
Бұған да шүкір деп отырмыз. Байлықтың жалынан ұстаған 
бизнесмен бауырлардың көңілін әзірге ана тілі емес, ұлтқа 
қатысы жоқ, басқа бір мәселесымақтар алаңдатуда. 
Тізе  берсең  туындай  беретін  осындай-осындай  келең- 
сіздіктер «арқасында» Қоғам жұмысының солғын тартқаны 

23
түсінікті болар. Бірақ «Қоғам көп нәрсеге мұқтаж, сондықтан 
көп шаруа жүрмей жатыр» деп кімге өкпе айтып, кімге кінә 
артарсың...  Бұл  саналыға  ғана  айтылар  наз.  Саналының 
сарамандығы ғана талай нәрсеге мұрындық болар еді. Әттең, 
не керек... 
Соған қарамастан біз қазір мемлекеттік тіліміздің беделін 
көтеріп,  іргесін  бекіте  түсетін  неше  алуан  игі  де  іргелі 
шаралар жүргізіп отырғанымызды айта кету парыз. Жұмыс 
тәсілі  де,  мақсаты  да  өзгерді.  Қазір  барлық  жергілікті 
ұйымдарымыз бұрынғы еркінсудің тізгінін бір орталыққа 
бейімдейтін  филиалдар  болып  саналады.  Осыған  орай 
жұмыс  жоспары  нақтылана  түсуі  тиіс.  Ол  тездетіп 
орталыққа  жеткізуі  керек.  Соның  негізінде  Қоғамның 
жұмыс жүйесі сараланады. Бұрын кей тұста айқайшылдық, 
ұраншылдық,  үгітшілдік  басымдау  болып  жатса,  енді 
заман мен қоғамның даму заңдылықтары бізден де нақты 
іс-әрекеттерді  күшейте  түсуді  қажет  етіп  отыр.  Осыған 
орай  Қоғам  төралқасы  айтулы  мамандарды  іске  қоса 
отырып,  бүгінгі  таңда  мемлекеттік  тілімізді  өрістетер 
неше  алуан  әдістемелік  құралдар,  мектептерге  арналған 
оқулықтар, тілашар жасап ұсынуды дағдыға айналдырды. 
Мемлекеттік  тілдің  күрделі  бір  саласы  ғылымға  байла- 
нысты. Ғылымы өз тілінде сөйлемеген елдің тәуелсіздігінің 
тұғыры  қашанда  осал  болатыны  тарихтан  белгілі.  Халық- 
аралық  «Қазақ  тілі»  қоғамы  мемлекеттік  тілімізді  ғылым 
тіліне  айналдырудың  түбегейлі  шаруасымен  айналысып, 
ғылымның сан саласы бойынша терминологиялық сөздіктер 
түзіп келеді. Бүкіл академиялық деңгейде жасалып жатқан 
бұл ғылыми бағдарламаның негізгі ұйытқысы – Халықаралық 
«Қазақ  тілі»  қоғамы.  Аталмыш  сөздіктердің  ғылым  тілінің 
қалыптасуына септігі тиері даусыз. Бірақ жасаған істі жария 
ету жағы өте қиын. Ондай мүмкіндік бізде тағы жоқ. 
Сондай-ақ,  Қазақстан  Даму  институты  мен  Тіл  білімі 
институты  бірлесе  отырып  «Қазақ  тілі  энциклопедиясын» 
дайындап, баспадан шығардық. Жоспарда тұрған «Қазақтар» 
деген  тоғыз  томдық  жұмыс  та  жұртшылық  қолына  тиді. 
Барлық  жоғары  оқу  орындары,  министрліктермен  тығыз 

24
байланыс  жасай  отырып,  мемлекеттік  тілді  баяндата  түсу- 
дің жолдары нақты қарастырылуда. Ал облыстық, қалалық, 
аудандық ұйымдар жұмысындағы бетбұрысты баяндап шығу 
мүмкін емес. Олар да қоғамның жарғысына сәйкес сан түрлі 
шаруалар және грант алу мәселесімен айналысуда. 
Алдағы міндеттеріміз тіпті күрделі. Ең алдымен, жергі- 
лікті  ұйымдарымыз  заманның  сұранысына  орай  жұмыс 
жоспарларын  өз  өңірінің  ыңғайымен  қайта  қарап,  нақты 
шаруалар жобасын жасап жұмыс жүргізді. 
Әсіресе,  Елбасымыз  ұсынған  2030  стратегиялық  бағыт 
біз атқарар істің де шеңберін айқындап отыр. Онда еліміздің 
еңсесін көтерер, экономикалық өрлеуге жеткізер игі қадам- 
мен қатар, рухани жаңару, тарихи тағылым, халық тұтастығы, 
тарихи  жады,  тағы  басқа  рухани  байлығымызды  еселей 
түсетін маңызды мәселелерге де ерекше назар аударылған. 
Алғашқы  бес-он  жылда  қол  жеткен  табыстарымыздың 
көбі  баяндалмай  орта  жолда  тоқтап,  тоқырап  жатыр. 
«Нарықтың  қыспағы  ғой»  деп  қазақ  алақан  жайып  отыра 
берер болса, ұлт мәдениеті, ұлт тілі үшін жасалып жатқан 
алапат  істеріміздің  бәрі  құрдымға  кетпек.  Қазір  ұрпақтың 
болашағы  үшін,  түптеп  келгенде,  тәуелсіздік  тұғыры  үшін 
күрестің үдей түскен кезі. «Қазақ тілі» қоғамының қайрат- 
керлері  осы  жолдағы  әрекеттерін  жандандыра  түссе,  сол- 
ғындатып  алмаса  екен  дейміз.  Кейінгі  бес-он  жылдың 
барысында  жүздеген  қазақ  мектебі  жабылған  екен.  Ал 
шаңырағы ортасына түскен мәдени ошақтар: кітапханалар, 
клубтар,  емханалар  қаншама.  Олардың  орны  қайта  тола 
бастады.  Осының  бәрі  біздің,  сіздердің  көз  алдарыңызда 
болып жатты. Бұл жан айқайын шығарар, жайбарақат қарап 
отыруға болмайтын өрескел жағдайлар. 
Білім мен мәдениеттің негізіне балта шабылып жатқанда 
әкімдеріміз  қалай  тыныш  жатып,  тірлік  етеді?  Біз  осыған 
қайранбыз. Бұл болашағын ойламайтын елдің ғана тоғы- 
шарларына  тән  қылық.  Жұртшылық  неге  ауылдан  қалаға 
кетеді?  Мұның  түп  себебі  неде?  Кім  кінәлі?  Осының  да 
себеп-салдарын  анықтап,  уақытылы  дабыл  қағып  отыру 
парыз.  Мұның  бәрі  тілдік  ортаны  құртудың  амалы  тәрізді. 

25
Сондықтан  «Қазақ  тілі»  қоғамы  бұл  мәселелерге  де  назар 
аудармай  отыра  алмайды.  Жұрт  қаладан  далаға  бет  түзесе, 
елдің  дәулеті  тасығаны,  ауылдың  адамы  қалаға  жөңкілсе, 
ауылдан  береке  қашқаны.  Бұдан  шығатын  түйін  еліміздің 
экономикалық жағдайының қиын жолдардан өтуі. Өткенде 
түзілген ауыл бағдарламасының нәтижесінде үкіметіміз елге 
бетін бұрды. Бұл, әрине, жақсылықтың нышаны. Бұл ретте 
Қоғам өзіне лайықты жолын анықтап, «Тілдің тірегі – ауыл» 
деген бағытты ұстанып отыр. 
Тіл  заңының  кейінгі  түрінің  қолға  тигеніне  де  біраз 
болды. Оның талаптарын басшылыққа алып, жұмысын сол 
негізде  жүргізіп  отырған  министрлік,  әкімшілік  (бірен-
сараны болмаса) мекеме аз. Оның есесіне түрлі шетелдік 
фирма,  корпорация,  компаниялардың  қалаларымызда 
жарқыраған  түрлі  жарнамалары  еңсемізді  баса  түсуде. 
Бұл жағдай неге бізді толғандырмасын. Мемлекеттік тілді 
ілтипатқа  да  ілмейтін  мұндай  мекемелерге  әкімшіліктер 
тарапынан тыйым, айып салу арқылы оны Қоғамның есебіне 
аудару  жайы  қарастырылса  құба-құп  болар  еді.  Әйтеуір 
тіліміздің  тынысын  тарылтар  бірде-бір  мәселе  Қоғам 
тарапынан елеусіз, ескерусіз қалмауға тиіс. Қоғам ұлттық тіл 
мен мәдениетіміздің түйінді мәселелерін үнемі еске салып, 
қалғып кеткен сананы оятып отырудан жалықпайтын қоңырау 
іспетті. Ендеше өзіміз де қалғымайық, өзгені де қалғытпайық. 
Ата-бабаларымыздың  ғасырдан  ғасырға  ұласқан  арманды 
әрекеті  мен  жойқын  күресінің  жемісін  бүгінгі  ұрпақ  – 
біз көріп отырмыз. Бұл тарихтың бізге берген оңай олжасы 
емес. Қан мен тердің, қайғы мен шердің өтеуі. 
Осындай  тауқыметпен  келген  бостандығымызды 
баяндату  сіз  бен  бізге  міндет,  ұлы  міндет.  Халықаралық 
«Қазақ тілі» қоғамының ұлт тілі үшін күреске шыныққан 
сардарлары  мен  сарбаздары  бұрынғыша  осы  қатардан 
табылады  деп  сенеміз.  Президентіміздің  өткендегі 
Жолдауы және ауыл бағдарламасына байланысты қыруар 
шаруа  қолға  алына  бастады.  Қоғам  одан  да  қалыс  қала 
алмас.  Өйткені  мұнда  Қоғамға  да  өріс  ашар  өрелі  ойлар 
бар. Елімізбен, тілімізбен бірге болайық, ағайын! 

26

жүктеу/скачать 1,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: