Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

1 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖҼНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
 
С. АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН 
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ 
ВОСТОЧНО-КАЗАХСТАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ 
ИМЕНИ С. АМАНЖОЛОВА 
 
 
 
 
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҒЫЛЫМНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
МЕН КЕЛЕШЕГІ 
 
Аманжолов оқулары-2016 
 
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция 
МАТЕРИАЛДАРЫ 
 
8-9 желтоқсан 2016 ж. 
 
 
МАТЕРИАЛЫ 
Международной научно-практической конференции 
 
Аманжоловские чтения-2016 
 
ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ СОВРЕМЕННОЙ 
КАЗАХСТАНСКОЙ НАУКИ 
 
8-9 декабря 2016 года 
 
 
 
 
Ҿскемен ∙ Усть-Каменогорск 
2016 

2 
 
ҼОЖ 001 
Қ 14 
 
 
Редакция алқасы: 
Бас редактор 
Қуандықов Ә.А., экономика ғылымдарының докторы, ректор 
 
 
Бас редактордың орынбасары: 
Ердембеков Б.А., филология ғылымдарының докторы, профессор, стратегиялық 
даму жҽне ғылыми жҧмыс жҿніндегі проректор 
 
 
 
Қ 14  
  «Қазіргі  қазақстандық  ғылымның  мәселелері  мен  келешегі» 
«Аманжолов оқулары-2016»: Халықар. ғыл.-тҽж. конф. мат. жинағы = Мат. 
Междунар. науч.-практ. конф. «Аманжоловские чтения-2016» «Проблемы 
и  перспективы  современной  казахстанской  науки».  –  Ҿскемен:  С. 
Аманжолов атындағы ШҚМУ «Берел» баспасы, 2016. – 326 б. – 1-бҿлім. 
  
ISBN 978-601-314-097-1 
ISBN 978-601-314-098-8 (1-бҿлім) 
 
Жинаққа  Қазақстан  Республикасы  Тҽуелсіздігінің  25  жылдығына  орай  «Қазіргі 
қазақстандық  ғылымның  мҽселелері  мен  келешегі»  тақырыбындағы  «Аманжолов 
оқулары-2016» 
атты 
Халықаралық 
ғылыми-тҽжірибелік 
конференциясының 
материалдары 
енгізілген. 
Мақалалар 
Қазақстан 
Республикасының 
қазіргі 
экономикалық-қҧқықтық  кеңістігінің  дамуы,  тҥрік  ҽлемінің  негізі  ретінде  Алтайды 
зерттеу, кҿптілдік білім беру: ҧлттық басымдықтар мен халықаралық тҽжірибесі ҿзекті 
мҽселелеріне арналған. 
Конференция материалдары екі бҿлімнен тҧрады.  
 
В  сборнике  представлены  статьи  Международной  научно-практической 
конференции  «Аманжоловские  чтения-2016»  на  тему  «Проблемы  и  перспективы 
современной казахстанской науки», посвященной 25-летию Независимости Республики 
Казахстан.  Статьи  посвящены  современным  проблемам  и  перспективам  развития 
экономико-правовой  сферы  Республики  Казахстан,  исследованию  Алтая  как  основы  
тюркского  мира,  внедрению  полиязычного  образования:  национальные  приоритеты  и 
международный опыт. 
Материалы конференции состоят из двух частей. 
 
ҼОЖ 001 
ISBN 978-601-314-098-8 (1-бҿлім) 
© С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, 2016 
ISBN 978-601-314-097-1 
 

3 
 
1-секция. АЛТАЙ – ТҤРІК ӘЛЕМІНІҢ НЕГІЗІ 
Секция 1. АЛТАЙ – ОСНОВА ТЮРКСКОГО МИРА 
 
ҼОЖ 327.7 
ҼУЕСХАН А., ДАНИЯРОВА А.Д., ШҤРШІТБАЙ Б.Ш. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҦЙЫМДАР 
 
Халықаралық  ҧйымдар  XIX  ғ.  екінші  жартысында  пайда  болды. 
Халықаралық  ҧйымдардың  пайда  болып,  дамуы  халықаралық  қатынастардың 
ҧзақ  мерзімді  жҽне  табанды  саяси  жҽне  экономикалық  іс  -  қимылдарына 
байланысты.  Кҿне  замандарда,  қҧл  иеленуші  мемлекеттер  кезеңінің  ҿзінде 
халықаралық келісім шарттар, халықаралық арбитраждар туындап, халықаралық 
қҧқықтың  классикалық  институттары  -  конгрестер  мен  конференциялар  пайда 
болған. Уақыт жылжыған сайын халықаралық бас қосулар кездейсоқ емес, оқтын 
-  оқтын  жҥзеге  асырылып,  жҽне  мҧндай  конференцияларды  дайындап,  шақыру 
ҥшін  тҧрақты  органдар  қҧрылып  ҿз  қызметтерін  дҽйекті  тҥрде  жҥзеге  асырып 
отырған  [1].  Міне,  дҽл  осындай  органдар  болашақ  халықаралық  ҧйымдардың 
қайнар  кҿзі,  бастауы  болды.  Сонымен,  халықаралық  ҧйым  дегеніміз  - 
халықаралық қҧқық субъектісі болуға мҥмкіндігі бар жҽне тҧрақты тҥрде қызмет 
атқаратын  мекемелері  бар,  халықаралық  қҧқық  талаптарына  сай  белгілі 
мақсаттарды  орындау  ҥшін  келісім  негізінде  қҧрылған  мемлекеттердің 
халықаралық бірлестігі. 
Халықаралық  ҧйымдар  халықаралық  қатынастар  жҥйесінің  ажырамас  бір 
бҿлігі.  Бҧл  жҥйенің  басты  жҽне  негізгі  элементі  -  мемлекет.  Мемлекеттер 
халықаралық қҧқықтың басты субъектілері. Сондықтан халықаралық ҧйымдарды 
халықаралық  қатынастар  жҥйесінің  екінші  деңгейдегі  элементі  деп  қарастыру 
қажет.  Халықаралық  ҧйымдар  ҿздерінің  ҧйымдар  халықаралық  қатынастар 
жҥйесіндегі  орны  мен  рҿліне  қарай  жіктеледі.  Бҧл  ҧйымдардың  ең  беделдісі, 
ҽрине  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымы  болып  табылады.  Оның  халықаралық 
қатынастардағы рҿлі ерекше маңызды. Ол халықаралық ҧйымдардың жаһандық 
жҥйесінің  ядросы  болып  табылады.  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  жарғысы  1945 
жылы  26  маусымында  51  мемлекеттің  қол  қоюымен  Сан-Франсиско 
конференциясында  қабылданып,  сол  жылдың  24  қазанында  аталмыш 
конференцияға 
қатысушы 
елдердің 
Жарғыны 
ратификациялауларына 
байланысты  қҧрылды.  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымын  қҧрушы  инициаторлар:  Кеңес 
Одағы, Америка Қҧрама Штаттары жҽне Ҧлыбритания болып табылады. 
Ҧйымға мҥше мемлекеттердің алдында жарғы бойынша мынадай міндеттер 
жҥктеледі:  
-
 
Ҿздерінің кейінгі ҧрпақты соғыс қаупінен сақтау; 
-
 
Халықаралық қауіпсіздікті жҽне бейбітшілікті қолдау; 

4 
 
-
 
Ҧлттар  арасында  теңқҧқылық  принцип  бойынша  достық  қатынастарын 
дамыту;  
-
 
Халықаралық  экономикалық,  ҽлеуметтік,  мҽдени  жҽне  гуманитарлық 
сипаттағы мҽселелерді шешуде халықаралық ҽріптестікті жҥзеге асыру; 
-
 
Адамдардың нҽсіліне, жынысына, тіліне, дініне қарай бҿлмей, барлығының 
қҧқығын сақтау. 
Жылдар ҿте келе, БҦҦ - ның қызметіндегі кемшіліктер мен 
қиыншылықтарға қарамастан, керекті ҧйым екендігі дҽлелденді.Ҧйымға мҥше 
болу барлық бейбітсҥйгіш мемлекеттер ҥшін ашық жҽне ол Қауіпсіздік кеңесінің 
ҧсынысымен Бас Ассемблеяның шешімімен жҥзеге асады. 
 1-сурет Біріккен Ҧлттар Ҧйымының қҧрылымы 
 
 
Бас Ассамблеяның мҽжілісіне БҦҦ-на мҥше мемлекеттердің    барлығының 
ҿкілдері қатысады. Бҧл орган БҦҦ Жарғысы шегінде кез келген іс пен мҽселені 
талқылау,  мҥше  мемлекеттерге  ҧсыныс  ҽзірлеу  уҽкілетін  иеленеді.  Қауіпсіздік 
Кеңесінің  жыл  сайынғы  ҽрі  арнайы  баяндамаларын  талқылап,  бҥкіл  Ҧйымның 
бюджетін қарап, бекітеді. 
 
БҦҦ  Жарғысының  24-бабына  сҽйкес  Қауіпсіздік  Кеңесіне  халықаралық 
бейбітшілік  пен  қауіпсіздікті  қолдау  жауапкершілігі  жҥктелген.  Бҧл  органның 
ерекшелігі  -  Кеңестің  5  тҧрақты  мҥшесі  ғана  шешім  қабылдау  кезінде  бір 
ауыздылық  қағидасын  қатаң  ҧстанады.  Егер  олардың  біреуі  ҧсынылған  жобаға 
қарсы дауыс берсе, шешім қабылданбайды. 
 
Хатшылық  БҦҦ-ның  атқарушы  органы  міндетін  орындайды.  Оған 
Қауіпсіздік  Кеңесінің  ҧсынысы  бойынша,  Бас  Ассамблея  5  жыл  мерзімге 
тағайындайтын БҦҦ-ның Бас Хатшысы басшылық жасайды. 
 
Қҧрамына  54  мемлекет  кіретін  Экономикалық  жҽне  ҽлеуметтік  кеңеске 
экономикалық,  ҽлеуметтік  мҽдениет,  білім,  денсаулық  сақтау  салаларындағы 
Бас Ассамблея
Экономикалық жҽне 
ҽлеуметтік кеңес
Қауіпсіздік кеңесі
Қамқорлық жҿніндегі 
кеңес
Хатшылық
Халықаралық сот

5 
 
халықаралық мҽселелер бойынша зерттеулер жҥргізу жҽне баяндамалар ҽзірлеу, 
сондай-ақ,  Бас  Ассамблеяға,  БҦҦ  мҥшелеріне,  БҦҦ-ның  мамандандырылған 
мекемелеріне мҥдделі ҧсыныстар жасап, тапсыру уҽкілеттігі берілген. 
 
Қамқорлық  жҿніндегі  кеңестің  негізгі  міндеттері  -  қамқорлыққа  алынған 
территория  тҧрғындарының  саяси,  экономикалық  жҽне  ҽлеуметтік  прогресіне, 
оның  білім  беру  саласында  ілгерілеуіне,  оның  ҿзін-ҿзі  басқаруға  немесе 
тҽуелсіздікке  жету  бағытында  прогрессивті  дамуына  жҽрдемдесу  (БҦҦ 
Жарғысы, 76-бап) болып табылады. 
 
Халықаралық  Сот  мемлекеттер  арасындағы  даулы  мҽселелерді  шешетін, 
сондай-ақ,  БҦҦ  органдарының,  оның  мамандандырылған  мекемелерінің  қҧқық 
мҽселелері  бойынша  ҧсыныстық  ҧйғарым  шығаратын  ең  басты  халықаралық 
ҧйым болып саналады 
[2].
 
Жарғының I тарауы бойынша, БҦҦ келесі мақсаттары: 
1)  Халықаралық  бейбітшілік  пен  қауіпсіздікті  қолдау  жҽне  осы  мақсатта 
ҽлемге тҿнген қауіп – қатердің алдын алу мен жою жҽне басқыншылық актілерін 
немесе  бейбітшілікті  бҧзатын  басқа  да  бҧзушылықтарды  басу  ҥшін  тиімді 
ҧжымдық  шараларды  қабылдауғы  жҽне  ҽділдік  принциптері  мен  халықаралық 
қҧқыққа  сҽйкес  бейбіт  қҧралдармен  бейбітшіліктің  бҧзылуына  соқтыратын 
халықаралық даулар немесе жағдайларды бітістіру немесе шешу; 
2)  Теңдік  принциптерін  қҧрметтеу  жҽне  халықтардың  ҿзін  –  ҿзі  билеуі 
негізінде ҧлттар арасындағы достық қарым қатынастарды дамытуды, сондай – ақ 
жалпыға бірдей бейбітшілікті нығайту ҥшін басқа да тиісті шараларды қабылдау; 
3)  Экономикалық,  ҽлеуметтік,  мҽдени  жҽне  гуманитарлық  сипаттағы 
халықаралық мҽселелерді шешуде, сондай – ақ адам қҧқығын қҧрметтеуді жҽне 
нҽсілі,  жынысы,  тілі  мен  дінінің  айырмашылығынсыз,  барлығы  ҥшін  негізгі 
бостандықты  кҿтермелеу  мен  дамытуда  халықаралық  ынтымақтастықты  жҥзеге 
асыру белгіленді
[3]
. 
БҦҦ  ҿзінің  кҿп  қырлы  функцияларын  қосқанда  ҽлемдік  қауымдастық 
қызметінің  барлық  дерліктей  салаларын  қамтиды.  Оның  ҿзектілігі,  ҽсіресе  ҿсіп 
келе  жатқан  ғаламдық  тҽуелділік  пен  мемлекеттердің  халықаралық  бейбітшілік 
пен  қауіпсіздікті  қамтамасыз  етуде  кҥш  -  жігерін  біріктіруді  талап  етумен 
ерекшеленетін қазіргі заманның қақтығыстарын шешеудегі рҿлі ҿте зор. 
БҦҦ мҥше - мемлекеттері ҥшін басты маңыздылық Ҧйымның халықаралық 
бейбітшілік  пен  қауіпсіздікті  сақтау,  қарусыздану  мен  жаппай  қырып  -  жою 
қаруын  таратпау  секілді  ҿзекті  мҽселелерді  шешуге  қатысуы  болып  табылады. 
Ҧйым,  сонымен  қатар  лаңгестік,  есірткінің  заңсыз  айналымы  мен  ҧйымдасқан 
қылмысқа қарсы кҥрес бойынша халықаралық кҥш - жігер бастамасын кҿтерді. 
Бҥгінгі  таңда,  ол  халықаралық  қауымдастықтың  кҿкейтесті  мҽселелерін 
шешудің  ҿзінше  бір  орталығына  айналды:  БҦҦ  адам  қҧқығын  қҧрметтеуді 
қолдау, қоршаған ортаны қолдау, аурулармен кҥрес, жоқшылық ауқымын тежеу, 
босқындарға  кҿмек,  миналарды  залалсыздандыру  жҽне  ЖҚТБ  -  мен  кҥрес 
бойынша жҥйелі жҧмыс атқаруда. 

6 
 
БҦҦ  -  ның  басты  мақсаттарының  бірі  -  бҥкіл  ҽлемде  бейбітшілікті  сақтау. 
Кҿптеген  жылдар  бойына  ҧйым  халықаралық  дағдарыстың  алдын  -  алу  жҽне 
ҧзаққа  созылған  қақтығыстарды  шешуде  маңызды  рҿл  атқарып  келеді. 
Бейбітшілікті  орнату  мен  сақтау  жҽне  гуманитарлық  кҿмек  кҿрсету  жҿніндегі 
кешенді  операцияларды  жҥзеге  асырды.  Сонымен  қатар,  ол  ҿршіп  келе  жатқан 
қақтығыстардың алдын -  алу шараларын қолға алды. Қақтығыс соңынан кейінгі 
жағдайларды  ол  зорлықтың  тҥп  негізін  жою  мен  тҧрақты  бейбітшілік  негізін 
салуға бағытталған ҧйымдасқан шараларды жиі қолға алуда. 
Біріккен Ҧлттар Ҧйымы келесі принциптерге сҥйеніп ҽрекет етеді: 
-
 
 оның барлық мҥшелерінің егемендік теңдігі; 
-
 
 олардың  мойнына  алған  барлық  халықаралық  міндеттемелерді  адал 
орындауы; 
-
 
олардың  арасында  туындайтын  халықаралық  даужанжалдарды  бейбіт 
жолмен шешу; 
-
 
басқа  мемлекеттерге  қарсы  кҥш  қолданбау  немесе  кҥш  қолданамын  деп 
қоқан-лоқы кҿрсетпеу; 
-
 
олар  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының  Жарғысына  сҽйкес  жҥргізілетін  барлық 
шараларға жанжақты кҿмек кҿрсетуі керек; 
-
 
Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымы  оған  мҥше  емес  барлық  мемлекеттердің  осы 
принциптерді  ҧстануын  талап  етеді,  ҿйткені  бҧл  халықаралық  бейбітшілік  пен 
қауіпсіздікті қамтамасыз ету ҥшін қажет; 
-
 
Біріккен Ҧлттар Ҧйымына Жарғы ешқандай жағдайда мемлекеттердің ішкі 
ісіне жататын. 
-
 
 Халықаралық  ҧйымдар  санының  ҿсуі  жҽне  олардың  қызмет  шеңберінің 
кҿңеюі,  ҿз  кезегінде  халықаралық  қатынастардың  қҧрылымы  мен  жҥйесіне  игі 
ҽсері  етері  сҿзсіз.  XX  ғасырдың  екінші  жартысында  кҥрт  кҥшейген  жаһандану 
процестері,  оған  сҽйкес  ҽртҥрлі  елдер  мен  халықтардың  ҿзара  қарым-
қатынасының  дамуы,  жаңа  халықаралық  ҧйымдардың  қҧрылуына  септігін 
тигізді.  Біріккен  ҦлттарҦйымы  дағдарыстар  мен  қайшылықтарға,  ҽлемдегі 
халықаралық  шиеленістерге  қарамастан  «қырғи  қабақ  соғысына»,  жаңа 
мемлекеттер  мен  блоктардың  қҧлап,  қайта  қҧрылуына  қарамастан  керекті  жҽне 
ҿміршең  ҧйым  екенін  кҿрсетті.Оның  қызметі  ядролық  соғыс  қауіпін  жойып, 
адамзатқа ғаламдық бейбітшілік ортасында ҿмір сҥруге, отарлық жҥйенің қҧлап, 
апартеидтің  жойылуына,  бірқатар  аймақтық  шиеленістерді  реттеуге  мҥмкіндік 
жасады. Сонымен  болашақта халықаралық ҧйымдардың қызметтері дами береді 
жҽне  халықаралық жағдай  талап  ететін  болса,  жаңа функциялары ҿмірге  келеді 
деп сенімді тҥрде айтуға болады. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1)
 
Булгынбаева  А.К.  Халықаралық  ҧйымдар.  –  Ҿскемен:  Берел,  2015.- 
116 бет. 
2)
 
Электронды сайт: 
http://el.kz/m/articles/view/content-1122
  

7 
 
3)
 
Батыршаҧлы  Сайлау.  Дипломатиялық  қызмет  жҽне  Халықаралық 
қатынастар. – Астана: Фолиант, 2011.- 510 бет. 
 
УДК 070.22 
ДЖИЛКИБАЕВА А.А.  
ВКГУ имени  С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск 
 
ПУБЛИЦИСТИКА ОТЫНШИ АЛЬЖАНОВА В  
«КИРГИЗСКОЙ СТЕПНОЙ ГАЗЕТЕ» 
 
«Киргизская  степная  газета»  («Дала  уалаятының  газеті»)  издавалась  на 
русском  и  казахском  языках  в  Омске  с  1888  до  1902  года  как  орган  Омского 
генерал-губернаторства.  В  неофициальной  части  газеты  активно  публиковались 
работы  видных  ученых-востоковедов  В.Радлова,  А.Алекторова,  Г.Потанина, 
П.Обручева,  Н.Ядринцева.  Казахскими  сотрудниками  были  талантливые 
публицисты  М.Копеев,  М.Сералин,  А.Курманбаев,  А.Шонаев,  А.Ногербеков, 
среди них и О.Альжанов. 
Альжанов  Отынши  –  талантливый  журналист,  публицист,  видный  деятель 
алашординского движения. Он родился в 1873 году в Семипалатинской области, 
Зайсанском  уезде.  В  1882  году  был  зачислен  в  начальное  русско-казахское 
училище в Зайсане, продолжил образование в городском училище Омска. Затем 
поступил  в  Омскую  учительскую  семинарию,  где  на  последних  курсах  начал 
сотрудничать  с  различными  изданиями.  После  окончания  семинарии  несколько 
лет  работал  переводчиком  в  Омском  окружном  суде,  затем  учителем  в 
кокпектинской  школе.  В  эти  же  годы  началась  общественно-политическая 
деятельность О.Альжанова.  
Собирая  образцы  устного  народного  творчества  в  родном  Зайсане  и 
Тарбагатае,  в  Омске  и  Кызылжаре  (Петропавловск), он  видел  вопиющие  факты 
беззакония  и  произвола  со  стороны  царских  чиновников,  печальные  картины 
отсталости и невежества своего народа. Все это стало предметом его публикаций 
в  русских  и  казахских  изданиях  того  времени.  За  политические  взгляды 
Альжанов  в  1909  году  был  арестован,  некоторое  время  провел  в  тюрьмах 
Семипалатинска, затем был выслан на пять лет в Лепсинский район Жетысуской 
области.  Но  и  здесь  он  нашел  единомышленников  и  продолжал  активно 
защищать  интересы  своего  народа.  Альжанов  был  участником  Всекиргизского 
съезда  в  Оренбурге  (21-28  июля  1917  г.).  На  этом  съезде  он  был  избран  в 
Учредительное  собрание  депутатом  от  Семиреченской  области.  Этот  факт 
зафиксирован в Постановлении всекиргизского съезда, опубликованном в газете 
«Қазақ»  от  31  июля  1917  года.  В  декабре  1917  года  прошел  один  из  самых 
важных съездов, где было сформировано алаш-ординское правительство. Одним 
из  пятнадцати  членов  правительства  нового  государства  Алаш-Орда  стал 
О.Альжанов. В 1918 г. он был расстрелян большевиками. 
Публицистика  Альжанова  многогранна,  разнообразна  и  по  тематике,  и  по 
жанровым  и  стилистическим  особенностям,  но  до  сих  пор  не  изучена.  В  свое 

8 
 
время  он  публиковался  во  многих  изданиях,  по  объективным  причинам  эти 
материалы  пока  недоступны.  Мы  имеем  возможность  исследовать  только  те 
работы  Альжанова,  которые  были  опубликованы  в  газете  «Дала  уалаятының 
газеті».  Весь  материал  сохранившихся  в  архивах  номеров  этой  газеты  ученый-
библиограф  У.Субханбердина  собрала  и  систематизировала  в  пяти  книгах.  В 
известных нам исследованиях, монографиях по истории казахской журналистики 
мы нашли упоминание имени нашего автора, в контексте, соответствующем  той 
оценке,  которую  давали  советские  историки  движению  «Алаш-орда»  и  его 
представителям.  В  монографии  М.И.Фетисова  «Зарождение  казахской 
публицистики»
 
О.Альжанов обвиняется в том, что он не видел истинных причин 
социальных  бед  казахов,  не  поднялся  «до  революционных  выводов  о 
необходимости коренного переустройства общественной жизни» [1,337]. Именно 
поэтому,  по  мнению  М.И.Фетисова,  такие  сотрудники  «Киргизской  степной 
газеты»,  как  О.Альжанов,  «позднее  оказались  в  контрреволюционном  алаш-
ординском лагере». Такова была оценка  историков советской эпохи. 
Революционных  выводов,  классовых  подходов  мы  в  публицистике 
О.Альжанова  не  найдем,  потому  что  по  своим  общественным  взглядам  он  был 
близок  к  либеральным  демократам  и  во  многом    оставался  на  позициях 
просветительства.  Показательной  является  публикация  «Кого  киргизы  считают 
хорошим  человеком?»  (1894,  №  25),  в  которой  можно  найти  черты  социально-
этического  эссе.  Этот  нравоописательный  этюд  построен  на  сопоставлении 
нравов  прошлого  и  настоящего.  Несколько  идеализируемое  автором  прошлое 
родило замечательную пословицу – «Богатство – не достоинство, бедность – не 
порок». О.Альжанов с горечью констатирует, что «нынешние киргизы, к стыду 
своему, с каждым годом начинают забывать эту пословицу, и  употребляют для 
измерения достоинств человека не ум и нравственные качества, а другое мерило, 
а  именно  имущественное  богатство,  позорно  заменяя  старинную  пословицу 
другою  новейшей  формации:  «Если  ты  такой  умный,  то  почему  ты  тогда 
бедный».  Этим  он  объясняет  то,  что  на  выборах  волостными  избирают  в 
основном  богатых.  Это,  конечно,  наивное  объяснение,  т.к.  из  писем  Чокана,  из 
произведений Абая мы знаем, что на выборах главным были подкуп и взятки, а 
не  голос  народа.  Заключение  статьи  имеет  соответствующий  просветительский 
характер:  «Все  это  зло  происходит  в  степи  от  ложного  взгляда  киргиз  на 
достоинства людей» [2, 538]. 
В  просветительском  русле  Альжановым  решаются  и  гендерные  проблемы. 
Во  многих  его  статьях  ставятся  вопросы  бесправного  положения  женщины, 
искоренения варварских обычаев старины, отказ от аменгерства, многоженства, 
калыма,  необходимости  приобщения  казашек  к  просвещению.    Разработка 
проблемы  эмансипации  казахской  женщины  является  одной  из  ярких  страниц 
истории  казахской  журналистики.  Общественное  мнение  одобряло  публикации 
на  эту  тему,  для  убедительности  журналисты  свои  рассуждения  подкрепляли 
цитатами из фольклорных источников. 
В  1894  году  в  «Дала  уалаятының  газеті»  О.Альжанов  публикует  статью 
«Печальное положение современной киргизской женщины». Автор знакомится с 

9 
 
брачными  делами  в  различных  учреждениях,  «количество  жалоб  и  просьб  уже 
говорит  об  известной  ненормальности  семейных  отношений  киргиз, 
обнаруживает картину грубого произвола и деспотизма».  
Изначальную причину такого бедственного состояния семейных отношений 
автор  видит  в    том,  что  «почти  каждая  семья  своим  происхождением  обязана 
акту  произвола,  действию  чужой  воли,  помимо  всякого  желания  лиц,  которым 
приходится вступать между собою в брак». От таких отношений, прежде всего, 
страдают  женщины:  «Вся  тяжесть  несчастных  последствий,  неизбежно 
вытекающих из подобного рода отношений, прежде всего, падает на киргизскую 
женщину,  как  существо  безгласное  и  бесправное,  как  у  всех  некультурных 
народов».  
Альжанов  резко  осуждает  обычай  раннего  сговора,  когда  невинные 
младенцы еще лежат в колыбели: «Если у киргиза родятся дочери, то это значит, 
что  у  них  появляется  в  руках  живой  товар,  который  надо  прибыльно  сбыть. 
«Слава  богу,  и  у  нас  есть  красная  шерсть»,  говорят  родители  при  рождении 
девочек».  Так  как  эта  статья  предлагалась  русскому  читателю,  автор  счел 
необходимым  сопроводить  отдельные  места  примечаниями  этнографического, 
исторического характера. Например, в данном случае имеется сноска, в которой 
автор поясняет смысл приведенной им поговорки: «Нужно заметить, что киргизы 
для  домашнего  употребления  окрашивают  шерсть  в  разные  цвета.  В  степи 
достать красную краску трудно, поэтому шерсть, окрашенная в красную краску, 
ценится  дорого»».  Продолжая  свою  мысль,  автор  пишет:  «Всякому  хочется 
получить  хорошую  плату  за  спелое  яблоко».  И  тут  тоже  он  дает  пояснение: 
«Выражение  «спелое  яблоко»  означает  взрослых  девиц,  которых  еще  никто  не 
сватал».  В  таких  примечаниях,  пояснениях  проявляется  забота  публициста  о 
своем читателе, который должен адекватно воспринимать содержание текста.  
Несчастным  девушкам  остается  один  выход  –  сбежать  из  родительского 
дома  с  возлюбленным  в  счастливые  края.  Здесь  утопический  идеал  счастливой 
земли под гендерным влиянием приобретает свои особенности, примером могут 
служить девичьи напевы:  
«Мы убежим в счастливый край, 
Где текут молочные реки, 
Где волки не обижают овец, 
Где родители не продают родных дочерей». 
Справедливость  собственных  наблюдений  публицист  подтверждает 
многими отрывками из песен, созданных казахскими женщинами, «все эти песни 
печальны  и  безотрадны,  как  сама  их  жизнь».  Альжанов,  как  и  многие 
просветители  того  времени,  много  занимался  сбором  фольклорных  образцов. 
Для него эти народные песни и сказания были не только историей, но и точным 
отражением  состояния  души,  психологическим  портретом  человека  из  народа. 
Только в песнях женщины могли выразить свою печаль, свою обиду:  
«Родители наши глухи и немы, 
Они не спрашивают нас, 
Кого мы любим, 

10 
 
И не видят наших слез». 
[«Тілі жоқ атам, анам саңырау болған, 
Біздерден ықтияр сҧрамаган, 
Кімді балам сҥйесің деп, 
Жасымызды кҿзден аққан кҿре алмаған»] 
Альжанов  пишет:  «Горькую  правду  народных  песен  мы  могли  бы 
подтвердить  большим  количеством  фактов,  где  киргизская  женщина  является  в 
отношении  мужа  в  том  же  варварском  положении  рабыни,  бессловесного  и 
бесправного существа». 
В  заключительной части  Альжанов  пишет:  «Но  оставим  летопись  женских 
страданий  и  обратимся  к  вопросу:  отчего  на  долю  киргизской  женщины 
выпадает  такое  жестокое,  в  лучшем  случае,  презрительное  отношение?»  И  сам 
же  публицист  отвечает:  «Не  ясно  ли,  что  те  жестокости,  которые  киргизы 
допускают в отношении своих женщин, доказывают только печальное состояние 
народа,  погруженного  во  мрак  невежества.  Когда  просвещение  пускает  свои 
корни  в  обществе,  оно  неизбежно  сглаживает  первобытные  различия  в 
положении  мужчины  и  женщины»  [2,  600].  Именно  в  развитии  просвещения, 
когда  «уважение  к  сильному  кулаку  сменяется  уважением  к  сильному  уму», 
Альжанов  видит  решение  гендерных  проблем,  обращение  к  этим  проблемам 
говорит о гуманистическом начале публицистики Альжанова. 
Как  известно,  казахская  периодика  конца  19  –  начала  20  веков  большое 
внимание  уделяла  развитию  народного  образования.  Газеты  охотно  печатали 
сообщения об открытии  новых школ, об успехах казахской молодежи, которая 
обучалась  в  вузах  Санкт-Петербурга,  Москвы,  Томска,  Омска,  систематически 
появлялись  статьи  пропагандистского  характера.  Для  публикаций  Альжанова 
характерно  то,  что  он  не  огранивается  призывами,  а  привлекает  внимание 
общественности  к  практическому  осуществлению  образовательных  задач.  Он 
настаивал  на  необходимости  изучения  русского  языка  в  казахских  школах.  В 
статье  «Полезные  книги  для  киргиз»  (1894,  №  39)  он  дает  аннотацию  целому 
ряду  книг  для  чтения  и  учебников,  изданных  по  инициативе  В.Катаринского, 
инспектора  инородческих  школ  Оренбургского  учебного  округа.  Альжанов  
поддерживает  «добрый  почин  в  деле  распространения  в  киргизской  степи 
русского  просвещения»  и  считал  важным  то,  что  эти  издания  принесут 
«существенную  пользу  не  только  киргизам  при  изучении  русского  языка,  но 
также  и  русским,  желающим  научиться  киргизскому  языку»,  так  как  в  них 
казахский текст напечатан русскими буквами. «Русская азбука гораздо лучше и 
точнее  передает  звуки  киргизского  языка,  чем  арабская.  При  новом  способе 
начертания  киргизского  текста  по  одной  и  той  же  книжке  могут  с  одинаковым 
успехом учиться как киргиз русскому языку, так и русский киргизскому» [2,609]. 
Как  видим,  в  дискуссиях  по  проблемам  казахского  алфавита  он  защищал  идею 
Ибрая Алтынсарина о переходе с арабской графики на русскую.  
В этой же статье Альжанов затронул важную проблему сохранения чистоты 
казахского  языка.  Он  с  горечью  отмечает  то,  что  среди  казахов  признаком 
образованности  стало  частое  использование  иноязычных  слов:  «Каждый 

11 
 
грамотный киргиз старается без всякой надобности уснащать свой язык в письме 
и  разговоре  совершенно  ненужными  иноплеменными  словами.  В  употреблении 
арабских,  персидских  и  других  выражений  киргизские  грамотеи  доходят  до 
большого безобразия» [2,609]. В книгах В. Катаринского («Практические уроки 
для  киргизов»,  «Первоначальный  учебник  русского  языка  для  киргизов») 
Альжанов  видит  следование  традициям  Алтынсарина,  т.к.  эти  книги  стали 
«первой попыткой после Алтынсарина освободить киргизский язык от арабщины 
и  татарщины»,  особо  отмечает  легкий,  ясный  и  правильный  слог,  в  отличие  от 
высокопарности  и  вычурности  языка  мусульманской  книжности.  Практическая 
направленность  данной  публикации  и  в  том,  что  автор  указывает  точные  цены 
этих  пособий  (от  10  до  20  копеек),  предупреждает  своего  читателя  о  том,  что 
«недавно  вышедший  русско-киргизский  словарь  г.  Нехлюдова  полон  ошибок, 
цена его 50 копеек, страшно дорогая» [2,609]. 
В  1895  году  в  №  13  была  опубликована  статья  «Помощь  сиротам»,  где 
Альжанов призывает своих соотечественников не быть равнодушными к судьбам 
бездомных сирот и нищих детей. Статья отличается высокой эмоциональностью, 
демонстрирует  писательское  мастерство.  Автор  находит  такие  слова,  такие 
интонационные  средства,  которые  должны  растопить  сердца  читателей. 
Публицист  ведет  прямой  диалог  с  читателем  через  обращения  к  нему  «Добрые 
люди!», «Киргизы!», задает вопросы «Как взяться за такое доброе дело?», «Как 
достичь этого?», часто это риторические вопросы: «Но какова судьба тех детей, у 
которых  нет  родителей,  или  родители  которых  под  гнетом  бедности  не  могут 
исполнить  своих  священных  обязанностей  по  отношению  к  детям?»  и  тут  же 
восклицает  «Не  дай  Бог  испытать  вашим  ребятам  сотой  доли  того,  что 
испытывают сироты!», «Тяжела, тяжела жизнь этих существ!».  
Альжанов использует различные художественно-изобразительные средства, 
называет их «обиженными пасынками злой мачехи-судьбы», «крошки-детки». В 
собирательном  портрете  сироты  мы  встречает  яркие  характерные  черты: 
жалобный  голос,  большая  сума,  бедные  малолетки,  жалкий  вид,  исхудалое 
грязное тельце, засаленные грязные лохмотья, «на лицах отпечаток то унижения, 
то робости, ничтожества, то бессилия, то мольбы, то усталости, то горя», «глаза 
всегда опушены вниз, дети бояться прямо смотреть на людей».  
Но своей статью Альжанов не только хочет вызвать жалость в читателях, он 
хочет,  чтобы  это  сострадание  было  действенным.  Почти  всем  публикациям 
Альжанова  характерно  конструктивное  начало.  Например,  в  данной  статье  он 
предлагает  перенимать  опыт  России  в  деле  благотворительности.  «По  многим 
городам  России  теперь  существуют  благотворительные  учреждения.  Многие 
добрые  люди  жертвуют  довольно  солидную  сумму  на  устройство  приютов  для 
сирот.  Благодаря  этому  бедные  дети  получают  образование,  воспитываются, 
обучаются  разным  ремеслам  и,  вступая  в  самостоятельную  жизнь,  честным 
трудом зарабатывают себе кусок хлеба» [3, 426 стр.].  
При  этом  Альжанов  понимает,  что  необходимо  учитывать  особенности 
кочевой жизни степняков. «И у нас есть добродетельные богатые люди. Почему 
бы им не устраивать приюты для сирот и нищих детей, сообразно с условиями 

12 
 
кочевой жизни нашего народа?! Устройство такого приюта не требует больших 
издержек.  Можно  общими  силами  соорудить  приличную  юрту  для  детей  и 
внести посильную  плату для их содержания» Главное для автора в этом деле  – 
возможность  дать  детям  образование  и  обучить  ремеслам.  «»В  степи 
встречаются  хорошие  слесари,  мастера  золотых  и  серебряных  дел,  плотники  и 
сапожники. Я уверен, что они с полной готовностью возьмутся обучать бедных 
детей, если дать им известную плату». Еще одним аргументом становятся слова 
из  священного  писания:  «Добрые  люди!  Покормите,  обогрейте,  оденьте, 
приласкайте  сирот  и  берите  их  к  себе  на  воспитание,  за  это  Аллах  щедро 
вознаградит вас на том свете», - таковы слова пророка Мухаммеда». Этими слова 
Альжанов  начинает  свою  статью,  этими  словами  и  заканчивает  ее,  создавая 
таким образом кольцевую композицию. 
В статье «Беседы о воспитании киргизских детей», опубликованной в 1898 
году,  были  наиболее  четко  сформулированы  педагогические  взгляды 
О.Альжанова.  Главным  двигателем  общественного  развития  он  считал 
образование:  «Все  современные  культурные  народы  своим  умственным 
превосходством  пред  нами,  широким  развитие  культуры  всецело  обязаны 
принятой у них системе воспитания и образования детей».  
Автор  сравнивает  систему  воспитания  казахов  с  системой  европейского 
воспитания:  «в  деле  воспитания  у  киргизов  обычай,  предания  и  личный  опыт 
суть  главные  воспитательные  правила.  К  сожалению,  не  все  обычаи  хороши  и 
применимы  к  делу  воспитания».  Автор  дает  диахронную  картину  развития 
системы воспитания, определяет ту стадию развития, на которой пока находится 
система  воспитания  казахов:  «Культурные  народы  Европы  некогда  находились 
на том же уровне развития, на каком находимся теперь мы, киргизы; воспитание 
детей  было  у  них  такое  же,  как  у  нас  в  настоящее  время,  т.е.  основывалось  на 
преданиях  предков  и  обычаях.  Вместе  с  улучшением  системы  и  приемов 
воспитания  детей  жизнь  народа  также  изменяется  к  лучшему.  При  достижении 
известного уровня гражданства и образованности обычаи и предания заменяются 
в воспитании и жизни разумными правилами, тщательно проверенными на опыте 
и практике». 
О.Альжанов  определяет  три  основных  направления  в  воспитании 
гармоничного  человека:  первое  развивает  физическую  силу,  второе  – 
религиозно-нравственные  качества,  третье  –  умственно-познавательные 
способности  детей.  Здесь  же  он  определяет  основную  цель  воспитания: 
«Конечная  цель  разумного  воспитания  заключается  в  том,  чтобы  вложить  в 
человека  неуклонное  стремление  к  всестороннему  совершенствованию  как  в 
жизни личной, так и общественной» [3, 612]. 
Публицистика  Альжанова  является  ценным  источником  сведений  по 
истории  развития  казахского  общества,  помогает  воссоздать  дух  эпохи, 
составить о ней целостное представление. 
 

13 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.
 
Фетисов  М.    Зарождение  казахской  публицистики.  –  Алма-Ата,  1961.  – 
439 с. 
2.
 
«Дала  уалаятының  газеті»  -  «Киргизская  степная  газета»  /      Сост.   
У.Субханбердина. – Алматы: Ғылым, 1989. – 656 б. 
3.
 
«Дала  уалаятының  газеті»  -  «Киргизская  степная  газета»  /      Сост.   
У.Субханбердина. – Алматы: Ғылым, 1994. – 816 б. 
 
УДК323.1 (574) 
СОВЕТХАН А.А., КОЧЕНОВА Ш.Н.,  ШҤРШІТБАЙ Б.Ш. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
МҼҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ 
 
Мҽңгілік  ел  –  бҧл  сҿздің  астарында  қаншама  ҧғым,  қаншама  мҽн-мағына 
жатқандығы  барша  жҧртқа  аян.  Мҽңгілік  ҧғымы  –дҥниенің,  болмыстың, 
материяның шексіз ҿмір сҥруін білдіреді. Ал «Мҽңгілік ел идеясы»  – Қазақстан 
Республикасы  президентінің  Қазақстан  халқына  жолдаған  арнайы  ҥндеуі, 
болашаққа  апарар  бірден-бір  нҧрлы  жол,  келешектің  айқын  бағдары  мен 
мақсаты. Алтайдан Атырауға дейін созылып жатқан ҧлан-ғайыр атырапты мекен 
етіп келе жатқан қазақ жҧрты  – 
қазірде  Азияның  жҥрегінен 
ойып  тҧрып  орын  алып,  бҥкіл 
ҽлемді мойындатып, ең дамыған 
мемлекеттер  қатарына  қарай 
ҧмтылуда. 
Сарыарқаның 
тҿсінен теуіп тҧрып орын алған 
-  Астанымыз  да  ҿсіп-ҿркендеп, 
қанат жаю ҥстінде. 
Мҽңгілік  ел  идеясының 
логотипі 
мынадай 
болып 
жасалған: 
Логотипке  негіз  болған 
бірінші нҽрсе – шаңырақ. Оның 
кескінін 
елтаңбадан 
таба 
аламыз.  Шаңырақ  –  аспан 
белгісі, 
отбасы, 
ошақ 
қасындағы  туған  аспанның  кішкентай  бҿлігі.  Біздің  аспанымыз  –  біреу,  ортақ 
ҥйіміз  Қазақстан  –  біреу,  ортақ  ҧлттық  идеямыз  –  2050  Стратегиясы  – 
біреу.Шаңырақ сҿзінің тҥбірі «шаң» – «кҥн» сҿзінен шыққан.Сондықтан да бҧл 
сҿзді  бір  аспан  мен  кҥн  астында  бейбітшілікпен  жҽне  келісіммен  ҿмір  сҥріп 
жатқан  қазақстандықтар  бірлік  белгісі  деп  қабылдайды.2050  Стратегиясының 
жаңа  логотипінде  қазақ  киіз  ҥйінің  жеңіл  де  нық  негізі  саналатын  керегені  де 
кҿруге болады.  
1-сурет 

14 
 
Ҥйдің негізі кереге болса, бізді біріктіретін негіз – Стратегия.Сондай-ақ бір-
бірімен қабаттаса келген сызықтардан біз байланыстардың беріктігін, мызғымас 
достықты  жҽне  тҥсіністікті  кҿре  аламыз.  Ол  ағалар  мен  ҽпкелердің,  ҽкелер  мен 
балалардың, еліміздегі барлық адамдардың қол алысуын білдіріп тҧр. Сондықтан 
біріге,  бірлесе  отырып,  қазақстандықтар  алға  қойылған  мақсаттарды  орындай 
алады жҽне елді даму мен дҽулеттіліктің жаңа деңгейіне шығара алады [1].  
Біздің  кҿзқарасымыз  бойынша,  сонау  тҥркі  бабаларымыздан  бастау  алған 
тарихымызда, Мҿде, Білге, Бумын секілді қағандарымыздың, одан бері Жҽнібек, 
Керей, Қасым, Жҽңгір, Тҽукеаттыҧлы хандарымыздың жолында еліміздің тізгінін 
ҧстап  келе  жатқан  -  ол  біздің  елбасымыз.  Ҧлы  кҿшбасшымыздың  Қазақстан 
халқына  арналған«Қазақстан  2050  стратегиясы:  бір  мақсат,  бір  мҥдде,  бір 
болашақ» атты жолдауында. Сондай-ақ «Келешекке апарар 100 нақты қадамды» 
атап  кҿрсеткен  болатын.  Бҧл  жолдауда  Мҽңгілік  елдің  тҥп  негізі,  іргетасы 
қаланғандығы  жайлы  айтылды.  Енді  оны  ары  қарай  дамыту  –  біздің,  яғни  жас 
ҧрпақтың  қолында  екені  белгілі.  Мҽңгілік  ел  идеясына  қатысты,біздің 
ойымызша,жеті негізгі мақсат бар. Олардың тізбегі мынадай: 
Ата-бабаларымыз  ғасырлар  бойы  аңсаған  тҽуелсіздігімізді,  бостандығымыз 
бен  еркіндігімізді  жоғалтып  алмау  –  біздің  ең  алғашқы  биік  мақсатымыз  деп 
ойлаймыз. Осы жолда бар кҥш-жігерімізді жҧмсап, аянып қалмауымыз керек.  
Екінші  мақсат  -  тҽуелсіздігімізді  сақтай  отырып,  даму  дҽрежемізді 
қарқындату болмақ. Ол ҥшін жаңа серпіліс, жаңа толқын, тың бастамалар, айқын 
бағдармалар  керек.  Бҧл  нҽрселердің  барлығының  тҥп  негізі  –  білім  шырағы 
болып  табылады.  Адамзат  баласында  шыр  етіп  дҥниеге  келген  сҽтінен  бастап, 
дҥниені  танып-білу  процесі  жҥреді  жҽне  бҧл  процес  ҿмірінің  соңына  дейін 
жалғаса бермек. Сондықтан, біз кҿбірек білген сайын, дҥниетанымымыз кеңейіп, 
ғылыми  ойлау  қабілетіміз  дамып,  ойымызда  жаңа  идеялар  мен  бастамалар 
туындайды.  Яғни,  білім  берудің  сапасын  кҥшейтуіміз  керек.  Ол  ҥшін  барынша 
білімді  де,білікті  мамандар  даярлау  қажет  жҽне  де  мемлекет  тарапынан  қатаң 
қадағалаулар 
жҥргізілуі 
қажет 
(себебі, 
ҿзіміз 
білеміз 
Қазақстан 
Республикасындағы  сыбайлас  жемқорлық  пен  парақорлықтың  бірден-бір 
ауқымды  тҥрде  етек  алған  саласы  –  білім  беру  саласы  болып  табылады.) 
Мемлекет  тарапынан  оқытушыларды,  шет  елдерде  оқытуға,  яғни  тҽжірбе 
алмастыруға жіберуге арналған жаңа бағдарламалар неғҧрлым  тереңдетіліп, іске 
асырылса,  нҧр  ҥстіне  нҧр  болатын  еді.Яғни,  бҧл,  қазақстандық  оқытушы  басқа 
мемлекетке барып, ҿз білімін шыңдап, оқыту процесін жҥзеге асыруға барынша 
тиімді  ҽдістермен  танысып,  ол  ҽдістерді  Қазақстанда  насихаттау  болмақ. 
Сонымен қатар, басшылық тарапынан ынталандырулар, оқытушылардың таным 
кҿзқарастарын кеңейтетін іс-шаралар жҥзеге асырылса , жақсы нҽтиже болатын 
еді.  Тағы  бір  айта  кететін  жайт,қазіргі  таңда  Қазақстан  ЖОО-дарында 
қолданылып жҥрген «Кредиттік жҥйені» тиімсіз жҥйе деп санаймын. Студенттер 
оқудан  гҿрі,  оған  тҿлейтін  ақшаны  кҿбірек  ойлайды.  Себебі,  жҥйе  бойынша 
ҥлгерімі тҿмендеген немесе емтиханнан ҿте алмаған студенттер осы пҽннің оқу 
ақшасын  қайта  тҿлеп  барып  қана  сынақтан  ҿте  алады.  Оған  қарағанда,  Кеңес 

15 
 
дҽуірінде  қолданылған  жҥйе  тиімдірек  секілді.  Себебі,  таза,  нақты  кемелденген 
білім қалыптасып,білікті маман даярланады.  
Ҥшінші  мақсат-дамушы  елдердің  қатарынан  асып  дамыған  елдердің 
қатарынан  кҿріну
.
Бҧл  жердегі  ойымыз,  қысқа  мерзім  ішінде  Жапония 
немесеАҚШ  секілді  алпауытқа  айналу  емес,  алдымен  «Азия  аждаһаларының» 
қатарына  қосылуымыз  керек.  Бҽріміз  білеміз,  қазір  жер  шарында  қаншама 
«Ҥшінші  ҽлем  елдері»  деп  аталатын  артта  қалған  мемлекеттер  бар  [2].  Сол 
мемлекеттерге ҥлгі болатындай, кҿмек қолын соза алатындай дҽрежеге жетуіміз 
керек.  Қазір  біз  индустриялы  даму  деңгейіндеміз.  Даму  арқылы, 
постиндустриялы,  яғни  тек  қана  ақпараттар  арқылы  жҥзеге  асатын  қоғамға  аяқ 
басуымыз керек. 
Тҿртінші  мақсат-  белсенділік  десек  ,қате  болмайды  деп  ойлаймыз.  Себебі, 
мынадай  сҿз  бар:  «белсенді  жҽне  білімді  адамдардың  ішінен  –  белсенді  адам 
жеңіске жетеді. Ал сол белсенді адамдардың ішінен – білімді жанжеңіске жетеді. 
Яғни,  белсенділік  танытып,  ойдағы  нҽрсені  жҥзеге  асырмаса,  білімді  орынды 
жҧмсай білмесе, олардан ешқандай да пайда жоқ» [3]. Сондықтан жастарды білім 
нҽрімен  сусындатып  қана  қоймай,  оларды  қоғам  ҿміріне  белсенді  араласуға  да 
баулу керек.  
Бесінші мақсат- бҽсекеге қабілеттілік. Бҧл қасиет ҽрбір азаматтың бойынан 
табылу  керек.  Ҽрбір  істі  қолға  алмас  бҧрын,  оның  қиыншылықтарын  жете 
бағалап,  толеранттылық  қасиетін  бойға  сіңіре  білу  керек.  Қазіргі  қоғам  – 
бҽсекелестік қоғамы. Біз бҽсекелестікке тҥсу арқылы сапаға қолжеткізе аламыз. 
Сондықтан сапалы да ҧлы мемлекетке айналуымыз ҥшін бҧл қасиет – бірден-бір 
қажетті қасиеттердің бірі болмақ.  
Алтыншы  мақсат-сыбайлас  жемқорлыққа  шек  қою.  Сыбайлас  жемқорлық 
тек Қазақстанның ғана емес, бҥкіл ҽлемнің індеті болып отыр. Онымен кҥресудің 
тҥрлі  жолдары  ҧйымдастырылса  да,  нҽтиже  мардымсыз  десе  де  болады.Қазіргі 
таңда, Республикамыз 177 мемлекеттің ішінде жемқорлық бойынша 140 орында 
тҧр. Бҧл ҿте жоғары кҿрсеткіш [4]. Бҥгінде ЖОО-дарға «Сыбайлас жемқорлыққа 
қарсы  мҽдениет»  атты  жаңа  оқу  пҽні  енгізілген.  Сонымен  қатар,  ҽрбір  аймақта 
қарқынды тҥрде жҧмыс атқаратын «Жемқорлыққа қарсы комитеттер» бар. Бірақ, 
сонда  да  жемқорлықтың  кҿші  тиылар  емес.  Сол  себепті,  жемқорлық  бойынша 
индексі  тҿмен,  яғни  Дания,  Жаңа  Зеландия,  Финлядия,  Швеция,  Норвегия, 
Сингапур  секілді  мемлекеттердің  жемқорлыққа  қарсы  жҥргізіп  жатқан 
саясаттарын  зерттеп,  ерекшеліктерін  тҥсініп,  сол  саясаттың  тиімді  жақтарын 
біздің  мемлекетімізге  де  пайдалануымыз  қажет  жҽне  парақорларға  қатал  жаза 
қолдануымыз керек. 
Жетінші  мақсат-  жастардың  саяси  ойлау  дағдысын  қалыптастыру.  Қазіргі 
заманда  саясат  ҿте  қажет.  Бҧл  жерде  тек  мемлекеттегі  саясат  қана  емес,  жеке 
тҧлғаның ҿзін-ҿзі басқарудағы саясаты басты рҿл атқармақ. Яғни, саясаты мықты 
адам қашан да жеңіске жетеді. Адам алдымен ҿзін басқарып ҥйренгеннен кейін 
ғана, мемлекетті басқара алады демекпіз. Бҧл жерде саясаттану пҽнін тек ЖОО-

16 
 
да  ғана  оқытып  қоймай,  мектеп  бағдарламасына  да  кіргізген  жҿн  деп 
ойлаймыз.Яғни,  саясаттануды  пҽн  ретінде  емес,  «Адам,  қҧқық,  қоғам»  атты  9-
сынып  оқулығына  арнайы  тарау  ретінде  енгізілсе,нҧр  ҥстіне  нҧр  болар  еді. 
Себебі,  ЖОО-на  келген  кезде  студентте  мектеп  қабырғасынан  қаланған  саясат 
жайлы негіз болады.  
Біздің  ойымызша,  Мҽңгілік  ел  идеясы  насихаттауды  қажет  етеді.Ол  –  ҧзақ 
мерзімді  ҧлт  жоспары.  «Біз  ҥшін  болашағымызға  бағдар  етіп,  ҧлтты  ҧйыстыра 
мақсаттарға  жетелейтін  идея  бар.  Ол  –  Мҽңгілік  ел  идеясы.  Тҽуелсіздігімізбен 
бірге  халқымыз  мҽңгілік  мҧратына  қол  жеткізді.  Біз  тҽуелсіздігіміздің  тірегі, 
еліміздің  жҥрегі  мҽңгілік  елордамызды  тҧрғыздық.  Қазақтың  мҽңгілік  ғҧмыры 
ҧрпақтың  мҽңгілік  болашағын  баянды  етуге  арналады.  Ендігі  ҧрпақ-  мҽңгілік 
қазақтың перзенті. Ендеше, қазақ елінің ҧлттық идеясы  – Мҽңгілік ел» - деді[5] 
елбасымыз.  Кҿздеген  мақсатымызға  жетіп,  ҧлттығымызды  сақтап  қалу 
ҧрпақтардың  міндеті.  Қиындыққа  тҿзе  алмай  жер  бетінен  жойылып  кеткен 
ҧлттар қаншама? Ҧлт деген аты ғана болса да бір мемлекеттен екінші мемлекетке 
ауысып  тіршілік  етіп  жҥрген  ҧлттар  қаншама?  Біз,  қазақ  жҧрты,  ҿзіміздің 
елдігімізді,  сан  ғасырлы  тарихы  бар  ерлігімізді  мақтан  тҧтуымыз  қажет.  Қазақ 
деген ҧлы атқа лайық болу керек. 
Академик О. Ысмағҧлов: «Мҽңгілік ел» ҧғымы еліміздің тарихында ежелден 
бар. Бҧл термин Тҥркі қағанаты тҧсында да қолданылған. Тҥркілер ҿздерінің ҧлы 
мемлекетін  «Мҽңгі  ел»  деп  атағаны  тарихтан  мҽлім.  Орхонескерткіштерінде, 
Кҥлтегін жазбаларында да «Мҽңгілік ел» сҿзі ҧшырасады. Демек, бҧл кездейсоқ 
келген  этнотермин  емес.  Қазақтар  баяғы  заманда  қалыптасқан  ҧлт.  Біздің 
тарихымыз –ҿз бой-бітімімізде, ҿз сҥйегіміздетаңбаланып қалған» -дейді [6]. 
Талай  ғасырлардың  толқынында,  тарихи  тағылымы  бар  ҧлт  ретінде 
қалыптасу  ҥшін,  қаншама  қиыншылықтарды  бастан  ҿткердік.  Қазақ  хандығы 
қалыптасып,  хандарымыз  жоңғарларға  тойтарыс  беріп  жҥрді.  Бірақ  жан-жақтан 
жағадан алған жауларымызға тосқауыл болу ҥшін Ҽбілқайыр сҧлтанымыз Ресей 
жҧртшылығынан  кҿмек  сҧрады.  Сол  бір  зҧлмат  заманның  тоқырауында  жҥрген 
шақта,  А.  Байтҧрсынов,  Ҽ.  Бҿкейханов,  М.  Дулатҧлы  сияқты  ҧлтымыздың 
біртуар  ҽрі  бірегей  азаматтары  ҧлтымыз  ҥшін  жан  алып,  жан  беріп,  қазақ 
жҧртының санасын оятуға тырысты. Ҧлт зиялылары «Оян, Қазақ!»- секілді отты 
жырлармен  қазақ  халқының  санасын  оятуға  тырысты.  Оны  М.  Дулатовтың 
мынадай ҿлеңінен аңғара аламыз: 
«Найзаменен тҥртсе де, 
Жатырсың қазақ оянбай, 
Мҧнша терең ҧйқыны, 
Бердің бізге, ой Алла-ай» [7]. 
Немістердің  қалың  қара  қолы  Кеңес  жерлеріне  баса  кҿктеп  кірген  кезде,  
Б.Момышҧлы,  М.  Мҽметова,  Ҽ.  Молдағҧлова  сынды  батыр  ағаларымыз  бен 
батыр  апайларымыз  «Отан  ҥшін  жан  пида!»ҧранымен,  ҿз  еріктерімен  соғысқа 
аттанды.Сан  ғасырлық  тарихы  бар  жҧртымыз,  ақыр  аяғында  белдерін  бекем 

17 
 
буып  кҿптен  кҥткен  тҽуелсіздігімізге,  еркіндігімізге,  бостандығымызға  қол 
жеткізді.  Содан  бері,  ата  заңымыз  –  Конституция  қабылданып,  ҽлем  елдерімен 
терезесі  тең  дҽрежедегі  мемлекет  қатарына  ендік.  Қазірде  ең  дамыған  50  елдің 
ішіндеміз.  Осы  жолда  біздің  қасиетті  туған  жеріміз  бен  елімізмҽңгілік  жасай 
бермек.  
Ҧлттық-мемлекеттік идеологияның қоғамның барлық мҥшелерін, ҽсіресе ҽр 
тҥрлі ҽлеуметтік, этникалық жҽне саяси топтарды біріктіруде, билік пен халықты 
бір-біріне  жақындастыруда  маңызы  айрықша  болды.  Ҧлы  тарихымыз 
кҿрсеткендей, қандай идеологиялық жҥйе болмасын ол біртҧтас болған жағдайда 
ғана қоғам ҿз тҧтастығын сақтайды. Бір қоғамда ҽртҥрлі идеологиялық жҥйенің 
қатар  орнауы  қоғамды  ыдыратып  қана  қоймай,  сҿз  жоқ,  мемлекеттің 
идеологиялық 
қайшылығы 
нҽтижесінде 
қҧрдымға 
кетуіне 
себепкер 
болатындығын да тарих кҿрсетті [8]. 
Біз  XXI  ғасырдың  есігін  айқара  ашып,  тҿріне  кіріп  отырмыз.  Бҧл  алтын 
ғасыр- Қазақстан ҥшін жасампаз, жаңғыру, дҽуірлеу ғасыры. «Қазақстан 2050» - 
Мҽңгілік  елге  бастайтын  ең  абыройлы,  ең  мҽртебелі  жол.  Елбасы  Нҧрсҧлтан 
Ҽбішҧлы  Назарбаев  «Қазақстандық  жол-2050:  бір  мақсат,  бір  мҥдде,  бір 
болашақ»  атты  Қазақстан  халқына  жолдауын  жария  еткелі  бері,  болашаққа 
айқын  мақсат-мҧраттар  қойып,  оны  жоспарлы  тҥрде  орындауды  бастадық. 
Жолдау  Қазақстан  халқы  ҥшін  ҥлкен  маңызға  ие.  Қазақ  халқының  мыңдаған 
жылғы  тарихи  тҽжірибесімен,  Тҽуелсіздік  жылдары  жҥріп  ҿткен  қазақстандық 
жолдан туындаған «Мҽңгілік ел»- ҧлттық идея. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Қазақстан  –  2050»  Стратегиясының  жаңа  логотипі  нені  білдіреді?  //       
Baq.kz. 24.01.2014. – 2-бет 
2.
 
География: оқу-ҽдістемелік қҧрал // Қазақстан Республикасы білім жҽне 
ғылым министрлігі, Ҧлттық тестілеу орталығы. - Астана: 2011. - 112 бет 
3.
 
Электрондық  ресурс:  Денсаулық  Ҿмірді  ҿзгертетін  65  ереже  //  tor4.ru. 
17.07.2015. – 3-бет 
4.
 
Электрондық ресурс: Мировая статистика о коррупции 
5.
 
Шағатай А. Мҽңгілік ел –Қазақ халқының ҧлттық идеясы Н.Ҽ. Назарбаев 
// BNews.kz. 17.01.2014. –3-бет 
6.
 
Ыбраев  Ш.  Бҽйтерек  тҥбіндегі  бас  қосу.  Мемлекеттігіміздің  арқауы  –
Мҽңгілік  ел  //  Астана  Ақшамы,  20  наурыз,  2014.  –10  б.  Ыбраев  Ш.  Бҽйтерек 
тҥбіндегі  бас  қосу.  Мемлекеттігіміздің  арқауы  –Мҽңгілік  ел  //  Астана  Ақшамы, 
20 наурыз, 2014. –10-бет 
7.
 
М. Дулатов «Ҿлеңдер жинағы» // Алматы, 1991. – 1-том, - 6-7-бет 
8.
 
 Сыздықов  С.М.,  Қанаев  С.,  Жеңіс  Ж.  «Мҽңгілік  ел»  идеясы: 
қалыптастасуы,  ҥш  негізгі  тарихи  сабақтастық.  –Астана:  Фолиант,  2013.  –273-
274-бет. 
 

18 
 
ҼОЖ 597/599 (574.42) 
ОҚАСОВА Ҽ.Б., КАРМЕНОВА Б.Қ. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
МАРАЛДЫҢ ТАРИХИ ОТАНЫ – КАТОНҚАРАҒАЙ 
 
Марал  шаруашылығы  –  мал  шаруашылығының  марал  мен  теңбіл  бҧғы 
ҿсіретін  бір  саласы  болып  табылады.  Марал  шаруашылығы  Солтҥстік  бҧғы 
шаруашылығы  (солтҥстік  бҧғыларды  ҿсіреді)  жҽне  пантылық  бҧғы 
шаруашылығы (теңбіл бҧғылар, марал, 
изюбрь
 ҿсіріледі) болып бҿлінеді. Жалпы 
дҥние  жҥзінде  марал  ҿсіру  бойынша  Жаңа  Зеландия  адыңғы  орында.  Одан 
кейінгі  орындарда  Қытай,  Ресей,  Канада  елдері  тҧр.    Теңбіл  бҧғы  Ежелде 
Қытайдың  солтҥстік  –шығысын,  Тайвань  аралдарын,  Вьетнамды,  Корея  мен 
Жапонияны  мекендеген
[1]
.  Қазақстанда  марал  негізінен  Іле,  Жоңғар,  Кҥнгей 
Алатау  мен  Алтай  тауларын  мекендейді.  Ғалымдар  оларды  Жетісу  жҽне  Алтай 
бҧғылары  деп  екіге  бҿледі.  Алтай  ҿлкесіне  1930  жылдары  Приморье  жақтан 
ҽкелінген.  Катонқарағай  –  ерекше  аудан.  Ерекшелігі  сол,  мҧнда  ауыл 
шаруашылығының 
бір 
саласы 
болып 
табылатын 
пантылық 
марал 
шаруашылықтары  бар.  Осыдан  200  жыл  бҧрын  осы  аумақта  алғаш  рет  қолға 
ҥйретіле бастаған.  
Марал  (лат.Сervidae)  –  ҿте  жер 
талғайтын  жануар.  Ол  таза  ауасы  бар, 
таза  суы  бар,  шҿбі  ҽр  тҥрлі  биік  таулы 
аймақтарды 
мекен 
етеді
[2]
. 
Егер, 
осылардың  біреуі  жетіспесе,  олардың 
ҿсіп-ҿнуі  ҿте  қиын  шаруаға  айналмақ. 
Бҧғылар  жазда  арнайы 
темір
  сыммен 
қоршалған  кең  алқаптарға  жайылады, 
қыста қыстауларда бағылады. Жас тҿлге 
арналып  жеке  қора  салынады.  Қыс 
кезінде  бҧғылар  ҽр  тҥрлі  жемшҿп 
(сҥрлем, 
концентраттармен) 
қоректендіріледі.  Шаруашылыққа  келіп 
тҥскен жемдердің барлығы да ветеринарлық мамандардың бақылауында болады. 
Жануарларды 
азықтандырарда 
ветеринариялық 
мамандар 
азықтың 
микотоксикологиялық анализіне жҽне санитарлық жағдайына айрықша мҽн беруі 
керек. Сапалы азықтарды жеке сақтап, оларды буаз маралдарға қолдану керек. 1-
ші,  2-ші  деңгейдегі  азықтарды  термоҿңдеуден  кейін  ғана  қолданады.  Сапасы 
тҿмен азықтар шаруашылықта ҧзақ мерзімге сақтауға рҧқсат берілмейді. 
Марал  шаруашылығының  ауыл  шаруашылығында  ҿзіндік  орны  бар. 
Ҿйткені,  бҧл  шаруашылық  аса  қҧнды,  бағалы  ҿнімдер  беретін  саланың  бірі. 
Маралдың  қадірін,  мҥйізінің  емдік  қасиетін  жергілікті  тҧрғындар  ертеден-ақ 
жақсы  білген.  Марал  мҥйізіне  деген  сҧраныс  ҽлемдік  нарықта  ҿте  жоғары.  Ол 
еліміздің  валюта  қорын  толықтыратын  ҿнімдер  қатарына  жатқызылады.  Қазіргі 
1-сурет – Маралдар Cervus 
elaphus 

19 
 
уақытта  халықаралық  нарықта  1  кг.  пантының  бағасы  1000  доллар  тҧрады. 
Негізгі  тҧтынушылар  корейлер  болғандықтан,  нарықтағы  бағаны  солар  реттеп 
отыр. Негізінде маралдың еркектері ғана мҥйіз береді. Оларды кҿбіне бҧғы дейді. 
Бҧғы  мҥйізі  жылына  1  рет  кесіледі,  2-3  айда  ғана  ҿседі.  Жағдайы  келіссе, 
бҧғылар 12-14 кг. дейін мҥйіз береді. Тіпті марал шаруашылығының тарихында 
16кг.  дейін  мҥйіз  берген  бҧғылар  бар.  Ҿкінішке  қарай,  қазіргі  кҥні  бҧғыдан 
алынатын  мҥйіз  тым  азайып  кеткен.  Шамамен  бҥгінгі  кҥні  ҽр  бҧғыдан  4-6  кг. 
ғана алынады. 14 – 16 жастан аспаған маралдың мҥйізі ҿте жоғары бағаланады.  
Бҧғы  мҥйізі  наурыз  айының  15-інен  бастап  ҿсе  бастайды.  2-2,5  айда  пісіп 
жетіледі. Ҿсіп-жетілген мҥйіздерін сҽуір айында тастап, шілдеге қарай мҥйізінің 
екі-ҥш саласы шығып қояды. Мҥйізінің ҧзындығы 80 сантиметрден аспайды, ҽлі 
қатпай  тҧрып,  кесіп  алынады.  Мҥйіздің  ең  ҧшы  1-2  сантиметрдей  жарылып 
тҧрса,  піскені.  Барлығы  біркелкі  піспейді.  Піскен  кезде  ол  ҿте  жҧмсақ  болады, 
қатты  соққы  тисе  сынып  та  қалады.  Марал  мҥйізі  қатып  кетсе,  ол  сҥйекке 
айналып,  сапасы  нашарлайды.  Маралшылар  мҥйіз  кесуді  таңертең  ерте, 
алакҿлеңкеде бастайды. Ҿткені, кҥн шыға марал орман арасына кіріп кетеді де, 
оны шығару қиынға соғады. Мҥйіз кесу науқаны маусымның басынан тамыздың 
5-10-на  дейін  созылады.  Мҥйіздің  тҥбіндегі  кесетін  жерін  дҽл  таппаса,  келесі 
жылы  мҥйіз  нашар  шығатын  болады.  Мҥйізін  кесу  ҥшін  бҧғыларды  бір-бірлеп 
тар  қоршаумен  айдап,  ҥйірдің  ішінен  тҿбесі  5-7  см-ге  жететін  бҧғылар  ғана 
іріктеп алады. Айдаушылар бір маралды ғана таңдап, оны қалған ҥйірден бҿліп 
алады. Таңдалған марал "станок" астына алынады, бҧл - жануарды жан-жағынан 
қысып  ҧстайтын,  екі  металл  пластинадан  тҧратын  арнайы  қондырғы.  Бҧғының 
кеуделі  кермелерін  тартып  тҧрып,  еденін  тҿмен  тҥсіріп  жібереді.  Маралдың 
тҧмсығына  басын ҧстап  тҧратын  "баян"  деген  нҽрсені кигізеді.  Содан  соң  тҥкті 
мҥйізінің тҥбінен қол арасымен кеседі. Мҥйіз кескен жерге кесілген жер тезірек 
бітіп,  жҽндіктерден  ауру  жҧқпас  ҥшін  нафталин  қосылған  арнайы  "ашудас" 
ерітіндісімен залалсыздандырады. Кесілген мҥйізді таразыға ҿлшеуге жібереді. 
 
 
 
 
2-сурет – ―станокқа‖ 
кірген марал 
3-сурет – мҥйізін кескен 
марал 
4-сурет – кесілген 
мҥйіздер 
 
Бҧғы мҥйізінен емді дҽрі-дҽрмектің бірінші рецепті б.э.д. 168 жылы Қытайда 
пайда болды. Марал шаруашылығының негізгі ҿнімі марал мен теңбіл бҥғының 
жас  мҥйізі  –  пант.  Панты  маралдың  қайнаған  мҥйізінен  алынады.  Бҧғының  ҽлі 
сҥйектенбеген,  ішіндегі  қаны  жас  мҥйіздерінен  ҿте  қҧнды  пантокрин  дҽрісі 
алынады.  Пантыны  осыдан  3  мың  жыл  бҧрын  тибеттік  медицинада  қолданған. 
Панты,  ҽсіресе,  Оңтҥстік-шығыс  Азия  аймағында  адамдардың  қаны  азайғанда, 

20 
 
кҥйзелгенде  жҥрек-қан  тамырлар  ауруларында,  жараларды  жҽне  тағы  басқа 
кҿптеген  ауруларды  жазуда  таптырмайтын  ем  ретінде  қолданылып,  ерекше 
бағаланады. Ғалымдар бҧғы мҥйізінің қҧрамында 25 тҥрлі аминқышқылы мен ҽр 
тҥрлі микроэлементтер бар екенін дҽлелдеген. Пантының емдік қасиеті ғылымда 
жақсы  зерттелген.  Ертеректе  елімізде  мҥйізді  ҿңдеп,  дҽрі  жасауға  мҥмкіншілік 
болмағандықтан,  ол  тек  шет  елге  шығарылса,  ал  1930-шы  жылдары  Ресейде  де 
мҥйізді  ҿңдеп,  дҽрі  жасау  іске  асырыла  бастады.  Мҽскеуде  пантокринді 
зерттейтін  арнайы  лаборатория  да  бар.    Қазақстанда  Катонқарағай  ауданында 
1996-1997  жылдары  «Ақсу»  ҧжымында  «Ақсу-ДЭЕН»  пантокрин  жасау  зауыты 
салынды.  Қазіргі  кҥні  мҧнда  ҽр  тҥрлі  шҿптер  мен  пантыдан  жасалған  46  тҥрлі 
ҿнім  шығарылады.  Фармацехтың  ҿндірістік  қуаттылығы  –  жылына  дҽрі-
дҽрмектік  препараттар  мен  биологиялық  белсенді  қоспалардың  5  млн.  қҧтысын 
шығарады.    Марал  шаруашылықтарында,  сондай-ақ,  консервіленген  пантыдан 
дҽрі-дҽрмектер  ҿндіру  игерілуде.  Егер  панты  ҿнімдерін  Қазақстан  халқына 
шағатын болсақ, 15 граммнан ғана келеді екен. Бҧл ҿте аз кҿрсеткіш. Сондықтан 
да  Қазақстан  халқының  денсаулығын  жақсарту  ҥшін  Ҥкімет,  Денсаулық  сақтау 
министрлігі  кешенді  бағдарлама  қабылдауға  тиіс.  Пантыдан  жасалған  дҽрі-
дҽрмекке  мемлекеттік  тапсырыс  керек.  Мысалы,  ең  алдымен  Шығыс  Қазақстан 
облысын  эксперимент  ретінде  алуға  болады.  Облыс  халқы  панты  ҿнімін 
мемлекеттік  тапсырыс  шегінде  қабылдауы  қажет.  Сҿйтіп,  облыс  халқының 
панты  ҿнімдерін  қабылдамай  тҧрғандағы  ауру  кҿрсеткіші,  пайдаланғаннан 
кейінгі ауру кҿрсеткіші анықталып, зерттелуі тиіс.  
Маралдың  қанынан  пантогематоген  жасайды.  Оның  негізінде  жасалған 
дҽрі-дҽрмектер адамға кҥш-қуат беріп, тістердің ҿсуіне ҽсерін тигізеді жҽне зҽр 
шығаратын  қуықтағы  тастарды  ерітіп,  сҥйектердегі  іріңді  жараларды  емдеп, 
ашуланшақтықты жояды деп саналады. 
Мҥйіздерді ҧнтақтап уату ҥшін оларды консервілеу керек. Ол ҥшін оларды 
қайнатады, қуырады жҽне 2 ай бойына кептіреді. Қайнатуға дейін жаңа кесілген 
мҥйіздерді  қайнаған  кезде  кеуекті  жерлері  жарылып  кетпес  ҥшін,  сыртынан 
бинтпен  орап  тастайды.  Ыдыстағы  су  шамамен  85-100°С-қа  дейінгі  керекті 
температураға  дейін  қайнауы  керек.  Мҥйіздерді  пайдалы  қасиеттері  сақталып 
жҽне  тазалау  ҥшін  қайнатады.  Оларды  ҥш  кҥн  ішінде  салмағына  қарай  қайнап 
тҧрған  суға  бір-екі  минутқа  салып  алып  тҧрады.  Мҥйіздерді  кескен  жерде 
қанның  сыздары  кеткенше  суға  салып,  алып  тҧрады.  Содан  кейін  оларды 
шығарып, кептіреді.  Ыдысқа  шамамен 900  литр  су  кетеді. Бҧл рҽсімдердің бҽрі 
ыстық  будың  ҥстінде,  қолмен  істелінеді.  Ыдыстағы  судың  температурасы 
ҽрдайым  сақталып  тҧрады.  Қайнатылғаннан  кейін  мҥйіз  ваннасы  деп  аталатын 
маңызды сҧйығы – шипалы "сорпасы" қалады.   
Пантымен  емдеу  жылдан-жылға  сҧранысқа  ие  болуда.  Катонқарағай 
ауданында орналасқан он бір марал шаруашылығындағы тоғыз пантымен емдеу 
мекемелері  жҧмыс  істейді.  Оларда  30  мыңға  таяу  адам  ем  қабылдайды. 
Осылайша,  пантымен  емдеу  тек  саланы  ғана  дамытып  қоймай,  туристік 
индустрияны  да  дамытуға  мҥмкіндік  беріп  отыр.    Осындай  орынның  бірі  жҽне 
бірегейі  –  Ақмарал  ауылында.  Бірегейі  деп  айту,  мҧндағы  «Катонқарағай  бҧғы 

21 
 
паркі» шаруа қожалығында ҿсірілетін теңбіл бҧғы ауданды қойып, еліміздің ҿзге 
ҿңірлерінде  де  жоқ.  10  азаматтың  басын  біріктіріп  отырған  шаруа  қожалықтың 
иелігінде 327 бас марал мен 815 бас теңбіл бҧғы, 200-ге жуық жылқы бар. Қазір 
аудандағы 11 шаруашылықта 6 мың басқа таяу маралдар мен теңбіл бҧғылар бар, 
жылына  9  мың  тоннаға  таяу  панты  шикізаты  немесе  3,3  тонна  консервіленген 
панты  ҿндіріледі.  8  шаруашылық  асыл  тҧқымды  марал  шаруашылығының 
мҽртебесіне ие болған.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Ҽ.Байжҧманҧлы,  К.Бекболатҧлы.  Мал  шаруашылығы  сҿздігі.  Алматы-
2011. 
ISBN 978-601-7254-21-6
.  
2.
 
Соколов  В.  Е.
  Жануарлар  атауларының  бес  тілді  сҿздігі.  Сҥтқоректілер. 
Латынша,  орысша,  ағылшынша,  французша,  немісше.  Академик  В.Е.Соколов 
жалпы редакциясымен. — М.: Орыс тілді, 1984. — С. 126. — 10 000 экз. 
3.
 
 Н.  И.  Пономарев  жҽне  В.  К.  Ширниннің  жалпы  редакциясымен  
Тамбовский лес. — Тамбов: Издательство Юлис, 2006. — С. 247-258. — 480 с. — 
ISBN 5986620178
. 
4.
 
IUCN 
SSC 
Invasive 
Species 
Specialist 
Group. 
Cervus 
elaphus 
(mammal)
 (англ.). IUCN Species Survival Commission (26 May 2010). 
5.
 
Электронды 
ресурстар: 
https://surak.szh.kz/582500
, 
http://kaztv.old3.kaztrk.kz/kz/news/apta_kz/page_34419
.