Вестник Казнпу им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
145 
Of  each 
 line   ethnographic   story   felt   how   deeply   studied   and   researched   writer  all   that   is   involved   with  
 eagles.   And so often met  naturalistic  elements   in   the  descriptions   complete «biography"  of  a  particular   bird  is  
natural. Writer 
 with  a  deep  knowledge  of  the  art  of  analyzing  everything  from   eagles  nests.   
The 
 tradition  of  hunting   with    eagles,  to  be  a  hunter berkutchi   characterizes  the   identity  of  national  dignity  and  
noble 
 character  of  the  Kazakhs. 
Key words: hunting, eagle, ethnography,  national 
 identity, art, jack. 
 
Жазушы  Ақселеу  Сейдімбектің  «Бүркіт»  этнографиялық  әңгімесі  оның  басқа  әңгімелерінен  ғана 
емес,  жалпы  қазақ  әңгімелерінің  ішінде  өзінің  даралық  стилімен  айрықша  дара  тұрған  шығарма. 
Шығармаға  жанрлық  анықтаманы  жазушы  өзі  береді.  Этнографиялық  әңгіме  деп  атайды.  Және, 
атақты  қазақ  жазушысы  Мұхтар  Әуезовтің  өлең  жолдары  мен  халық  жұмбағын  эпиграф  іспеттес 
қылып алған. Сол арқылы халқымыздың мінезіндегі ерекше бір қасиет аңшылыққа назар аудартады: 
«Көл-көсір сары даланы сахна еткен ата-бабамыз тек қана малдың ізіне ерумен  ғұмыр кешкен жоқ. 
Көңіл  құмарын  қандырарлық  талай-талай  қызықты  да  таба  білген.  Сол  қызықтың  бір  ұшығы 
аңшылыққа  да  байланысты.  Жүйрік  ат,  қыран  бүркіт,  алғыр  қаршыға  құмай  тазы,  айлалы  сұңқар, 
болат қақпан, түзу мылтық сияқтылардың қай-қайсысы да өзіндік сырға толы тамашасымен әркімді-
ақ  еліктіре  білген.  Жай  еліктіру  емес,  жаны  сергек  ер  жігіттің  сенімді  серігі,  қиындыққа  толы 
өмірлерінің  бір  мезгілдік  арашасындай  да  болды.  Сондықтан  да  қазақтың  тіршілік  салтында  қысқа 
күнде қырық алып, қоржын толтырып, «үйірімен үш тоғыз» олжа байландырар ең сүйікті кәсібі осы 
аңшылық.(1,82). 
Аңшылық қазақ халқының ертеден бойына сіңген ата кәсібінің бірі екен. Солай бола тұра жазушы 
аңшылыққа «қиындыққа толы өмірлерінің бір мезгілдік арашасындай да болды» дейді. Бұнда үлкен 
мағына  жатыр.  Қазақ  үшін  аңшылық  тек  қана  кәсіп  емес,  үлкен  өнер  болатын.  Сондықтан  қазақ 
аңшылыққа  құрметпен  қараған,  бірақ  жапай  бәрі  аңшылықпен  айналыспаған.  Бұл  бір  таңсық 
дүниедей, көңіл шіркінді көтеретін «пай-пайы» бар дүние болатын. Алдымен жазушы неге әңгімеге 
«этнографиялық» деген айдар таққан, соған назар аударайық. «Қазақстан» Ұлттық Энциклопедиясы-
ның 10 томында ғалым Д.Байқонақов этнос ұғымының мәнін былай түсіндіреді: «Этнос – этникалық 
қауымдастық.  Этнос  термин  ретінде  б.з.б.  6-7  ғасырларда  Грекияда  қалыптасып,  алғашқы  «тайпа, 
шығу  тегі  грек  емес»  деген  мағына  берді  және  18  ғасырларға  дейін  ғылыми  айналымға  енген  жоқ. 
Қазіргі  таңда  этносқа  өзіндік  жалпы  белгілері  мен  ерекше  мәдениеті,  психологиясы,  тілі,  сонымен 
қатар  өз  қауымы  мен  атауын  белгілі  бір  аумақта  тарихи  тұрғыдан  қалыптасқан  био-әлеуметтік 
қауымдастық  ретінде  баға  берілген.»(2,104).  Бұдан  шығатын  қорытынды  этнос  ұғымының  мүлдем 
өзгерген  мәні  бүгінде  адамзат  санасында  қалып  отыр.  Басқаша  айтқанда  белгілі  бір  жерде 
«қалыптасқан  био-әлеуметтік  қауымдастық»  этнос  болып  табылады.  Ендеше  қазақ  жеріндегі 
қалыптасқан био-әлеуметтік қауымдастық ол қазақтар. Жазушының әңгімесінде осындай терең астар 
бар. Сол ертеден осы жерде тұратын этностың тағы бір қыры туралы әңгіме дегенді білдіреді. Бұдан 
шығатын  қорытынды  қазақтар  ертеден  осы  жерде  тұрып,  аңшылықпен  айналысқан.  Жазушының 
аңшылыққа берген анықтамасына назар аударайық: 
«Сонымен  бірге  аңшылық  саятшылықтың  өзгеше  жақсылығы  бар.  Ол—кімді  болса  да  салқын 
сабырға, жан семіртер көңілділікке баулып, ерік күші мен дене күшінің үндестік табуына ықпал етеді.  
Аң аулауға, аңшылық құруға, оның ішінде құспен аң аулауға қатысатындардың әрқайсысының өз аты 
бар. Қазақ аңшылыққа өнер деп қарауында үлкен мән бар. Біріншіден түздің аңдарын қырын тастау 
экологиялық тұрғыдан бүкіл гармонияға зиянын тигізуі мүмкін. Сондықтан да аң аулағанда ретімен, 
қазіргі  тілмен  айтқанда  экожүйеге  зардабын  тигізбейтіндей  етіп  аулаған.  Оның  өзінде  уақытын 
білген.  Жөн-жосықсыз  қыра  бермеген.  Мәселен,  ұстағаннан  кейін  тамаққа  пайдаланатын  аңды 
ұстаудың  өз  тәсілі бар.  Егер  ретімен  дұрыстап  ұстамаса,  оның еті  тамақ  болмайды.  Қуалап  ұстаған 
жануардың  еті  қызынып,  қан-жыны  араласса  берекесі  кетеді.  Ал,  мезгілсіз  ұстаған  аңның  еті  көк 
тартып,  татымсыз  жеуге  келмейді.  Аңды  құспен  ұстағанда  да  оның  тырнағынан  алудың  көптеген 
әдістері  бар.  Мәселен,  құсбегі  деген  атқа  ие  адам,  оны  терең  танитын  маман  дегенге  келеді.  Ол 
құстың  жасы  нешеде,  оны  қалай  баптау  керек  тағысын  тағылар  жүздеген  сауалдардың  жауабын 
құсбегі  айтқан.  Мысалы  бүркітші  деп  бүркіт  баптай  алатын  адамды  айтады  екен.  Ол  адам  сол 
бүркітің  қыр-сырын  түгел  білуі  қажет.  Ол  туралы  жазушы  Ақселеу  Сейдімбек  осы  этнографиялық 
әңгімесінде  былай  суреттейді:  «Қазақ  арасында  жыртқыш  құстардың  әр  түрін  қолға  үйрету  дәстүрі 
болған.  Солардың  ішінде  ең  бір  қасиет  тұтатын  қыраны  -  бүркіт.  Бүркіт  деп  қазақ  аңшылары 
жыртқыш құстардың ішіндегі аса тектісін, адам қолына, тез үйренгіш естісін атаған. Сонымен бірге 
қайратына  сай  беттілігі,  жүректілігі,  қиырдағыны  тез  сезетін  көргіштігі  де  өзге  құстарға  қарағанда 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
146
 
бүркіттің  ерекшелігін  көрсетеді.  Көп  ретте  қыран  бүркіт  деп  аталуының  өзі  сол  қырағы 
көрегендігінен,  шалымды  алғырлығынан  болса  керек.  Қазақстанда  бүркіт  ұясы  көбінесе  Алтай, 
Тарбағатай, Алатау, Көкшетау, Шыңғыс сияқты сілемді тауларда, сонымен бірге орманды алқаптарда 
әсіресе, биік қарағайлы, үйеңкілі жерлерде кездеседі. Қазақ құсбегілерінің қолға түскен бүркітті «ой 
құсы»  немесе  «қыр  құсы»,  «таулы  жердің  құсы»  деуі  де  осыдан»(1,85).  Сол  бүркіттің  мекендейтін 
жеріне қаратып та ажыратады екен. Алып қазақ даласы ұлы құстардың мекені. Қазақ арманын қашан 
да  қыран  құсқа    балаған.  Қазақстан  Республикасының  жалауында  қыранның  бейнеленуі  тектен  тек 
емес.  Қазақ  халқы  асқақтықты,  кеңістікті  жақсы  көреді.  Құстың  тұрқы,  оның  қандай  құс  екенін  де 
жазбай таныған. Соған қарап оны баптауға бола ма, болмай ма деген шешімге келіп отырған. Қандай 
бүркітті қазақ аңшылары баптаған дегенде аса тектісін, адам қолына, тез үйренгіш естісін, сонымен 
бірге  қайратына  сай  беттілігі,  жүректілігі,  қиырдағыны  тез  сезетін  көргіштігі  де  аса  маңызды  роль 
атқарған.  Қыран  құстың  түр  сипатын  жазушы  былай  бейнелейді:  «Таулы  жерді  мекендейтін 
бүркіттердің  тұлғасы  кесек,  көлденеңі  ауқымды-иықты,  аңғары  (екі  аяғының  арасы)  алшақ, 
жауырыны  сыртқа  теуіп,  мойын  жүні  мен  балақ  жүні  салалы  болып  келеді.  Тек  бітім  тұлғасы  ғана 
емес,  сыртқы  түр  түсінде  де  өзіндік  ерекшеліктері  бар.  Мәселен,  қыр  құсының  жүні  қара  барқын 
тартып,  бойындағы  ақ  теңбілдері  ерекшелене,  айқын  көрінеді.  Әсіресе,  екі  иығы  мен  құйрығының 
ағы мол болатындықтан көзге ұрып тұрады. Ал ой құсы өзінің ықшам, жинақтылығымен көз тартады. 
Жапырақтары сүйірлене жымдасып, жалпы түр-түсі сар бұйра мәрмәрдай мінсіз көрінеді. Егер оның 
таранып  сыланғаннан  кейінгі  тұғырдағы  сабырлы  кейпіне  зер  салсаңыз  шебер  мүсіншінің  қолынан 
шыққандай ғаламат бір мінсіз тұлғаны көрер едіңіз. Тек қана ақаусыз сұлулық емес, сонысына үндес 
ұлы  сабыр  мен  жалтақсыз  жігерді,  тек  өзіне  ғана  жарасатын  пандықты  көрер  едіңіз.  Ой  құсы 
денесінің ықшам, жеңіл бітуі далалы, орманды жерлерге бейімделген болса керек. 
Қазақ  құсбегілері  ұстаған  бүркіттердің  «Алтайдың  ақиығы»,  Қарағайдың  қызылбалақ  сарысы» 
немесе  «Қанішер  қара»,  «Түменнің  сары  құсы»  деп  аталуы  да  жаңағыдай  мекен-жайына  қарай 
қалыптасқан бітім ерекшеліктерінен туған»(1,85). 
Жазушы  бүркітке  қатысты  нәрсенің  барлығын  тереңдете  зерттегені  этнографиялық  әңгіменің  әр 
жолынан байқалып тұрады. Мәселен, өскен жеріне қатысты берілген поэтикалық атаулардың өзінде 
биіктік, асқақтық бар. Мәселен, «Алтайдың ақиығы» деген атау бүркіттің Алтайдан екенін білдірсе, 
екіншіден  асқақ  атау,  биік  пафос.  Жазушының  тілі  көркем,  сол  аңшылық  өнерді  терең  игергенін 
байқатады.    Мысалы,  қыр  құсын  түстегенде  «жүні  қара  барқын  тартып,  бойындағы  ақ  теңбілдері 
ерекшелене,  айқын  көрініп  тұрады»  деуі  қаншалықты  құсты  терең  білетінін  көрсетіп  тұр.  Жалпы 
ұлттық  характер  дегенде  ерекше  бір  детальды  атап  кетуге  болады.  Ғылымда  «бейсаналық»  деген 
ұғым бар,  яғни,  адам  мақсаттамайды,  дегенмен сана  оған  айтқызады.  Сондай  бір  ерекше көркемдік 
фактор осы шығармада да көрініс тапқан. Ол характер мәселесі. Оның өзі құсқа қатысты айтылған: 
«ұлы сабыр мен жалтақсыз жігерді, тек өзіне ғана жарасатын пандықты көрер едіңіз». Бұл құстың түр 
сұлулығы  емес,  «мінез»  сұлулығы.  Шығармада  суреткер  характер  мәселесіне  ерекше  мән  беретіні 
осындай көркемдік детальдардан байқалып тұрады. Алған тақырыбын жазушы алдымен соншалықты 
терең  зерттеп  алады.  Қыран  бүркіттің  ұя  салып,  балапан  басатын  сәттерін  қандай  дәлдікпен  бере 
білген.  Соған  назар  аударайық:  «Тау  бүркіттері  ұясын  биік  құзға,  қанаттыдан  басқаның  өресі 
жетпейтін жалтыр беттегі кемерге салады. 
Ой бүркіттері биік қарағай, үйеңкі, кейде сексеуілдің де басын ұялай береді. Ал үңгір, ін өзеннің 
жар  қабағы  сияқты  арзан  орындарды  сірә  да  мекен  етпейді.  Мекен  ету  былай  тұрсын,  қанат  бүгіп 
аялдамайды да. 
Бүркіт  ұясы  ірі  шөмшектерден  салынғандықтан  ұя  ортасына  ши,  өлең  шөп  төсесе  де  жайсыздау 
болады. Ұя көлемі бір жарым, екі метр болып келеді. 
Бүркіт  ұя  басарында  таулы  жер  болсын,  орманды  жер  болсын  араларын  бір,  бір  жарым 
шақырымнан  бірнеше  ұя  салады.  Кейін жұмыртқалар  шағында  солардың  бірін  ғана  мекен  етеді  де, 
артық  қалған  ұялар  аталық,  шәулі  бүркіттің  еншісіне,  иелігіне  тиеді.  Балапаны  қара  қанат  болып, 
ұшуға  баулынған  шақта  әлгі  ұяларды  бірінен  соң  бірін  жаңа  өріс,  жайлы  қоныс  етеді.  Бүркіт 
жұмыртқасының түсі ақшыл болады. Ұзыны – 59-71 миллиметр, салмағы 95-100 грамм тартады. 
Бүркіт  балапаны  бір  жарым  ай  жұмыртқада,  екі  ай  бес  күн,  екі  ай  он  күн  ұяда  болып,  август 
айының ортасына қарай ұядан ұша бастайды. Осыдан сентябрь, октябрь бойы енелерінің баулуымен 
жүреді де, онан  әрі  өз бетімен  аң ұстап жеуге жарайды.  Қазақ құсбегілерінің  дәстүрінде сары  ауыз 
балапан кезінен қолға түсіп, дұрыс бап көрген бүркіттер (оны «қол бала» деп атайды) январь, февраль 
айларында) түлкі алуға шамасы келеді»(1,86).  
Жазушы бүркіттің ұя салу өнерін терең таныммен талдаған. Оның бірнеше ұя салуын қандай да 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
147 
бір ғылыми еңбектен таппайсыз. Ал, Ахаңның әңгімесінде қатарынан бірнеше жерге ұя салуы қолмен 
қойғандай  етіп  талданған.  Балап  басу  салты,  ұя  жасау  реті,  тіпті  неден  жасалатыны  бәрі  терең 
түсіндірлген. Тіпті көркем әңгімесінде ғылыми стильді қолданатын сәттері де жоқ емес. Мәселен, түр 
түсі  ғана  емес,  оның  салмағы,  оның  ішінде  балапан  қанша  шайқалады,  ұяда  қанша  болады,  басқа 
ұяларға  қай  уақытта  өрістейді  барлығы  ыждаһаттылықпен  суреттеледі.  Бұл  ғылыми  стильге  жақын 
тіл  қолданыс,  әрине  бұндай  көркемдік  шешім  нақты  осы  шығарма  аясында  ретті  деп  ойлаймыз. 
Біріншіден,  әңгіме  жанрына  «этнографиялық»  деген  анықтама  қосылып  тұр.  Екіншіден,  табиғат 
аясындағы нақты бір құстың «өмірбаяны» баяндалғандықтан онда натуралистік элементтердің болуы 
заңды  құбылыс.  Келесі  кезекте  сол  аңшы  құсты  қалай  аулау  керек,  яғни,  ұстау  керек  соны  тарата 
түсіндіреді: 
«Түз қыраның қолға түсірудің қазақ құсбегілері арасында әр түрлі әдісі белгілі. Олар: аумен ұстау, 
тор жаю, тояттатып алып тұтқиылдан басып қалу, шеңгелдестіру, ұядан алу. 
Аумен ұстау үшін көзі кең, биязы жіпті торды елсіз далаға құрады. Ол үшін қабықталған бес-алты 
талды  жерге  әлсіздеу  қазап,  тормен  қоршайды  да,  ау  ортасына  мықтап  қазық  қағады.  Қазыққа  тірі 
түлкі  немесе  қоян,  кейде  бір-екі  тауық  байлайды.  Қиядан  көріп,  құдия  түскен  бүркіт  төбесі  ашық 
тордан еш уақытта тік көтеріліп ұшпайды. Жүгіре көтеріліп ұшамын дегенде торға оралады. 
Тор жаю әдісі көбіне қыс айларында қар түскен соң қолданылады. Ол үшін қар түстес ақ шаққан 
торды қар үстінен бір метрге жуық биіктікте кере құрады да, астына тірі түлкі немесе қоян байлайды. 
Бұған сорғалап түскен қыран аяғын торға шалып алады. Солқылдақ тор бүркіттің аяқ тіреп, серпіле 
ұшуына кедергі жасайды. 
Тояттатып ұстау үшін түз тағысының аңға түскен немесе жас жемтікке қонған сәтін аңду керек. 
Ол үшін ілкімді, ұшқыр атқа мініп, әбден мелдектеп тойған бүркітке ең ұрымтал деген иек артпадан 
тұтқиылда қосылып береді. Күн желтең болса жел жағынан шықса, тойған құс ыққа қарай жүгіргенде 
бөтегесімен  жер  соғып,  көтеріліп  кете  алмайды.  Ұшқыр атпен  төніп келген  бетте  құс  үстіне  шапан 
сияқты киімді жаба салу керек. 
Ал  шеңгелдестіру  үшін  қол  құсын,  қолға  үйренген  бүркітті  түз  қыранына  салады.  Ол  үшін  қол 
құсының балақ бауына түлкінің жон терісін, немесе бір санын қызарта байлап қоя береді. Әрине, түз 
құсының  бойын  көріп  барып  жіберу  керек.  Сонда  үй  құсы  өз  тектесімен  парлап  ұшуды  аңсап 
көтерілсе,  түз  құсы  оның  аяғындағы  жемге  құдияды.  Мұндай  жағдайда  қос  бүркіт  сөз  жоқ 
шеңгелдесіп  жерге  түседі.  Бүркітті  ұядан  ұстау  үшін  аңшының  көп  еңбегі,  әдісқойлығы,  ептілігі 
қажет. Ол үшін құстың мекен жайын, қонатын мезгілін әбден бақылап алып, тор, тұзақ, шаппасына 
кигіз салған қақпан тағы да басқа әдістер арқылы қолға түсіреді»(1,87). 
Міне, құсты қолға түсіріудің қаншама әдіс-айласы бар. Мәселен, тояттатып ұстау аңшыдан қандай 
шеберлікті  талап  етеді  десеңізші.  Бұл  құстың  сырын  білетін,  оған  ұшқыр  атты  даындай  білетін 
көшпенділік  мәдениет  қажет  сияқты.  Басқаша  айтсақ,  аттың  құлағында  ойнарлық  шеберлік  керек. 
Сондай-ақ, құсты шеңгелдестіріп ұстау үшін қандай өнердің қажет екені көрініп тұр. Алдымен сенде 
қолға  үйретілген  құсың  болуы  қажет.  Дәл  уақытын  тауып  қол  құсты  қызыл  байлап  ұшыру,  түз 
құсымен  қол  құсының  шеңгелдесуіне  ыңғай  келтіру  оңай  шаруа  болмаса  керек.  Бұл  нағыз  өнер. 
Сондықтан қазақтар құсбегілікті кәсіп дегеннен гөрі, өнер деуге ыңғай танытады. Өйткені, бұл салада 
шаруақор болу аз, сонымен бірге оның нәзік қырларын терең түсіну қажет. Ал, ол құсты ұстау үшін 
қаншама  күш-жігер  қажет  болса,  ұстаған  құсты  баптауға  ыңғайлау  да  оңай  шаруа  емес.  Енді  соны 
суреткер этнографиялық әңгімесінде қалай баяндайды, соған назар аударсақ: 
«Ұясынан  ұстамай,  тор,  тұзақ  құрып  немесе  басқаша  айла  тәсілмен  ұстаған  ересек  бүркітті  кез 
келген  адам  үйрете  алмайды.  Түзден  ұстаған  құсты  үйретіп  адам  құстың  сырына  қаның,  ерекше 
шыдамды,  ерінбейтін  ерік  күштің  иесі  болу  керек.  Түз  құсын  қолға  түсісімен  томаға  кигізбей 
үйретуге  болмайды. Томаға  кигізген  соң  да екі-үш  күн  ұйықтамай қарсылық  көрсететін  қиқарлығы 
болады. Ондайда ырғаққа (тербелмелі әткеншек етіп байланған жұмыр ағаш) отырғызып, ұйықтатпай 
жеңіп  үйретеді.  Яғни  екі  күн  болсын,  үш  күн  болсын  құс  қарсылығын  қойғанша  қажымай  бірге 
болған абзал. Соның бәрінде үнемі сылап-сипап, жанасып, ерекше ықылас көрсете, дыбыс шығарып 
отырған  жөн.  Мәселен,  еркелеткенде  «Бопым-бопым»  десе,  шақырғанда  «па-па»  немесе  «кеу-кеу», 
деп үйретеді қазақ құсбегілері. 
Құс әрі ұйқыдан, әрі аштықтан шаршап, қажыған шақта қарсылығы азайып тыныштала бастайды. 
Сипаса  да  жақтыртпай,  қозғалақтап,  ысылдап,  сақылдауын  қояды.  Осы  шақта  жемді  қолдан  беріп 
үйретудің де пайдасы көп. Құстың алғашқыда өздігінен етке ұмтылмайтын әдеті болады. Ондайда бір 
жапырақ етке қант бүркіп, асатып жіберсе үйреніп кетуі оп-оңай. 
Бапкер,  аңсақ,  саятшы  құсбегілер  қолға  түскен  құсты  түн  ортасында  тұрып  айналып-толғанып 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
148
 
ықылас  көрсетіп,  сылап-сипап  қайтады.  Бүркіттің  иесіне  әбден  бауыр  басуы  үшін  мұндай  ықылас 
қажет-ақ.  Қалың  тобыр  ішінен  иесінің  дауысын  танып  томағалы  бүркіттің  шаңқылдап  қоя  беруі 
осындай  еңбектің  нәтижесі  болса  керек.  Бүркіт  иесінің  қолынан  жем  жеуге  үйренген  соң  алыста 
тұрып  жем  көрсетіп,  шақырып,  қолына  қонуға  баулиды.  Мұның  бәрі  құстың  атқа  да,  адамға  да 
үйірсек болуына әрі шынығуына бірден-бір себеп»(1,88). 
Жазушы  ұлттық  мінез  элементтерін  құс  мінезімен  астастыра  суреттейді.  Құс  қиқарлығын 
бейнелегенде  сол  арқылы  оның  өр  мінезінен  хабар  беріп  тұр.  Өр  мінезді  басынбау,  оған  құрмет 
көрсету аса көркемдікпен дәл түсіндірілген. Мәселен, бапкердің, саятшы құсбегілердің «қолға түскен 
құсты  түн  ортасында  тұрып  айналып-толғанып  ықылас  көрсетіп,  сылап-сипап  қайтуы»  көп  нәрсені 
аңғартса  керек.  Кейіннен,  қолға  үйренгеннен  кейін  құстың  көпшілік  арасынан  иесін  танып 
шаңқылдауы  қандай  ғаниебет.  Осында  қанша  өнердің  ізі  жатыр  десеңізші.  Түз  құсына  ең  алдымен 
томаға  кигізуде  қаншама  аңшылық  дәстүрдің  ерекшеліктері  жатыр.  Ол  қолға  түскен  құсты  «көзін 
бақырайтып»  қинамауға,  керісінше  сабасына  түсіріп,  шошытып  алмай  «еті  үйренгеннен»  соң  ғана 
сұхбатқа  шақырудың  абзал  болатыны  көрсетілген.  Қолға  үйренгеннен  кейін  баулу  үрдісі  қандай 
болатыны да терең таныммен түсіндірілген: 
«Баулу кездерінде аяғына байланған ұзын жеңіл шыжым жіптің болғаны абзал. Қазақ құсбегілері 
бұлай  баулуды  шырғаға  тарту  деп  атайды.  Ерінбей-жалықпай  шырғаға  көп  тартқан  бүркіттің  қанат 
құйрығы берік талмай ұшатын болып жетіледі.  
Жалпы,  жазушы  Ақселеу  Сейдімбек  өзінің  осы  әңгімесінің  жанрына  этнографиялық  деген 
анықтама  берген.  Көркем  әдебиеттің  жанрлық  табиғаты  жағынан  бұл  анықтама  жақын  келеді. 
Сонымен  қатар  осы  әңгімеде  бой  көрсеткен  құсбегілікке  қатысты  қаншама  ұғымдарды  көргенде 
әңгіменің танымдық-энциклопедиялық мәніне бойлайсыз. Осы әңгімедегі бүркітті аңға салмас бұрын 
келетін «шырға тарту» әдісінің құсбегіліктегі орны қандай салмақты екенін байқайсыз. Шырға тарту, 
басқа айтқанда құстың қуатын табиғи дамуынан да артық етіп тәрбиелеу. Шырғаға тартылған құстың 
«қанат құйрығы берік талмай ұшатын болып жетіледі». Бұл кәдімгі олмпиядалық ойынға спортсменді 
даярлау  сияқты  нәрсе  екеніне  көзіңіз  жетеді.  Басқаша  айтсақ  құс  тәрбиелеуде  елеусіз  деген  дүние 
болмайды. Бәрі рет ретімен жүріп отырғаны жөн. Қазақта «Сабыр иманың жартысы» деген ұғым бар. 
Жаратушы  жаратқан  құс  ұшуға  жаралған.  Сондықтан  талапкер  қиялына  қанат  байлап  барып 
құсбегілікке  ұмтылғаны  жөн.  Шырға  тартып,  қант  пен  құйрығы  шыныққан  құсты  енді  «далбайға 
түсіріп» үйрету қажет. Құс далбайға түсуге талаптанғанын байқаған құсбегі енді құсының қалай түсіп 
үйренгеніне  мұқият  болғаны  жөн  екен.  Жазушы  құстың  аңға  түсуінің  үш  түрі  болатынын  айтады. 
Соның  ең  қауыптысы  «сыпыра  түсу»  екен.  Құс  сыпыра  түскен  жағдайда  «жембасарын»  алдырып 
алуы  мүмкін.  Сондықтан  құс  не  шаншыла  түсуі  керек,  не  іліп  түсуі  керек.  Бұл  екеуі  алдыңғыға 
қарағанда  қауыпсіз.  Дегенмен,  шаншыла  түсу  барысында  айлакер  аң  алдап  соқса,  жерге  соғылып 
мерт  болуы  ықтимал  екен.  Ең  дәстүрлісі,  қауыпсізі,  нағыз  өнерлісі  «іліп  түсу»  екен.  Осыншама 
дәстүрді  үйренген  құсты  дамыта  тәрбиелеудің  мәні  ерекше.  Соның  келесі  түріне  назар  аударайық: 
«Бүркітті шын аңға салмас бұрын өре салынып, ауызы тұмылдырықталған тірі түлкіге түсіріп көрудің 
де  пайдасы  мол.  Мұны  құсбегілер  тілінде  «тірілету»  деп  атайды.  Тірі  түлкіге  қаймықпай  түскен 
бүркіттің аң алуға үйренгені. Бұл сияқты бүркітті баулу әдістерінің қай-қайсысына кіріскенде, тіпті 
аңға салғанда да қолдағы құсты аш ұстаған жөн. Қазақ құсбегілерінің «ит иесісі үшін, бүркіт тамағы 
үшін» алады деуі көп жылғы тәжірибесінің қорытындысынан түйген әділ сөз. 
Құсбегілер қолындағы бүркітін аңға салу үшін май, июнь айларынан бастап баптайды. Алдымен 
қансоқта,  қызыл  сияқты  маңызды  тамақ  беріп,  түлету  үшін  семіртеді.  Бұл  кезді  қызылға  отырғызу 
немесе  түлету  деп  атайды.  Құс  түлегі  бапты  болса,  аз  күнде-ақ  бой  жүні  сүзіліп,  сылаланып  сала 
береді.  Ал  түлек  бапсыз,  тамағы  қуатсыз  немесе  мазасы  болмаса  құстың  бой  жүні  жымдаспай 
қобырап, қауырсындары бунақталып дұрыс жетілмейді. Бүркіттің түлегі біткенде бой жүні таралып, 
қанат  құйрығы  бекем  жинақы  болып  жетіледі.  Осы  кезде  қайтадан  арықтатып  (күрт  арықтатпау 
керек)  шырғаға  тартады.  Ұшырып  жемдейді.  Бұл  жаңа  шыққан  қауырсындарының  жетілуіне 
топшысының  берік  болып  шынығуына  себепші.  Мұнан  әрі  бүркітті  сарытап  етіп,  орташа  етінде 
ұстаған жөн»(1,90). 
Жазушының  осы  әңгімесінде  бүркітті  баптаудың  бір  кезеңі  де  түсіп  қалмаған,  барлығы  рет-
ретімен, жүйе-жүйесімен баяндалған. Жалпы, әңгіменің терең мазмұнынан байқағанымыз, автор сырт 
көз бақылаушы ғана болмаған, өзі де құс ұстаған сыңайлы. Немесе, құс ұстаған адаммен бірге тұрған. 
Оны тереңдеп зерттеген. Осы үзіндіде келтірілген «тірілту» әдісі қандай дәлдікпен бейнеленген. Сол 
сияқты  құсты  аңға  түсірер  алдында  қалай  жемдеу  керек  ол  да  байыптылықпен  баяндалған.  Дұрыс 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
149 
жемделмеген құс дұрыс жетілмейді екен. Ал дұрыс жемделген, бапталған құс сүзіліп, сыланып сала 
береді екен. Оны ұшырып жемдеудің өзі қандай нақтылық. Жазушы жалпы айтпайды, нақты айтады. 
Этнографиялық  әңгіме  құс  баптаудың  инструкциясы,  немесе,  энциклопедиясы  сияқты.  Бәрі  рет-
ретімен  баяндалған.  Олай  дейтініміз  кейіннен  бүркітті  түлетуді  баяндауы  да  терең  танымымен 
ерекшеленеді:  «Бүркіттің  екі  жылда  бір  дене  жүнін,  үшінші  жыл  дегенде  жал-құйрығын  (қанат 
құйрығын)  түлетеді.  Бой  жүнін  түлету  үшін  қатты  семіртсе  жетіп  жатыр.  Дүр-дүр  сілкінгенде 
жапырақтары төгіліп, түсіп қалады, Кейбір құсбегілер бой жүнін түлету үшін жылқының тамақ безін 
қымызға ашытып жегізеді. Бұл құстың денсаулығына жақсы емес. 
Қанат-құйрығын  түлету  үшін  өткір  бәкімен  ірі  қауырсындарын  тым  түбіне  жуықтатпай  қырқып 
тастайды.  Мұнан  соң  қауырсындардың  қуыс  өзегіне  бөрттірген  бидай  немесе  күкірт  тығып  бергі 
жағын мақтамен бекіте салады. Сонда бір жұмадан қалмай құстың ірі қауырсындары түсіп қалады да, 
оның орнына мұқалмаған көк болат семсердей жаңа қауырсын бітеді. 
Қазақ құсбегілерінің қолындағы құсты тиісті бап, күйіне қарай ашықтыруы, қоялатуы (құстыру), 
шаятыны (ішін жүргізу) болады. Қоялату үшін бармақтай аң киізді әбден жуып тазартып майға орап 
асатып  жіберсе  аздан  соң  ішіндегі  бар  нәжісті  құстырып,  бірге  түседі.  Ал  ішін  шайып,  ашықтыру 
үшін тырна жілігі нен жасалған түтіктен бір-екі рет қызыл шай жұтқызса жетіп жатыр»(1,90). 
Міне,  осы  жолдардың  өзінде  түлетудің  маңыздылығы  ғана  айтылып  қоймайды.  Қалай  түлеткен 
дұрыс екені көрсетіледі. Қайсыбір түлету жолдарының құстың денсаулығына зиян әкелетінін айтады. 
Мәселен,  құстың  «бой  жүнін  түлету  үшін  жылқының  тамақ  безін  қымызға  ашытып  жегізу»  зиян 
екенін  айтады.  Түлетуге  дайындаудың  өзі  өнер  екен.  Өйткені,  барлық  қырын  білмесең,  жаратушы 
аспанға  ұшатын  етіп жаратқан  құсқа  обал  жасайсың.  Ал,  осыншама  өнерді  білу  үшін  мың  жылдық 
тәжірибені  сүзіп  барып  жетесің.  Жазушының  еркін  айтып  отырғанына  қарағанда  осы  тақырпты 
мықтап тұрып зерттеген. Ал, сол күйі келген құсты баптау барысында ашықтыру, қоялату (құстыру), 
іш  шайу  (ішін  жүргізу)  сияқты  ретті  жұмыстарды  жүргізу  қажет  екен.  Осы  тұрғыдан  алғанда  май 
асату, немесе, «түтіктен бір-екі рет қызыл шай жұтқызу» дегендер бұрын еш жерден естіп, білмеген 
нәрселер.  Бұл  әңгіме  шын  мағынасында  халықтың  қазынасы  ретінде  сақталары  анық.  Ал  енді  осы 
құсты бабына келтіру үшін, оны тамақтандыру да маңызды роль атқарады. Тамақтандыру да әйтуір 
жем беру емес екен. Оның да реті бар екен. Енді соған назар аударайық:  «Құсбегілерден «қайыру» 
деген  сөзді жиі  естиміз.  Бұл  сөз  құсты  әр  кезде  әр  түрлі  бапта  ұстау  үшін  оған  берілетін  тамағына 
байланысты  айтылады.  Мәселен,  құсбегі  қолындағы  бүркітін  қайырып,  қалаған  бір  бабына  келтіру 
үшін мына сияқты жемнің түрлері беріледі: 
Қансоқты өлген аңның немесе малдың туралмаған, қаны сорғалаған кесек еті. 
Қызыл  –  құстың  қылғып  қақшуына  оңтайланып  туралған  қызыл  ет.  Мұның  да  қан-сөлі  өзінде 
болады. 
Тартпа – малдың немесе, аңның желкесі, толарсағы, шандыры сияқты құнары аз сіңірлі жерлері. 
Сарбөртпе – туралған соң суға екі-үш рет шайып, сығып, біршама қан-сөлінен арылтқан ет. 
Ақжем  –  майдалап  турап  әбден  аппақ  шүберектей  болғанша  суға  шайып,  сығымдап  бар 
маңызынан айырған ет. 
Тоят – құс өзі алған аңның таңын реп, тілін суырып немесе ыстық өкпесі мен жылы майын ойып 
жесе соны құс тояттады дейді. 
Үрген өкпе немесе боз өкпе – сойылған малдың яки аңның өкпесіне пышақ тигізбей кеңірдегімен 
қоса алып үріп қояды. Сонда өкпе маңызынан айырылып, құсты белгілі күйге түсіретін жем болып 
шығады. 
Құсбегілер  қолындағы  құстың  жай  күйін  тамыршыдай  бағып,  отырады  да  қажет  болса  бүркітке 
«ақжем»  мен  «бозөкпені»  жүдету  үшін,  «тартпаны»  шынықтыру  үшін,  «қансоқта»  мен  «қызылды» 
семірту үшін береді. Ал «сарбөртпені» құсты бір қалыпта ұстау үшін береді. Мұны қазақ «ойтамақ» 
деп те атайды» (1,91). 
Бүркітші бүркітін дұрыс баптап қана қоймай, оны қай уақытта болмасын күтіп ұстағаны абзал. Ол 
үшін сол бүркітке арналған мүліктердің бәрі ойдағыдай дұрыс болуы қажет. Жазушы осы мүліктерді 
атап, олардың қандай болуы керектігіне аса ыждахаттылықпен назар аударған: 
«Бүркітті  шошымалды  етпей  дұрыс  баптап  қолға  тез  көндіктірудің  бір  шарты  оған  қажетті 
мүліктердің дұрыс жасалуынан да. Олардың атаулары мынадай: 
Тұғыр  – бүркіттің құйрығы  жерге  тимейтіндей  етіп  жасалған  ағаш сәкі.  Қазақта  бүркіт  тұғырын 
алтынмен  аптап,  күміспен  күптеп  өнер  туындысындай  етіп  әшекейлеу  дәстүрі  де  болған.  Тұғырды 
шеберліктеріне қарай әр түрлі етіп жасай береді. 
Томаға – құстың көзін жауып тұру үшін былғарыдан қос сай, үш сай, немесе төрт сай етіп тігетін 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
150
 
бас киім. Бүркіт аяғымен қағып түсірмес үшін томағаға шырт етпемен бекітілген тамақ бау тағылады. 
Шытыра қадап, үкілеген томаға құсқа ерекше бір көрік береді. Томағасыз құс мазасыз болады. 
Балақ бау – қолға түскен құстың аяғын қатты қыспайтындай етіп кигізден сақина тігеді де, оның 
сыртын  былғарымен  қаптайды.  Сол  былғарыға  ұзындығы  екі  сүйемдей  ғана  қайыс  таспа  немесе 
шынжым жіп тағып ұшына жеңіл шығыршық өткізеді. Балақ бау, біріншіден, қолдағы құсты тұқырта 
ұстап,  орнықты  отырғызу  үшін  керек.  Екіншіден,  тұғырда  мазасыз  болмау  үшін,  үшіншіден,  желі 
бауды өткізу үшін қажет. 
Желі бау – балақ баудың қос шығыршығынан өткізетін, басында түйін тығырығы бар шыжым жіп. 
Желі бау құсты шырғаға тартқанда немесе қолға жаңадан түскен бүркітті баулығанда қажет. 
Бүркіт қолғап немесе биялай – жұмсақ етіп уаланған қасқыр терісінен үш саусақ етіп астар салып 
тіккен қолғап. 
Бүркіт  құндақ  немесе  бөлеу  –  талды  бауырлап  шабады  да,  дөңгелете  иіп  отырып  екі  басын 
біріктіреді.  Сонан  соң  шеңбердің  ішіне  жиі  етіп  күлдіреуіш  салады.  Бұл  кішкентай,  ойыншық 
шаңыраққа ұқсайды Мұнан әрі пішіп отырып дөп-дөңгелек көрпеше тігеді де, шеңбердің екі жеріне 
бала бесігінің тартпасына ұқсас тартпа тағады. Әдетте күнімен аңға салынған құстың қуаты азайып, 
кешкі  салқынға  шыдамай  құрылдайтын  кездері  болады.  Сондай  шақта  бүркіттің  аяғын  бауырына 
алғызып, бөлеуге байлап жүріп кетсе дәнеңе де етпейді. 
Бүркіт балдақ немесе қолдық – құсбегінің құсы қонып отырған қолы талмас үшін сүйеп отыратын 
аша  ауыз  ағаш.  Бүркіт  балдақтың  бір  жағына  бүлдірге  тағылады  да,  ер-тоқымның  алдыңғы 
қапталынан өткен шеттікпен байластырады. 
Сапты аяқ – қысқа ғана сабы бар, жайпақ келген ағаш ыдыс. 
Түтік  немесе шүмек  –  құстың ішін шаю  үшін,  су беру  үшін  тырна жілігінен  немесе ағаштан бір 
басын жайпақ ауызды етіп жасаған түтік. 
Мінеки, құсқа қажетті мүліктердің негізгілері осылар»(1,92). 
Бұл  мүліктер  құстың барлық жағдайына  ерекше қажетті  дүниелер.  Егер құстың  мүліктері дұрыс 
болмаған жағдайда ең қауыптысы құс «шошымалы» болуы ықтимал. Сол мүліктерді атасақ: «тұғыр, 
томаға, балақ бау, желі бау, бүркіт қолғап немесе биялай, бүркіт құндақ немесе бөлеу, бүркіт балдақ 
немесе қолдық, сапты аяқ, түтік немесе шүмек». Байқап отырғанымыздай бүркіттің мүліктері он екен. 
Соның  барлығы  құсқа  жағымды  болып  дайындалуы  қажет.  Онсыз  жоғарыда  айтылғандай  құстың 
тамағы тоқ, күйі жақсы болғанымен, ол «шошымалы» болуы әбден ықтимал. Ал енді осы құстардың 
жасына қарай ажыратып, оған ат қою да үлкен өнер. Жазушы назарынан бұл сәттер де сырт қалмаған: 
«Қазақ  құсбегілері  қолындағы  құстың  мекен-жайына,  мінезіне,  әлсіздік-күштілігіне,  ұшқарлық-
алғырлығына,  сырт  бітіміне  қарай  ат  қояды.  Мәселен,  «Ақшегір»,  «Күйшіл»,  «Күң  табан», 
«Шүңірек», «Кекшіл», «Садақ сан», «Ақиық», «Қанды балақ», «Сабалақ», «Шәулі», «Сарсүмбі» тағы 
басқаша. Бұларды құстың тегіне қарай қойылған аты дейді. 
Кейде  құстың  атына  тәрбие-бап  көріп,  бауыр  басқан  иесінің  есімі  де  қоса  аталады.  Мәселен, 
«Тулақтың шолағы» (бұл құсты Абай ақын бес құлынды бие беріп алған екен), «Тінейдің сары құсы», 
«Жаяу  Мұсаның  көк  дойыны»,  «Мәтімұсаның  он  үш  құйрығы,  «Шайманның  сұршолағы», 
«Жабайдың қара шегірі» тағы басқалары. 
Қазақ құсбегілері бүркіт атын жасымен де атайды. Жасына қарай бүркіт былай аталады: бір жас – 
балапан құс, екі жас – қан түбіт, үш жас – тірнек, төрт жас – тас түлек, бес жас – мұзбалақ, алты жас – 
көк түбіт, жеті жас  – қана, сегіз жас  – жана, тоғыз жас  – май түбіт, он жас  – барқын, он бір жас  – 
баршын, он екі жасшөгел, осылайша он бес, жиырма жасқа дейін атала береді»(1,93). 
Құс  салуды  қазақ  кәсіп  деп  қарамаған,  оған  өнер  деп  ат  қойған.  Соны  растайтынын  осы 
этнографиялық  әңгімеден  байқадық.  Құспен  аңға  шығуды  да  жай  ғана  құс  салу  деп  айта  салмаған, 
оған  да  қазақ  ат  қойған.  Қансонарды  қоя  тұрғанда,  салбурынды  айтсаңшы.  Сол  салбурынға 
қатысатындардың  өзін  бөліп  тастаған.  Әрқайсысының  өзінің  атқарар  қызметі  болған.  Мәне,  осы 
туралы  жазушы  былай  таратып  айтады:  «Қазақ  аңшылары  жүйрік  ат,  қыран  бүркітін,  алғыр  тазы, 
болат  қақпанын,  қыл  тұзақ,  жібек  торын  сақадай  сай  етіп,  айлап-апталап  аңшылық  құруды 
«салбурын»  деп  атайды.  Салбурынға  қатысқандар  жасына,  атағына,  ақылына  байлығына,  біліміне 
қарамай міндетті түрде бүркіт иесі құсбегіне бағынады. 
Құсбегі салбурынға қатысушыларды алдын-ала беске бөліп топтайды. 
Бірінші, тұрғышылар бүркіт ұстап биікте тұрушылар. 
Екінші, қағушылар—аң жүретін жерді тінте сүзіп қуып шығушылар. 
Үшінші,  тосқауылшылар  –  қашқан  аңды  ін  қорымнан,  таулы-тастақты  жерлерден  қайтарып, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
151 
жасқап тұру үшін жолын тосушылар. 
Төртінші, ізшілер – аңды ізіне түсіп жүріп, бойын көрушілер. 
Бесінші, қызылшы немесе бақыршылар – қоста қалып ас әзірлеушілер немесе союшылар» (1,94). 
Бүркіт ұстау, құсбегілік қазақ арасында өнер қабылдануының өзіндік құпиясы да бар. Құс ұстау өнер 
болғанда, ең бастысы баптау. Дұрыс баптауды білмесең құстың обалына қаласың, өзің күлкі боласың. 
Сондықтан тыныш малыңды бағып жүр, құс ұстаған өнерліге құрметпен қара. Бүркіт те бабына қарай 
аңға  түседі.  Бабы  жеткен  құс  түлкі,  қарсақ,  қоян  алады.  Ал  кейбір  өжет  қырандар  қасқыр,  киік, 
арқарға да түседі. Бүркіт ұстау, құсбегі болу қазақ мінезінің өрлігінен хабар береді. 
 
1
 
Сейдімбеков А. Тауға біткен жалбыз. – Алматы: «Жалын», 1979. - 208 б. 
2
 
Д.Байғонақов.  Этнос.  -104  бет.  //  Кітапта:  «Қазақстан»  Ұлттық  Энциклопедиясы.10  том.  /  Бас 
редакторы Б.Аяған. – Алматы: «Қазақстан энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2007. - 704 б. 
3
 
М.О.Әуезов. Абай Құнанбаев. – Алматы: Ғылым, 1967. - 390 б. 
4
 
С.Махмұтов.  Аңшылық.  -388  бет.  //  Кітапта:  «Қазақстан»  Ұлттық  Энциклопедиясы.  1  том.  /  Бас 
редакторы Ә.Нысанбаев. – Алматы: «Қазақстан энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2002. - 704 б. 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: