Тҧңғыш Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаев басталған бастамалардың одан

231 
 
ҿкiлеттiктерiн  ҿзгеше  пайдалануы,  жеке  ҿзi  немесе  делдалдар  арқылы  заңда 
кҿзделмеген  мҥлiктiк  игiлiктер  мен  артықшылықтар  алуы,  сол  сияқты  бҧл 
адамдарға 
жеке 
жҽне 
заңды 
тҧлғалардың 
аталған 
игiлiктер 
мен 
артықшылықтарды  қҧқыққа  қарсы  беруi  арқылы  оларды  сатып  алуы  сыбайлас 
жемқорлық деп ҧғынылады» деп жемқорлыққа анықтама бергені белгілі. 
 Қазақстан  Республикасының    Қылмыстық  кодексінің  361-бабының  1-
тармағы  «Мемлекеттiк функцияларды орындауға уҽкілеттік берілген адамның не 
оған  теңестірілген  адамның  ҿздерінің  қызметтiк  ҿкiлеттiктерiн  ҿзi  немесе басқа 
адамдар немесе ҧйымдар ҥшін пайда мен артықшылықтар алу не басқа адамдарға 
немесе  ҧйымдарға  зиян  келтiру  мақсатында  қызмет  мҥдделерiне  қайшы 
пайдалануы,  eгep  бҧл  азаматтардың  немесе  ҧйымдардың  қҧқықтары  мен  заңды 
мҥдделерiне  не  қоғамның  немесе  мемлекеттiң  заңмен  қорғалатын  мҥдделерiне 
елеулі зиян келтіруге» қылмыстық жауаптылық белгілеген [1] . 
 Кҿріп  отырғанымыздай,  уҽкілеттік  берілген  адамның  не  оған  теңестірілген 
адамның  ҿздерінің  қызметтiк  ҿкiлеттiктерiн  ҿзi  немесе  басқа  адамдар  немесе 
ҧйымдар  ҥшін  пайда  мен  артықшылықтар  алу  не  басқа  адамдарға  немесе 
ҧйымдарға  зиян  келтiру  мақсатында  қызмет  мҥдделерiне  қайшы  пайдалануы  
«жемқорлық»  сияқты  жат  ҽрекетке  меңзейтіндей.  Себебі,  уҽкілеттік  берілген 
адам ғана сыбайластыққа бара алады. Қызметтiк ҿкiлеттiктерiн ҿзi немесе басқа 
адамдар  немесе  ҧйымдар  ҥшін  пайда  мен  артықшылықтар  алуда  осы 
сыбайластыққа барған адамның қолынан келеді. 
Сондықтан,  «Нҧр  Отан»партиясы    2012  жылғы  27  қазанда  қазақстандық 
қоғамның  сындарлы  кҥштерімен  Жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  туралы 
меморандумға  қол  қоюға  бастама  жасады,  оның  нҽтижесінде  Жемқорлыққа 
қарсы  жалпы  халықтық  қозғалыс  қҧрылды.  Қазіргі  уақытта  аталған 
Меморандумға ҥш мыңнан астам қоғамдық ҧйымдар қосылды. 
Қазіргі  қазақстандық  қоғамда  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  -  кҥрделі  де 
жауапты  міндет,  ол  қҧқық  қоғау  органдарының  бҥкіл  жҥйесінің  ғана  емес, 
сонымен бірге азаматтық қоғам институттарының да кҥш-жігерін топтастыруды 
талап етеді [4].  
Лауазымды  адамдардың  ҿкілеттелігін  асыра  пайдаланудың  бірі  ретінде 
жоғарыда айтып кеткеніміздей, таныстық, бір-біріне кҿмектесуді айтуға болады. 
Тек  бҧл  «кҿмектесу»  белгілі  бір  сыйақы  арқылы  жҥзеге  асса,  бҧл-қылмыстық 
қҧқық бҧзушылық екені  айтпаса да тҥсінікті. 
Лауазымды адамдар жасаған жемқорлыққа қарсы саясат, бҧл  - мемлекеттік 
органдар мен азаматтық қоғам институттары жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ҥшін 
пайдаланатын    шаралар  мен  қҧралдардың  (аспаптардың)  тҧтас  жҥйесі 
(жиынтығы).  
  Ҿзімізге  белгілі,  Қазақстан  Парламенті  тікелей  жемқорлықпен  кҥреске 
арналған 15 заң қабылдады 
  Сондай-ақ,  Қазақстан  Жемқорлыққа  қарсы  БҦҦ  Конвенциясын  бекітті 
(2008  жылғы  4  мамыр)  жҽне  ЭЫДҦ-ның  (Экономикалық  ынтымақтастық  жҽне 
даму ҧйымдары) ҧсынымдарына ден қоя отырып ҧлттық заңнамаға: мемлекеттік 
қызметшінің оған белгілі болған сыбайлас жемқорлық фактілері туралы хабарлау 

232 
 
міндеті; сотталған адамның қылмыстық жолмен алынған жҽне басқа адамдардың 
меншігіне  берілген  мҥлкін  тҽркілеу  сияқты  новеллалар  енгізді;  «мҥдделер 
қақтығысы»  ҧғымы  енгізілді  жҽне  жемқорлық  қҧқық  бҧзушылық  жасаған  ҥшін 
қызметтен  босатылған  адамдар  ҥшін  мемлекеттік  органдарда  кез  келген 
лауазымды  атқаруға  ҿмір  бойы  тыйым  салу;  шетел  мемлекеттері  мен 
халықаралық  ҧйымдардың  лауазымды  тҧлғаларына  да  парақорлығы  ҥшін 
қылмыстық жауаптылық  белгіленді. 
  Қазақстан 
Республикасының 
Қылмыстық 
кодексінде 
сыйбайлас 
жемқорлық  қылмыстық  қҧқық  бҧзушылықтарға  байланысты  бірнеше  қылмыс 
қҧрамы  жатқызылды,  ал  Ҽкімшілік  қҧқық  бҧзушылық  кодексінде  қҧқық 
бҧзушылықтың  аталған  тҥрі  ҥшін  арнаулы  тарау  кҿзделген.  Сондай-ақ 
жемқорлық сипатындағы ҽрекеттер ҥшін тҽртіптік жауаптылық бар. 
  Бас 
прокуратурада 
сыйбайлас 
жемқорлық 
қылмыстық 
қҧқық 
бҧзушылықтар  жҽне  оларды  жасаған  лауазымды  адамдардың  аты-жҿнінің 
есебіне  қоса, қҧқық бҧзушылықтар туралы деректер банкі бар. 
  Қҧқықтық  статистика  деректері  бойынша,  2011  жылы  2010  жылмен 
салыстырғанда  тіркелген  ҿкілеттіліктерін  теріс  пайдаланған,  сыйбайлас 
жемқорлық  қылмыстық  қҧқық  бҧзушылықтардың  саны,  жалпы  қылмыстық 
қҧқық бҧзушылықтан 44,5%-ға дейін ҿскен, яғни  1607-ден 1770-ке (+163 немесе 
9,2%) дейін жеткен. 
   Лауазымды  адамдар  жасаған  қылмыстық  қҧқық  бҧзушылықтардың  саны 
бойынша мемлекеттік қҧрылымдар алда тҧр. Оған дҽлел ретінде ҽкімдіктер мен 
ішкі істер жҽне ауыл шаруашылығы министрліктерінің лауазымды адамдарының 
жиі «дауға» ілінуін айтуға болады.  
  Жалпы жыл сайын бҥкіл ҽлем елдеріндегі жемқорлық деңгейін зерделейтін 
Transparency  International  рейтингісіне  сҽйкес,  2011  жылдың  қорытындысы 
бойынша,  Қазақстан 180 мемлекеттің ішінде 120-шы орынды алды. 
2015  жылы  Қазақстан  Transparency  International  жемқорлықты  қабылдау 
индексі бойынша 178-дің ішінде 105-ші орында болды.  
2015  жылдың  қорытындысы  бойынша  мемлекеттік  аппараттың  жоғары 
жемқорлығы  Ресейде  (2,4  балл  индексімен  143-орын),  Арменияда  (2,6  балл), 
Украина  мен  Тҽжікстанда  (2,3  баллдан),  Қырғызстанда  (рейтингінің  164-ші 
тармағы,  2,1  балл),  Тҥркіменстан  мен  Ҿзбекстанда  (177-ші  орын,  1,6  баллдан) 
байқалады.  Ҽлемнің  ең  жемқорлық  жайлаған  елдері  деп  Сомали  (1,0  балл)  мен 
Солтҥстік Корея (1,0 балл) танылды. 
Жаңа  Зеландияда  (9,5  балл),  Дания  мен  Финляндияда  жемқорлық 
қылмыстық қҧқық бҧзушылықтар  бҽрінен аз жасалады [5] .  
  Қазақстан  Республикасындағы  сыбайлас  жемқорлықтың  қҧрамдас  бҿлігі 
болып  табылатын  парақорлық  қылмыстық  қҧқық  бҧзушылықтар  тҥсінігі, 
қҧрамдас  бҿліктерінің  анықтамасы,  парақорлық  қҧрамының  объективтік  жҽне 
субъективтік  белгілерінің  ерекшеліктері,  парақорлық  -  қылмыстық  қҧқық 
бҧзушылықтарын саралау мҽселелері теориялық тҧрғыдан кеңінен сҿз болады.  
 Негізгі  мҽселелердің  бірі  парақорлық  қылмыстық  қҧқық  бҧзушылықтарын 
реттейтін қылмыстық-қҧқықтық нормалардың ҽлеуметтік алғы шарты, сыбайлас 

233 
 
жемқорлықтың  парақорлық  қҧрамымен  байланысы  жҽне  парақорлықтың 
коррупциялық  қҧбылыстың  қҧрамдас  бҿлігі  ретіндегі  проблемалардың  мҽнін 
ашып кҿрсету болып табылады.  
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ҽ.Назарбаев лауазымды 
жҽне  басқа  да  мемлекет  мҥддесі  мен  мемлекет  басқаруға  қарсы  қылмыстардың 
алдын  алу  жҿнінде  кҿптеген  проблемалы  мҽселелер  кҿтеріп,  оның  орындалуын 
қадағалауды  ҿзі  басшылыққа  алып,  мемлекеттік  органдардың  осы  қылмыстар 
жолында  ҥнемі  кҥрес  жҥргізуін  басты  мҽселе  ретінде  қойды.  Биылғы  жылғы 
Халыққа 
Жолдауында 
Н.Ҽ.Назарбаев 
лауазымды 
адамдар 
жасаған 
жемқорлықтың  белең  алып  отырған  жақтарына  тоқтала  келіп,  сыбайлас 
жемқорлықты жою мҽселелесін кҥн тҽртібінен тҥспейтін ҿзекті мҽселе екендігін 
тағы  да  еске  салды.  Жалпы  сыбайлас  жҽне  басқа  да  мемлекет  мҥддесі  мен 
мемлекет  басқаруға  қарсы  қылмыстар  мемлекетімізде  кҥнделікті  орын  алатын 
жағдайға  айналғаны  белгілі.  Бҧл  қылмыстар  ҥнемі,  ҥздіксіз  кҥнделікті  орын 
алатындықтан, оның қауіптілігі зор деуге болады. Қалай десек те, демократиялық 
институттар мен қҧндылықтар сыбайлас жемқорлықтың кҿріністерімен, сондай-
ақ, одан туындайтын қоғамның тҧрақты жҽне қауіпсіз дамуына қатер тҿндіретін 
проблемалармен  сыйыспайтыны  даусыз.  Сыбайлас  жҽне  басқа  да  мемлекет 
мҥддесі мен мемлекет басқаруға қарсы қылмыстардың орын алуы -  мемлекеттің 
бҽсекеге  қабілеттілігін  едҽуір  тҿмендететіні,  қоғамда  демократиялық  қайта 
қҧруларды  жҥзеге  асыруды  тежейтіні,  елдің  халықаралық  беделіне  кҿлеңке 
тҥсіретіні  белгілі.  Ең  бастысы  -  адамдардың  қоғамдық  демократиялық  негізіне 
деген сеніміне, заң мен ҽділдікке деген сеніміне, тҥптеп келгенде, билікке деген 
сеніміне сызат тҥсіретіні даусыз. Сондықтан менің ойымша, ҧсынылып отырған 
диплом жҧмысының  негізгі ҿзектілігі де осында. 
Елімізде  қабылданған  «Мемлекеттік  қызмет  туралы»,  «Сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы кҥрес туралы» заңдарында мемлекеттік аппарат қызметінің 
бір  қалыпты,  дҧрыс,  заңды  қызметіне  кедергі  келтіретін  қҧбылыстарға  қарсы 
қҧқықтық  шаралардың  тҥрі  саралап  кҿрсетілген.  Бірақта  сот,  тергеу  тҽжірибесі 
кҿрсетіп  отырғандай  мемлекеттік  Ҥкімет  жҽне  басқару  билігі  саласында, 
сыбайлас  жемқорлыққа  байланысты  қылмыстық  қҧқық  бҧзушылықтар  ҽлі  де 
баршылық.  Республика  бойынша  1999  жылы-128859,  2000  жылы-135778,  2001 
жылы-137405,  2002  жылы-120816,  2003  жылы-106737  қылмыстық  қҧқық 
бҧзушылықтар тіркелсе, соның 1999 жылы-1891,  2000 жылы-1535, 2001 жылы-
1582,  2002  жылы-1439,  2003  жылы-590  сыбайлас  жемқорлыққа  жататын 
қылмыстық  қҧқық  бҧзушылықтар  болып  отыр[5].Сондай-ақ,  мемлекет  мҥддесі 
мен  мемлекет  басқаруға  қарсы  қылмыстық  қҧқық  бҧзушылықтар  республика 
бойынша 2005 жылы 38 пайызды қҧраса, 2006 жылы оның пайыздық кҿрсеткіші 
40 жеткен. Ал, 2007-2008 жылдары бҧл кҿрсеткіш барлық республика бойынша 
жасалған қылмыстық қҧқық бҧзушылықтың 36 пайызын қҧрап, 2009-2010 жылы 
26-28  пайызға  тҿмендеген.  Шығыс  Қазақстан  облысы  бойынша  2010-2012 
сыбайлас  жҽне  басқа  да  мемлекет  мҥддесі  мен  мемлекет  басқаруға  қарсы 
қылмыстық қҧқық бҧзушылықтар 12 пайызды қҧраған.  

234 
 
Қазақстан  Республикасының    Қылмыстық  кодексінің  363-бабы  лауазымды 
адамның  ҿкiлеттiктерін  иемденіп  алуды  қарасыра  отырып,  «лауазымды  адам 
болып 
табылмайтын 
мемлекеттiк 
қызметшiнiң 
лауазымды 
адамның 
ҿкiлеттiктерін иемденіп алуы жҽне оның соған байланысты азаматтардың немесе 
ҧйымдардың  қҧқықтары  мен  заңды  мҥдделерiне  не  қоғамның  немесе 
мемлекеттің  заңмен  қорғалатын  мҥдделеріне  елеулі  зиян  келтіруге  ҽкеп  соққан 
ҽрекеттер  жасауы»  қатаң жазаға  тартылатынын сараласа,  366-бабы   пара  алуды 
«мемлекеттiк  функцияларды  орындауға  уҽкiлеттiк  берілген  адамның  не  оған 
теңестiрiлген  адамның  немесе  жауапты  мемлекеттік  лауазымды  атқаратын 
адамның  не  лауазымды  адамның,  сол  сияқты  шет  мемлекеттің  немесе 
халықаралық ҧйымның лауазымды адамының пара берушiнiң немесе оның ҿкiлi 
болған  адамдардың  пайдасына  жасаған  ҽрекеттері  (ҽрекетсiздiгi)  ҥшiн,  егер 
мҧндай ҽрекеттер ( ҽрекетсiздiк) осы адамның қызметтiк ҿкiлеттiктеріне кiретін 
болса  не  ол  лауазымдық  жағдайына  байланысты  осындай  ҽрекеттерге 
(ҽрекетсiздiкке)  ықпал  жасай  алатын  болса,  сол  сияқты  жалпы  қамқорлығы 
немесе жол берушілігі ҥшін ҿзіне немесе басқа адамдарға ақша, бағалы қағаздар, 
ҿзге мҥлiк, мҥлiкке қҧқық немесе мҥлiк сипатындағы пайда тҥрiнде  
Қылмыстық  заң  пара  беру  (367-бап),  парақорлыққа  делдал  болу    (368-бап) 
сияқты қоғамға  жат  ҽрекетпен  айналысқандар ҥшін де  қылмыстық жауаптылық 
тағайындағанын еске сала кетсек, артық болмас. 
Лауазым  иесінің  ҿкілеттілігін  теріс  пайдалану  салдарынан  туындайтын 
ҚРҚК -нің  363  бабында  лауазымды адамның ҿкiлеттiктерін иемденіп алу [1] . 
Лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттiк қызметшiнiң лауазымды 
адамның  ҿкiлеттiктерін  иемденіп  алуы  жҽне  оның  соған  байланысты 
азаматтардың  немесе  ҧйымдардың  қҧқықтары  мен  заңды  мҥдделерiне  не 
қоғамның  немесе  мемлекеттің  заңмен  қорғалатын  мҥдделеріне  елеулі  зиян 
келтіруге  ҽкеп  соққан  ҽрекеттер  жасауы  -ҥш  жҥз  айлық  есептiк  кҿрсеткiшке 
дейiнгi мҿлшерде айыппҧл тағайындалатындығы кҿрсетілген.  
Ал,  364-бабында  қарастырылған    кҽсіпкерлік  қызметке  заңсыз  қатысу  мен 
365-бапта    заңды  кҽсіпкерлік  қызметке  кедергі  жасау  ҥшін  қылмыстық 
жауаптылық  қарастырған  қылмыстық  қҧқық  бҧзушылық  ҽрекеттер  заңсыз 
ҽрекеттер  ҥшін  жауаптылықтың  да  қатаңдығын  ескертеді.  ҚРҚК  -нің    369-
бабындағы қызметтiк жалғандық жасау, 370-баптағы  қызметтегi ҽрекетсiздiк пен 
371-бабында  сараланған    салғырттық  та  лауазым  иесінің  ҿз  жҧмысына  адал 
қарамағанын кҿрсетсеткен.  
Белгілі  криминолог,  заң  ғылымдарының  докторы,  профессор  Е.О. 
Алауханов «сыбайлас жемқорлық - лауазымды адамды сатып алумен жҽне ресми 
қызметгік ҿкілеттікті, онымен байланысты беделді, мҥмкіндікті, байланысты бас 
пайда ҥшін пайдалануды сипаттайтын ҽлеуметтік қҧбылыс» екенін кҿрсеткен [3].  
Біз де ғалымның пікірімен келісе отырып, жалпы лауазымды тҧлға жасаған  
қылмыстық қҧқық бҧзушылықтардың алдын-алу керек деген пікірдеміз. Лауазым 
иесі-ҿкілеттілік  иесі.  Олай  болса,  ондай  ҿкілет  иесінің  ҿзгелерге  ҥлгі  болуы 
басты шарт кҥйінде болып қалмауы керек сияқты. 
     

235 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  кодексі  (қолданыстағы 
редакциясы).  
2.
 
«Парақорлық  ҥшін  жауапкершілік  жҿніндегі  заңнаманы  соттардың 
қолдану  тҽжірибесі  туралы»  1995  жылғы  22  желтоқсандағы  №9  нормативтік 
қаулысы  (ҚР  Жоғарғы  Соты  Пленумының  1999  жылғы  20  желтоқсандағы  №20 
қаулысымен  жҽне  ҚР  Жоғарғы  Сотының  2008  жылғы  22  желтоқсандағы  №6 
нормативтік қаулысымен енгізілген ҿзгерістермен) 
3.
 
Алауханов Е.О. Криминология.-Алматы, 2012.- 45 б. 
4.
 
Амитхаба  Мукерджи.  Коррупция  в  Казахстане.  //  Материалы 
международной  научно-практической  конференции.  Астана:  Акмолинская 
полиграфия, 1999. - 44 б. 
5.
 
Коррупция  в  Казахстане  (сущность,  проблемы,  предупреждение). 
Материалы  международной  научно-практической  конференции.  Астана: 
Акмолинская полиграфия, 2009. - 269 б. 
 
ҼОЖ  3.46.1 (574) 
КЫЗЫРОВ Д.Д., РАМАЗАНОВА А.С. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КҼСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ 
АЗАМАТТЫҚ-ҚҦҚЫҚТЫҚ ҚАҒИДАЛАРЫ 
 
Кҽсіпкерлік  қызмет  -  осы  инициативті  шаруашылық  қызметінің  барлық 
қатысушылары пайда  табу  мақсатында  ҿзіндік  жҽне басқа  да  мҥліктер  есебінен 
тҽуекелге  баратын  іс-ҽрекет.  Кҽсіпкерлікті  сипаттайтын  негізгі  белгілерге 
мыналар жатады: ҿз еркіндік, ҿзін ҿзі қаржыландыруы, инициативтілігі, белсенді 
ізденіс, серпінділік (динамика), мобильдік (жҧмылдыру)  
Кҽсіпкерлік  –  жалпыға  бірдей  ортақ  қызмет  тҥрі.  Кҽсіпкер  болып  жҧмыс 
істеу қабілеті бар ҚР-ның кез келген азаматы бола алады. Кҽсіпкерлік қызметтін 
негізгі  басқа  коммерциалық  емес  қҧрылымдардан  ерекшелігі  болып  табыс  пен 
шығын  арасындағы  айырмашылық  ретінде  пайда  табу  саналады.  Кҽсіпкерлік 
қызметке ҽсер ететін факторларға мыналар жатады:  
1.
 
ҿндіріс ресурстары;   
2.
 
ҿндірісті қалыптастыру мен дамыту;  
3.
 
кҽсіпкерліктің 
ҿсімін 
нарыққа 
шығару 
тиімді 
коммерциялық 
байланыстарды қалыптастыру; 
4.
 
нҽтижесінде пайда табу. 
Кҽсіпкерлік  қызметтің  азаматтық  қҧқық қағидалары  -  деп қоғамдық 
қатынастарды  азаматтық-қҧқықтық  реттеудің негізгі   бастауларын айтады. 
Азаматтық қҧқық   қағидалары  бҥкіл азаматтық заңдылықтарды   қамтиды,  оның 
ең маңызды қасиеттерін сипаттайды.  

236 
 
Азаматтық қҧқық қағидалары бҥкіл 
азаматтық заңдылықтарды қамтып  
қана қоймай,  азаматтық заңдылықтардың   толық кҿлемін қамти отырып,  АК  2 
бабында кҿрініс тапқан. 
«Принцип»  (қағидат)  термині  латынның  сҿзі  –  бастау,  негіз  дегенді 
білдіреді.  Азаматтық  принциптері  (қағидаттары)  –  ол  нормативтік   сипаты  бар, 
қоғамдық  қатынастарды  азаматтық  қҧқықтық  реттеу  бастамасын  басшылыққа 
алатын  негіз.  Ол  Қазақстан  Республикасы  азаматтық   заңының   мейлінше  
маңызды   тҧстарын   кҿрсетеді.  Демек   азаматтық   заңды   тҥсіну  мен  оны  
қолдану   азаматтық  қҧқықтың  тек  жалпы   принциптері   (қағидаттары)  арқылы 
мҥмкін  болады [1, 86].  
Принциптер  (қағидаттар) 
азаматтық қҧқық   жҥйесінде  
ҽрқашанда  
бастапқы   норма   болып   саналады.  Сондықтан да  басқа   нормалар   онымен  
жанама   тҥрде   кҿрініп,  жалпы   сипат   алады,   демек  принциптер   ҿзгелерден  
басым   тҥседі.   Принциптер   азаматтық   қҧқықтық   нормалардың   барлық  
жҥйесін   қамтып,  басшылықққа   алынады.   Азаматтық   кодекстің   2  бабындағы  
азаматтық  заңдардың  жалпы  негіздері  мен  мҽнісі  беки  тҥсуіне  байланысты,  
енді   принциптер  нормативтік   мҽнге   ие   болды  жҽне   оны   қолдану  
міндеттілікке  
айналды. 
Бҧрын-соңды  
азаматтық 
принциптер  
заң  
нормаларында   арнайы   термин   немесе   тиянақты   тҧжырымдама   ретінде  
бекітілмеген   еді,   тек  «азаматтық   заңдардың   жалпы  негіздері   мен   мҽнісіне  
байланысты» деген  жалпылама  тҧжырымдамамен  шектелетін  (Қазақ КСР АК-
тің 4-бабы) [2].  
Профессор  Ю.Г.  Басин   азаматтық   қҧқық   принциптерінің  ролі  мен  
маңызы   туралы   былай   деп   тҧжырымдайды:  «Біріншіден,  ол   тікелей   ҽрекет  
ететін   нормалар  тҥрінде   кездеседі.  Екіншіден,  ол   жаңа   заңды   жасау   немесе  
бҧрыңғы   заң   қҧжаттарын   ҿзгерту   кезінде   ескеріледі.  Ҥшіншіден,  қҧқық  
ҧқсастығын   қолдану   қажет   болған   жағдайда  заң   принциптері   басшылыққа  
алынады. Тҿртіншіден, мҧндай  принциптер  қҧқықтық  нормалардың  бастапқы  
мазмҧнының  немесе  шарт талаптарының  тиісті  жағдайларының  мазмҧнының 
тҥсінілуі   жҥзеге   асырылғанда   назарға   алынуға   тиіс  (мысалы,  Азаматтық 
кодекстің   6,  392  баптарын  қараңыз).  Бесіншіден,  заң  принциптеріне  сҥйене  
отырып,   заң  нормалары  арасындағы   қарама-қайшылықты  жоюдың   жолдарын  
табуға   болады,  мҧның   ҿзі  егер  бҧл   аталған   жағдай   кездескенде   ғана  
қолданылады» [3, 125]. 
Осы   мҽселелерге  орай   оған   екі   жағдайды   қосып   айтуға   болар   еді: 
біріншіден,  принциптер   тек    заң   актілері  жҥйесінің   сипатын   кҿрсетіп  
қоймайды,  сонымен  қатар ол  заңгерлердің  қҧқықтағы  қҧқықтарын белгілейді.  
Екіншіден,  азаматтық   қҧқық   принциптер  ҿзінің  реттеу   жҥйесі   арқылы  
бірқатар  мемлекеттік  қҧқықтық  институттар  мен  нормаларды,   яғни  бірінші 
кезекте  азаматтардың  конституциялық   қҧқығын  азаматтық  қҧқықтар   арқылы  
ҿзіне тҽн тҽсілдермен қорғауды  нақтылай  тҥседі. 
Азаматтық қҧқықтың  мынандай принциптері бар: 
1.
 
азаматтық-қҧқықтық қатынастарға  қатысушылардың  теңдігі; 
2.
 
меншікке  жҽне  басқа заттық  қҧқыққа  қол  сҧқпаушылық; 

237 
 
3.
 
шарт еркіндігі; 
4.
 
жеке  істерге   кімнің   болса  да  озбырлықпен   араласуына   жол   беруге  
болмайтындығы; 
5.
 
азаматтық-қҧқықтарды кедергісіз  жҥзеге  асыру; 
6.
 
нҧқсан   келтірілген  қҧқықтардың   қалпына   келтірілуін   қамтамасыз  
етілуі; 
7.
 
азаматтық қҧқықты  сот  арқылы қорғау. 
Міне,   осы   принциптердің   бҽрі   де   Азаматтық кодекстің «Азаматтық  
заңдардың негізгі  бастаулары»  деп  аталатын 2-бабында бекітілген [4, 2]. Яғни  
сол  арқылы  мемлекет   пен  қоғамның   азаматтық   заңдарының   алдына   қойған  
мақсаты   мен   міндетін   орындаудағы   азаматтық   заңның  демократиялық  жҽне  
ізгілікті  қасиеттері кҿрініс береді. Енді осы  кҿрсетілген принциптерді  талдасақ  
дейміз.  
Азаматтық  қҧқықтық  қатынастарға  қатысушылардың   теңдігі. Азаматтық  
қҧқықтың  басты   қағидаларының   бірі   олардың  қатысушыларының  теңдігіне 
байланысты  келеді. Азаматтық қатынастарға қатысушылардың теңдік принципі 
қоғамдық  қатынастарды  азаматтық-қҧқықтық  реттеу  ҽдістемесінің  ҿзімен 
айқындалады.  Яғни  бҧдан  азаматтық  қҧқықтық  қатынастарда  тараптардың 
жағдайы  тҽуелсіз  тең  дҽрежеде  болатындығын  кҿреміз.  Демек,  азаматтық 
қатынасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тҽуелділігі 
оның  мінез  қҧлқына,  екіншісінің  ерік-жігеріне  қатысты  болмау  керек  [1,  88]. 
Азаматтық заңмен реттелетін мҥліктік жҽне мҥліктік емес қатынастар жҥйесінде 
субъектілер теңдігі тҿмендегідей жҽйттерді білдіреді: 
1.
 
мемлекет  немесе  оның  ҽкімшілік-  аумақтық  бҿлінісі  азаматтық  – 
қҧқықтық  қатынастарға  жалпы  негізде,  ҿзге  қатысушылармен  тең  қҧқықта 
қатысады.  Бір  айта  кететін  жайт,  азаматтық-қҧқықтық  қатынастардағы 
мемлекеттің жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) заңда кҿрсетілмеген 
(АК 111-114 баптары); 
2.
 
заңды  тҧлғалардың  қҧқылық  мҽртебесі  біртабан  жақын  келеді.  Мысалы, 
қазіргі  кезде  азаматтар  ғана  емес,  заңды  тҧлғалар  да  шартпен  ҿздерінің 
қҧқықтары мен міндеттерін белгілей алады, сондай ақ заңға қайшы келмейтідей 
шарт талаптарының кез келгенін таңдауға ерікті; заңды тҧлға қҧрмай кҽсіпкерлік 
қызметті жҥзеге асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты 
жасауға қҧқығы бар; 
3.
 
егер  заң  қҧжаттарында  ҿзгеше  кҿзделмесе,  шетелдік  жеке  жҽне  заңды 
тҧлғалар,  сондай-ақ  азаматтығы  жоқ  адамдар  азаматтық  заңдарда  ҚР-ның 
азаматтары мен заңды тҧлғалары ҥшін қандай қҧқықтар мен міндеттер кҿзделсе, 
нақ  сондай  қҧқықтар  мен  міндеттер  орындауға  міндетті  (АҚ  3  бабының  7 
тармағы). 
Қазақстан  Республикасы  Конституцианың  6  бабында   меншік  иелерінің 
қҧқық қорғауға байланысты теңдік принципі тҧжырымдалған. Мҧның ҿзі оларға 
қатысты  қҧқықтардың  бҧзулуына  қарсы  қорғану  қҧралын  субьектілер  бірдей 
қолданады дегенді білдіреді [5].  

238 
 
Меншікке жҽне басқа затық қҧқыққа қол сҧқпаушылық принципі.  Меншікті  
қҧрметтеп, оған ешкім қол сҧқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат ҿмір сҥре 
алады.  Сондықтан  да  ҽрбір  қоғамда  меншік  ерекше  мҽртебеге  ие  болып,  оны 
қасиетті  ҽрі  қол  сҧғылмайтын  нҽрсе  деп  бағалайды.  Адамның  белгілі  бір  затты 
иеленуі оны тҧтынып, белгілі бір мақсатына, яғни керегіне жаратуы ҥшін керек, 
сондықтан  ол  бҧл  орайда  қызмет  ету  қҧралын  бҽрінен  де  жоғары  қояды. 
Мемлекет пен қҧқық, оның ішінде азаматтық қҧқық азаматқа мҧндай жағдайды 
қамтамасыз  етеді.  Қашан  да  меншік  қҧқығы  азаматтық  қҧқықтың  негізгі 
институты   болып  есептелген жҽне  меншік иесінің  қҧқығын  қорғауды барынша 
талап еткен. Міне, сондықтан да азаматтық қҧқық меншіктің қол сҧқпаушылық  
қағидасына негізделеді. 
Меншікке  қол  сҧқпаушылық.  Азаматтық  кодекстің  басқа  нормаларында  да 
ҿзіндік кҿрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тҧжырымдама Конституцияның 26-
бабының  3  тармағында  бекітілген  [5].  Яғни  онда  былай  делінген:  «Соттың 
шешімінсіз  ешкімді  ҿз  мҥлкінен  айыруға  болмайды.  Заңмен  кҿзделген  ерекше 
жағдайларда  мемлекет  мҧқтажы  ҥшін  мҥліктен  кҥштеп  айыру  оның  қҧны  тең 
бағамен  ҿтелген  кезде  жҥргізілуі  мҥмкін».  Конституцияның  бҧл  қағиғалары 
Азаматтық  кодекстің  реквезиция,  кҥтімсіз  ҧсталған  мҽдени  жҽне  тарихи 
қазыналарды сатып алу жҽне т.б. қатынастарда қолданылады (АК 253, 254, 256 
баптары). 
Қазіргі  кезде  заңда  меншік  қҧқығымен  қатар  меншік  иесі  болып 
табылмайтын  адамдардың  заттық  қҧқықтары  да  қаралған,  оларға  да  қол 
сҧқпаушылық принципі қолданылады. Мысалы, жерді пайдалану қҧқығы; ҿзге де 
заттық қҧқықтар (АҚ 194-195 баптары). 
Шарт еркіндігі принципі. Шарт   еркіндігі  –  азаматтық  қҧқықтың   аса 
маңызды  принциптерінің   бірі   болып  табылады.  Бҧл  кез-келген   адам   ҿз  
қалауы   бойынша  жҽне   сырттан  мҽжбҥрлеусіз   мыналарды  атқаруға   қҧқылы  
екенін   білдіреді: 
1.
 
белгілі бір шартты  жасасуға  немесе  жасаспауға; 
2.
 
ҿзі  шарт  жасауды  қалайтын  серіктесін  таңдауға; 
3.
 
шарттың  тҥрін  таңдауға; 
4.
 
шарттың  шарттарын  анықтауға [6, 33]. 
Бҧл  арада шарттас  серіктестің  де  осындай қҧқықтары  болатынын  ескеру 
керек. Сондықтан  ерікті  тҥрде  жҽне  ҿзара  қабылданған келісім ғана  шынайы  
азаматтық-қҧқықтық шарт ретінде танылуы мҥмкін. Шарт жасаса  отырып,  оған  
қатысушылар ҿздеріне қабыл алған шектеулерді шарттың еркіндігі принципімен 
шатастыруға  болмайды.  Ҿзіне-ҿзі  қоятын  мҧндай   шектеулер  міндетті  болып  
шығады жҽне  олардан  біржақты  бас  тартуға  болмайды.  Шарттар  орындалуға  
тиісті.  Мысалы,  ҽлде   бір   тауар   сатушы,  ҽдетте,  сатып   алушымен   шарт  
жасасуға  қҧқылы,   шарт   жасасу   ҥстінде   оның   шарттарымен   келісуге  немесе  
келіспеуге   қҧқылы.  Сатушыны   белгілі   бір   шешім   қабылдауға   ешкім  де  
мҽжбҥрлей  алмайды.  Алайда  шешім  қабылданған болса жҽне  сатушы  белгілі  
бір  шарттарды  қоя  отырып, шарт  жасасса,  онда ол  ҥшін  бҧл  міндетті  болады 
да,  ал  алдағы уақытта шарттың  еркіндігін  сылтау  етіп,  оны  орындаудан  бас  

239 
 
тартуға,   оның   шарттарын   ҿзгертуге   жҽне   тағы   сол   сияқты   қҧқылы  
болмайды.  АҚ-нің  401 бабында  бҧл  туралы  тікелей  айтылған. 
Ҽркімнің   жеке   ісі   мен   ҿміріне   араласуға  жол   берілмейтін  принципі. 
Ҽркімнің   жеке  ісі   мен   ҿміріне   араласуға   жол   берілмейтіндігін   азаматтық  
заңдардың   келесі   принципі   деп   атауға   болады.  Бҧл принцип   азаматтық  
қҧқықтық   қатынастарға   олардың   қандай   ҿзіндік   мҥліктік   немесе   мҥліктік 
емес  сипат   атқаратынына  қарай   тартылады.   Бҧрыңғы  қолданылып   келген  
Азаматтық   кодексте   ол  жеткіліксіз   сипатталды,   абырой   мен   ар-намысты, 
жеке   жазбалардың,  кҥнделіктер   мен   жазысқан   хаттардың   қҧпиялылығын  
қорғауға  ғана  қатысты  болады. Қазақстанның қазіргі  қолданыстағы азаматтық 
қҧқығында   бҧл   принцип  айтарлықтай   дамытылды.   Ол  Қазақстан  
Республикасының Конституциясында  да баянды  етілді. 
Ҽркімнің   жеке   ісіне   еріксіз   араласуға   жол   берілмейтіндігі билік   пен  
басқару   органдарына,  ата-аналарға,  қызмет   басшыларына  жҽне  басқа  
адамдарға   ҽрекетке  қабілетті   азаматтырдың  немесе   заңды   тҧлғалардың  ҿз 
мҥліктеріне  билік   жҥргізуіне,  тапқан   пайдаларын  бҿлуіне,  табыстарын  
пайдалануына  ықпал   етуге  тыйым   салуды   білдіреді.  Егер  мҧндай   талаптар 
заңда   белгіленбеген  болса,  ҽлде   кімнің   рҧқсатын  алудың,   келісім,  ақпарат  
беруін   талап   етудің   қажеті   жоқ.  Жеке   басының,  отбасының  жҽне  
коммерциялық   қҧпиясын  қҧрайтын  мҽліметтерді   беруді   талап   етуге   тыйым  
салынады [6, 34].  
Ҽркімнің   жеке   ісіне   араласуға   жол   берілмейтіндігі сондай-ақ  басқаның  
жеке   ҿміріне,   басқаның  қарым-қатынастарына   басып   кіруге  тыйым   салуды  
білдіреді. Бҧл  жҿнінде АҚ – нің  кҿптеген  баптарында, ең  алдымен 2, 115, 125, 
144, 146 жҽне  басқа баптарында  айтылады.  
Азаматтық  қҧқықтардың   қорғалу  принципі.  Ҽлбетте,  қорғалу – бҧл   кез-
келген  қҧқықтың   нышаны  (атрибуты),  мҧнсыз ол  ҿзінің   басты   қасиетінен 
айрылады,  ал  оның  заңдық   нормасы  жалған  мҽлімдемеге  айналады.  ҚР 
Конституциясы азаматтардың ҿз  қҧқықтарының  қорғалуын  атап кҿрсетеді (13-
бап).  Алайда  азаматтық   қҧқықтарды   қорғау  қҧралдарының   азаматтық-
қҧқықтық  реттеу   нысанасы   мен   ҽдісінен   туындайтын   ҿзіндік   ерекшеліктері  
бар.  Бҧл  ерекшелік  азаматтық  қҧқық   принципі   ретінде   арнайы  қарастыруға 
тҧрады [6, 35]. 
Азаматтық кодекс жҽне  азаматтық заңдардың  басқа да  актілері  азаматтық-
қҧқықтық   нормалардың тҧжырымдамасына ғана  емес,  сондай-ақ  олардың  
бҧзылуы   ҥшін  санкция   белгілеуге,  ҽр   тҥрлі  жолдармен   қҧқықтарды  жҥзеге  
асыруды, міндеттердің  сҿзсіз орындалуын  қамтамасыз  ететін  шаралар жҥйесін  
жасауға   баса   кҿңіл  бҿледі.  Бҧл   міндетке  жҥздеген  азаматтық-қҧқықтық  заң  
ҧйғарымдары арналған. 
Қҧқыққа  қол   сҧғылмайтындығын,   оның   жҥзеге   асырылуын,  бҧзылатын  
жағдайда   қалпына   келтірілуін жҽне  бҧзылудың   зардаптарын   жоюды  
қамтамасыз етуге  бағытталған  шаралар жҥйесі  ретінде азаматтық-қҧқықтарды  
қорғаудың жалпы  сипаттамасы АҚ-ның  9 бабында  берілген.  

240 
 
Нақты  берілген   жағдайда  нақты   қҧқық   бҧзушыға  қарсы   нақты қорғау 
қҧралдарын  қолданудың  кҿзделгеніне   немесе  кҿзделмегеніне   қарамастан,   кез-
келген  жағдайда мемлекеттің  азаматтық қҧқықтарды  қорғауға  тиіс  болатыны 
даусыз.  Егер  ол  заңдарда  да,  шартта  да  кҿзделмеген  болса,  онда  ол  жалпы  
қазынаның ішінен  іріктеп  алынуы тиіс. 
Қҧқық  бҧзушы  бҧл секілді  ҽрекеттер  ҥшін заңда да, шартта  да  еш нҽрсе  
кҿзделмеген   деген  желеумен  ҿзіне  қарсы  қорғау   қҧралдарын   қолданудан  
қҧтылуға  тырысатын  жағдайлар ҿмірде  жиі  кездеседі. Бҧл заңсыз  ҽрекет деп  
танылады.  Мысалы,  қҧрылыс  салуды   аяқтағанға   дейін  ҥлесті   қаржыландыру 
туралы Б. фирмасымен  шарт  жасасқан А. фирмасы оны аяқтауды шексіз  созып  
жібереді  де,  қҧрылысты   салу  аяқталған   жоқ,  ал   оның   кешігуі   ҥшін  шартта  
санкция  кҿзделмеген  деген  желеумен  бҧған  дейін алған ақшасын қайтарудан 
бас   тартады.  Мҧндай   дҽлелді   заңды   деп   тануға  болмайды.  Мҧнда  бара-бар 
қорғану қҧралын табу  ҽрекеті ғана бар.  
Бҧл  жерде осы   субьектіге  тиесілі   қҧқықты қорғау   туралы  сҿз   болып  
отырғандықтан,  қҧқық   бҧзушыға  қорғану   қҧралын   қолдану немесе  қолданбау  
жҽне  қандай   кҿлемде  (толық  немесе   ішінара)  қолдану  керектігі  мҽселесін  ол  
ҿзі   анықтайды.  Бҧрын  заңдар   кейбір  жағдайларда  міндеттемені   бҧзғаны  ҥшін 
борышқорды  жауапқа   тарту  –  бҧл   несие  берушінің   міндеті,  жҽне  егер  ол оны 
орындаудан  жалтаратын   болса,  онда   ҿзі   жауапқа  тартылуы   тиіс   деп  
белгілеген  болатын. Қазіргі  уақытта мҧндай  талаптарға жол  берілмейді. (АҚ 8 
бабының  1-тармағы).  АҚ  349  бабының  2-тармағында  да  былайша   айтылған: 
«Міндеттемені  бҧзғаны  ҥшін борышқорды жауапқа тарту несие берушінің талап 
етуі бойынша жҥргізіледі».  
«Міндеттеменің  бҧзылуынан  туындаған  залалдың  орнын  толтырудан 
борышқорды   босату   жҿніндегі  тараптардың  міндеттеме   бҧзылғанға  дейін 
қабылдаған  келісімі   жарамсыз   болады  (АҚ  350  бабының  2-тармағы,  359 
бабының  3  тармағы),  алайда  тараптар  ҿзара  келісім   бойынша  мҥліктегі  нақты 
келтірілген  зиянды ғана  ҿндіріп  алуды  кҿздеуі  мҥмкін».  
Азаматтық  қҧқықтарды   қорғау   органдарының  ҿзіндік   ерекшеліктері бар. 
Соттың  осындай негізгі   орган болып   табылатынын айтып ҿткенбіз,  ол  
қҧқықты   қорғау  жҿнінде   ҿзіне   жасалған  ҿтінішті  қабылдаудан  бас  тарта 
алмайды. ҚР Конституциясының 13-бабында былай деп жазылған: «Ҽркімнің ҿз  
қҧқықтары мен бостандықтарының сот арқылы  қорғалуына қҧқығы бар».  
     
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1
 
 Гражданское  право.  Сборник  статей.  Общая  часть.  Учебное  пособие.  - 
Алматы, 2003. -  458 с. 
2  Қазақ  КСР  Азаматтық  Кодексі  1963  жылы  28  желтоқсанда  қабылданған 
(кҥшін жойған) // http://online.zakon.kz/ 
3 Сергеев А.П., Толстой Ю.К. Гражданское право. Учебник. – М., Проспект, 
1997. – 600 с. 
4
 
 ҚР  Азаматтық  Кодексі  1994  жылы  27  желтоқсанда  қабылданған  (
24 
қараша 2015 ж. ӛзгерістер мен толықтырулармен) // 
http://online.zakon.kz/
 

241 
 
5 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – 1995. – 30 тамыз. – 2015. 
6 Сҥлейменов  М.К.,  Басин  Ю.Г. Азаматтық   қҧқық.  1  том.  2  басылымы.  - 
Алматы, 2003. - 736 б. 
 
УДК 510.47 
КУЗЕУБАЕВА А.К., КУКЛЕВА Т.П. 
Колледж имени Кумаша Нургалиева, г. Усть-Каменогорск, Казахстан 
ГУ «Средняя школа № 1», г. Ушарал, Алматинская область, Казахстан 
 
СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ НАУКИ И  
ОБРАЗОВАНИЯ В КАЗАХСТАНЕ 
 
Образование  и  наука  являются  основными  факторами  экономики.  Во 
Всемирной декларации о высшем образовании для XXI века подчеркивается, что 
без  соответствующего  высшего  образования  и  современных  научно-
исследовательских  учреждений,  с  квалифицированными  и  образованными 
людьми,  ни  одна  страна  не  в  состоянии  обеспечить  реального  устойчивого 
экономического развития. 
Образование  и  наука  как  социальные  отрасли  базируются  на  развитии 
научно-технического потенциала, которое должно рассматриваться не в качестве 
сопровождающего фактора, а как один из секторов экономики, обладающий теми 
же особенностями, правилами и регулируемыми методами. 
Надо  признать,  что  Казахстан  шагнул  на  ступень  индустриально-
инновационного  развития.  По  мнению  казахстанских  ученых,  данный  этап 
характеризуется  перепрограммированием  научной  системы  в  соответствии  с 
современными  экономическими  требованиями,  следовательно,  развитие  науки, 
регулируемой  соответствующими  нормативными  показателями,  структурной, 
организационной, кадровой, инфраструктурной и финансовой обеспеченностью, 
должна привести к коренным изменениям. 
Проанализируем  возможности  развития  отечественной  науки.  В  настоящее 
время  в  Казахстане  функционирует  455  государственных,  общественных  и 
частных  научно-исследовательских  институтов,  проектно-конструктивных 
организаций, высших учебных заведений и предприятий, выполняющих научно-
технические  функции,  выпускающих  интеллектуальную  продукцию.  Более 80% 
этого комплекса составляют научно-технические институты, а 20% - проектно - и 
опытно-конструкторские, а также сервисные организации [1]. 
Рассматривая  науку  в  качестве  одного  из  основных  факторов 
реформирования  экономики,  следует  обратить  внимание  на  уровень  оценки 
объема  финансирования  научно-технического  потенциала  по  сравнению  с 
другими  государствами,  так  как  в  общем  объеме  ВВП  доля  наукоемкой 
продукции и затраты на развитие науки являются ключевыми показателями. Так, 
в конце последнего десятилетия во многих странах с развитой экономикой доля 
внутренних  затрат  на  исследования  и  подготовку  высококвалифицированных 
специалистов для экономики страны в общем объеме  ВВП  примерно составила 

242 
 
3%  (в  Швеции  -  3,8%,  в  Финляндии  -  3,5%,  в  Японии  -  3,04%,  в  Швейцарии  - 
2,73%, в США -2,84%, в Германии - 2,44%). 
На  мировом  рынке  наукоемких  продукций  передовых  стран  затраты  на 
развитие науки в общем объеме ВВП, с учетом таких приоритетов, как льготное 
налогообложение,  низкие  таможенные  пошлины,  бюджетное  поддержка, 
стимулирование 
инвестиций, 
лизинг 
научного 
оборудования, 
строго 
контролируются.  Как  показывает  опыт  развитых  стран,  на  долю  новых  или 
совершенствованных  технологий,  продукции,  оборудования,  у  которых  есть 
новые  знания  или  решения,  приходится  от  70  до  85%  роста  ВВП.  Доля  же 
наукоемких  продукции  России  на  мировом  рынке  составляет  0,3-0,5%,  стран 
Евросоюза - 35%, США -25%, Японии - 11%, Сингапура - 7%, Южной Кореи - 
4%, Китая - 2%.[2] 
Макроэкономический  анализ,  проведенный  по  вопросам  научно-
технического  развития,  показывает,  что  в  Казахстане  в  последние  годы  доля  в 
ВВП  научно-технической  продукции, отвечающей  современным  мировым 
требованиям,  не  превышает  1,1%.  Степень  активности  предприятия  по 
производству  научной  продукции  не  превышает  2,3%.  Это  показывает,  что 
научно-техническая  функция для  экономического развития  страны  пока  еще  не 
является основой. В том же порядке можно отследить показатели низкой степени 
активности государственных предприятий, составляющей 0,6%; тогда как более 
высокая  активность  характерна  для  частных  предприятий  (3,7%),  а  для 
предприятий  с  совместным  участием  зарубежных  стран  этот  показатель 
составляет  5%.  Таким  образом,  получается,  что  наука  осталась  вне  процесса 
реформирования экономики страны. 
Что касается научно-технического потенциала Казахстана, то здесь следует 
отметить,  что  он  формируется  из  фундаментальных  секторов  науки,  научно-
технических  институтов  по  отраслевым  направлениям,  которые  должны  в 
совокупности 
работать 
с 
проектно-конструкторскими 
лабораториями 
предприятий  и  учреждений,  включая  иные  научно-исследовательские 
подразделения,  которые  заняты  производственной  деятельностью.  Научно-
технический  потенциал  определяется  совокупным  объемом  научных  знаний, 
степенью  подготовки  их  практического  применения,  качественным  и 
количественным  показателями  научных  сотрудников  и  инженерно-технических 
кадров.  В  Казахстане  важной  частью  современной  научно-технической  сферы 
является формирование сети национальных и межотраслевых научных центров. 
Наряду  с  прикладными  исследованиями,  они  должны  расширять  исследования 
фундаментального характера.[3] 
В  мире  создано  новое  технологическое  производство,  которое  в  том  числе 
глубоко  и  комплексно  основано  на  переработке  природных  ресурсов.  В 
результате  достижения  высокого  уровня  знаний  в  области  управления 
производством  природного  сырья  и  эффективного  применения  научно-
технической продукции для Казахстана увеличивается возможность достижения 
руководящих  ролей  на  рынках  информационных  коммуникаций  в  регионах 
Средней Азии. 

243 
 
Учитывая  специфику  развития  экономики  Казахстана,  следует  обратить 
внимание  квалифицированных  специалистов  на  перспективные  научно-
технические направления, среди которых необходимым является: 
 
освоение  и  глубокая  переработка  минерального  сырья  с  помощью 
физических,  химических  и  информационных  технологий,  возможность 
производства чистых металлов, которые нужны для применения в чрезвычайных 
случаях; 
 
развитие информационных технологий; 
 
использование  космического  мониторинга  и  геоинформационных 
технологий; 
 
создание  новых  высокомолекулярных  веществ,  производство  чистых 
материалов и сплавов определенной структуризации, продукции нанотехнологий 
с определенными функциональными свойствами; 
 
развитие  научно-технологической  биологии,  разработка  продукции  в 
отраслях биотехнологии и генной инженерии. 
Суммируя  выводы,  можно  с  уверенностью  сказать,  что  в  Казахстан 
располагает 
реальными 
условиями 
для 
создания 
наукоемкого 
и 
высокотехнологичного производства и что республика способна предложить на 
мировой рынок свою программную продукцию. 
В сфере внедрения научных проектов очень важным является вопрос о том, 
насколько  эффективно  применяются  средства  на  науку  в  структурах  экспорта 
страны, выделенные в основном из республиканского бюджета. Не смотря на то, 
что  за  последние  12  лет  государство  ежегодно  выделяет  развитие  науки 
миллиарды  тенге,  тем  не  менее,  остается актуальной  проблема  возврата  этих 
средств и отдачи реального сектора экономики Казахстана. [4] 
Следовательно,  чтобы  двигаться  вперед,  необходимо  анализировать 
предложения  и  достижения  от  внедрения  научных  исследований.  Поэтому  в 
сфере  внедрения  НИР  необходимо  проводить  открытую  экспертизу  проектов, 
выполненных  как  в  научно-исследовательских  организациях,  так  и  на 
предприятиях,  где  были  представлены  результаты  научных  поисков.  Научно-
техническое  сообщество  должно  знать  имена  победителей  республиканских 
конкурсов,  тендеров,  а  самое  главное,  реальные  результаты  конкурсных 
исследований  и  их  эффективность  от  внедрения  в  производства.  Разные 
экономические отрасли Казахстана должны быть конкурентоспособными, и для 
этого должны создаваться частные и совместные проекты. В Казахстане имеются 
направления  совместно  с  зарубежными  фирмами,  обеспечивающие  с  научной 
позиции  возможностями  для  занятия  лидирующих  позиций  на  международных 
рынках. 
Научно-технические производственные центры в республике расположены в 
гг.  Алматы,  Караганде,  Усть-Каменогорске,  Астане  и  т.д.,  что  позволяет 
создавать  научные,  производственные,  функциональные  сети.  А  они,  в  свою 
очередь,  дают  широкий  спектр  возможностей  для  развития  интеллектуальной 
продукции,  совершенствования  космической  отрасли,  информационной 
технологии, радиоэлектроники, атомной технологии. 

244 
 
Построение  в  высших  учебных  заведениях  центров  передовых 
исследований,  дающих  консультации  частным  и  профессиональным  секторам 
экономики,  технологических  отделений,  студенческих  конструкторских  бюро, 
малых  инновационных  предприятий  будет  способствовать  обеспечению 
подготовки  и  выпуску  новых  видов  продукции,  проведению  работ  по  их 
развитию.  
Необходимо  также  ускоренное  обновление  материально-технических  баз 
НИИ  и  всех  государственных  научных  центров,  создание  благоприятных 
условий  для  развития  негосударственных  научных  организаций  с  обновлением 
их материально-технического обеспечения.[5] 
В  Казахстане  имеются  высококвалифицированные  научные  специалисты  и 
интеллектуальные  кадры,  а  также  производственный  потенциал.  Важно  знать, 
как  правильно использовать  эти  ресурсы  для  экономических  служб. 
Закономерным  является  тот  факт,  что  с  экономическим  ростом  в  стране  на 
предприятиях  и  научных  учреждениях  будет  возрастать  потребность  в 
высокопрофессиональных  и  квалифицированных  специалистах  для  таких 
отраслей,  как  высокоразвитая  информационная  технология,  биоинженерия, 
экология,  микробиология,  космические  исследования,  медицина  и  в  другие 
сферы научных знаний. 
В  первую  очередь,  необходимо  разработать  мощный  мотивационный 
механизм  для  развития  научного  сектора,  его  структуры,  определения 
приоритетных  направлений,  построения  опытно-экспериментальных  баз.  Для 
того,  чтобы  доставить  перспективные  результаты  научных  исследований  по 
приоритетным  научным  направлениям  до  стадии  введения  к  применению, 
необходимо  обновлять  имеющееся  устаревшее  оборудование,  используемые 
опытно-производственные базы и строить новые. В противном случае пока рано 
ожидать  реальной  отдачи  отечественной  науки  для  развития  реального  сектора 
экономики. 
Вопросы  развития  инновационной  науки  и  внедрения  еѐ  результатов  в 
практику 
тесно 
увязываются 
с 
подготовкой 
соответствующих 
высококвалифицированных  специалистов,  в  частности,  начиная  с  уровня 
профессионального образования.[6] 
В  системе  высшего  профессионального образования  существует  тенденция 
увеличения разрыва во взаимодействии вузов с академическим сектором науки, 
производством  и  экспериментальными  базами,  что,  соответственно,  ведет  к 
снижению  качества  учебного  процесса  и  практической  подготовки  будущих 
специалистов.  Кроме  того,  при  подготовке  кадров  с  высшим  образованием 
происходит  "вымывание  затратных  специальностей",  в  частности,  естественно-
научного и технического направлений, без чего невозможно научно-техническое 
развитие общества. Кроме  того, нет достаточных  исследований  этой  проблемы, 
на основании которых следовало бы создать условия, обеспечивающие гибкость, 
обновление 
и 
продуктивность 
образовательного 
процесса, 
передачу 
необходимых  знаний  и  навыков,  учитывающих  требования  изменяющегося 

245 
 
рынка  труда,  современные  тенденции  которого  обусловлены  такими 
обстоятельствами, как: 
 
возрастанием 
спроса 
на 
высококвалифицированных 
инженерно-
технических специалистов, 
 
возникновением 
элитного 
слоя  служащих,  владеющих 
новыми 
технологиями профессиональной деятельности, а также способных обслуживать 
сложное  электронное  и  автоматическое  оборудование,  занимающихся 
конструированием, техническим обслуживанием, маркетингом.[7] 
Высшее образование будет осуществляться через бакалаврские программы, 
которые  позволяют  готовить  специалистов  новой  модели,  адаптированных  к 
быстро  меняющимся  условиям  производства  и  рынка.  В  послевузовское 
образование  будет  включена  подготовка  магистров  на  базе  вузов  и  научно-
исследовательских институтов по специальным гибким программам для научной 
и производственной сфер деятельности. 
Вторая  ступень  послевузовского  образования  предусматривает  докторские 
программы  PhD  и  сочетает  оптимальный  баланс  между  обучением  и 
исследовательской  деятельностью.  Подготовка  специалистов  новой  формации 
будет  осуществляться  по  модели,  соответствующей  Болонской  декларации  "О 
европейском  регионе  высшего  образования  и  международной  стандартной 
классификации образования". 
Контроль  государства  над  образованием  очень  важен,  потому  что  это 
напрямую влияет на будущее развитие страны и еѐ безопасность. В этой связи в 
вопросах  реформирования  образовательного  процесса  особое  внимание 
занимают проблемы управления образованием и его финансирование. [8] 
  
СПИСОК  ЛИТЕРАТУРЫ  
1.
 
Аукен  В.М.  Институциональная  экономика:  институт  образования.  - 
Алматы: Институт развития Казахстана, 2007. - 173с. 
2.
 
Закон «Об образовании» от 27 июля 2007 года № 319-III // Казахстанская 
правда. — 2007 г. — № 127. — 15 августа. 
3.
 
Закон  Республики Казахстан  «О  языках»  от  11  июля 1997  года.  —  [ЭР]. 
Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z970000 
4.
 
Исабеков  Б.Н.  Индустриально-инновационные  основы  развития  науки  и 
образования. - Туркистан: изд-во Туран, 2009. - С.27-50. 
5.
 
Конституция  Республики  Казахстан  от  30  августа  1995  года.  —  [ЭР]. 
Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/search/docs/va=КОНС. 
6.
 
Назарбаев  Н.А.  Новый  Казахстан  в  новом  мире  //  Казахстанская  правда. 
— 2007. — 1 марта. — № 33 (25278). 
7.
 
Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к 
Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда. — 2012. — 10 июля. — № 
218-219. 
8.
 
По  официальным  материалам  Министерства  образования  и  науки 
Республики Казахстан. 

246 
 
ҼОЖ 796.5 
МУХАММЕДОВ А.У., ТАСМАГАНБЕТОВ А.Б. 
Халықаралық Бизнес Университеті, Алматы қ., Қазақстан 
 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ  
 
Туризм ҽлемдік экономикада басты рҿлдердің бірін атқарады жҽне ҽлемдегі 
жалпы  ҧлттық  ҿнімнің  оннан  бір  бҿлігін  қамтамасыз  етеді.  Экономиканың  бҧл 
саласы  тез  қарқынмен  дамып  келеді  жҽне  бірқатар  елдердің  аса  маңызды 
секторына айналды. Жыл сайыңғы туризм индустриясына инвестицияның ҿсімі 
шамамен  30  %  қҧрайды.  Соңғы  он  жылдықта  ҽлемдегі  ең  табысты  бизнес 
тҥрлерінің  біріне  айналды.  Бҧл  сала  ҽлемдік  капиталдың  шамамен  7% 
қолданады. 
Қазақстанның  туризм  саласында    соңғы  жылдары  ҿндірілген  ҿнім  мен 
кҿрсетілген  қызметтердің  кҿлемі  ҿсіп  келеді.  2010  жылы  110383  мың  теңгені 
қҧраса,  2011  жылы  128760  мың  теңгеге  жетсе,  2012  жылы  139389  мың  теңгені 
қҧрады. 2013 жылы бҧл кҿрсеткіш 158100 мың теңгені жҽне 2014 жылы 202119 
мың теңгені қҧраса, 2015 жылы 226505 мың теңгеге жетті.  Оның ішінде алғашқы 
жылдары  орналастыру  орындары  басым  бҿлігін  қҧраса,  соңғы  жылдары  оның 
ҥлесі  азайып    мҽдениет,  демалыс  пен  ойын-сауықты  ҧйымдастыру  бойынша 
қызметтерден кейінгі орынды иеленді. Оны тҿмендегі суреттен байқауға болады. 
 
 
Ескерту - автормен қҧрастырылды. 
 
Сурет 1 - Туризм саласында ҿндірілген ҿнім мен кҿрсетілген қызметтердің 
кҿлемі, % 
 
Суреттен  кҿріп  тҧрғанымыздай,    туризм  саласында  ҿндірілетін  ҿнім  мен 
кҿрсетілетін  қызмет  кҿлемінде  2012  жылға  дейін  орналастыру  орындарының 
19,4
14,3
19,7
21,5
11,4
16,3
53,8
49,7
46,9
41,2
41,5
40,7
26,9
36,0
33,3
37,4
47,1
42,9
0
16,6
8,3
13,4
27,8
12,1
0
-13,8
49,3
23,4
-32,0
60,2
0
7,7
2,3
-0,5
28,9
9,8
0
56,5
0,2
27,1
61,1
2,2
2010 ж.
2011 ж.
2012 ж.
2013 ж.
2014 ж.
2015 ж.
Туристік фирмалар, ҥлесі %
Тҧруды ҧйымдастыру бойынша 
қызметтер, ҥлесі %
Мҽдениет, демалыс пен ойын-
сауықты ҧйымдастыру 
бойынша қызмет, ҥлесі %
Мҽдениет, демалыс пен ойын-
сауықты ҧйымдастыру 
бойынша қызмет, ҿсім %
Тҧруды ҧйымдастыру бойынша 
қызметтер, ҿсім %
Туристік фирмалар, ҿсім %
Барлығы, ҿсім %

247 
 
ҥлесі  басым  болды.  2010  жылы  тең  жартысынан  астамы  осы  секторге  тиесілі 
болса,  2012-2015  жылдары  оның  ҥлесі  40,7  %  дейін  азайған  жҽне  92099  млн. 
теңгені қҧрады. 2010 жылы бҧл кҿрсеткіш 59367 млн. теңгені қҧрады. Мҽдениет, 
демалыс пен ойын-сауықты ҧйымдастыру бойынша қызметтер кҿлемі керісінше 
соңғы  жылдары  артқан.  2010  жылы  29641  млн.  теңге  болса,  2011  жылы  46378 
млн. теңге, 2012 жылы 46466 млн. теңге, 2013 жылы  59056 млн. теңге жҽне 2014 
жылы 95135 млн. теңгеге, 2015 жылы 97262 млн. теңгеге дейін ҿсті. 
Айта  кететін  жайт,    туризм  саласында  ҿндірілген  ҿнім  мен  кҿрсетілген 
қызметтердің кҿлемінің ЖІҾ жалпы кҿлеміндегі ҥлес салмағы  жыл сайын артып 
келеді.  Мҽселен,  тек  тҧру  жҽне  тамақтану  бойынша  қызметтердің  ҥлесі    2011 
жылы 0,9 % болса, 2013 жылы 0,8 %, 2015 жылы 1 % жетті. Ҿнер, ойын-сауық 
жҽне  демалыс  қызметтерінің  ҥлесі  2011  жылы  0,6  %  болса,  2013  жылы  0,7  %, 
2015 жылы 0,7 % қҧрады. 
Туризм саласында ҿндірілген ҿнім мен кҿрсетілген қызметтердің кҿлемінің 
ҿсімі  сҽйкесінше  осы  саладағы  тҥскен  кіріс  мҿлшеріне  де  оң  ықпал  етті.  Оны 
тҿмендегі суреттен кҿруге болады. 
 
 
Ескерту - автормен қҧрастырылды. 
 
Сурет 2  - Туризм саласынан тҥскен кіріс мҿлшеріндегі ҥлестері мен 
олардың ҿзгерісі, % 
 
Суреттен  кҿріп  тҧрғанымыздай,    ҿндірілген  ҿнім  мен  кҿрсетілген 
қызметтердің кҿлемінің ҿсімі тҥсетін кірістің мҿлшеріне сҽйкесінше ҽсер еткен.  
2015 жылғы кіріс кҿлемі 212820  млн. теңгеге дейін ҧлғайған,  2014 жылғы кіріс 
мҿлшері  205564  млн.  теңгені  қҧрады,  бҧл 2010  жылмен  салыстырға  шамамен 2 
есе  артық.  2010  жыл  бҧл  мҿлшер  110267  млн.  теңге  болса,  2011  жылы  126910 
млн. теңге, 2012 жылы 128425 млн. теңге болса, 2013 жылы 158152 млн. теңгеге 
жеткен.  Орналастыру  орындарындағы  кіріс  мҿлшері  ҿндірілген  ҿнім  мен 
кҿрсетілген  қызметтердің  кҿлемінің  ҿсімімен  шамалас.  2010  жылы  кіріс  кҿлемі 
20,0
15,1
13,3
23,7
14,4
21,2
55,5
53,8
55,8
45,8
42,3
45,3
24,5
31,1
30,9
30,5
43,3
33,5
-13,0
-10,7
119,2
-21,2
52,7
11,4
4,9
1,1
20,2
10,8
46,4
0,5
21,4
84,6
-19,9
-50
0
50
100
150
0
20
40
60
2010 ж.
2011 ж.
2012 ж.
2013 ж.
2014 ж.
2015 ж.
Туристік фирмалар
Тҧруды ҧйымдастыру бойынша қызметтер
Демалыс, ойын-сауық пен мҽдениет мекемелері
Туристік фирмалар
Тҧруды ҧйымдастыру бойынша қызметтер
Демалыс, ойын-сауық пен мҽдениет мекемелері

248 
 
61235  млн.  теңгені  қҧраған,  2012  жылы  71598  млн.  теңгеге  жетсе,  2014  жылы 
87029 млн. теңгені, 2015 жылы 96399 млн. теңгені қҧрады. 
Алайда  демалыс,  ойын-сауықты,  мҽдениет  пен  спортты  ҧйымдастыру 
бойынша  қызметтері  мҿлшері  61  %    ҿсуі,  осы  сектордағы  кірісті  84,6  %  ҿсімді 
қамтамасыз етті. Егер де 2010 жылы кіріс мҿлшері 26978 млн. теңге қҧраса, 2012 
жылы  39698  млн.  теңгеге  жетіп,  2014  жылы  88949  млн.  теңгеге  дейін  артса,  ал 
2015  жылы  71235  млн.  теңгеге  дейін  тҿмендеді.  Туристік  фирмалардың  кіріс 
мҿлшері ҽр жылдары ҿзгермелі болды. 
Туристік  индустрия  кҽсіпорындарында  ҿндірілетін  ҿнім  мен  кҿрсетілетін 
қызмет  кҿлемінің  ҿсімі  аталмыш  кҽсіпорындарымен  аударылатын  салық 
мҿлшеріне ҽсер еткен. Оны тҿмендегі суреттен байқауға болады. 
 
 
Ескерту - автормен қҧрастырылды. 
 
Сурет 3 - Туристік индустрия кҽсіпорындарымен аударылған салық кҿлемі, 
млн. теңге 
 
Суреттен  кҿріп  тҧрғанымыздай,    тҿленетін  салық  кҿлемінде  2014-2015 
жылдары  орналастыру  орындарының  ҥлесі  тҧрақты  болғанымен  оның  мҿлшері 
ҽр тҥрлі. 2010 жылы орналастырумен айналысатын мекемелер 3064,50 млн. теңге 
бюджетке ақша аударса, 2015 жыл 1906,80 млн. теңге. 2011 жылы бҧл керсеткіш 
3623,90  млн.  теңге  болған,  бірақ  2012  жылы  884,8  млн.  теңге  ғана  аударған. 
Санаторий-курорттық  мекемелері  2012  жылға  дейін  тҿлейтін  салық  мҿлшерін 
артып  келсе,  2013  -  2014  жылдары  алдыңғы  жылдармен  салыстырған  біршама 
азайған. Мҽселен, 2010 жылы 1204,60 млн. теңге аударса, 2011 жылы 1362,7 млн. 
теңге, 2012 жылы 1866,5 млн. теңгені қҧраса, 2014 жылы 905,6 млн. теңгеге дейін 
қысқарған. Алайда 2015 жылы тҿленген салық мҿлшері  906,1 млн. теңгеге дейін 
қайта артқан. 
Демалыс пен ойын-сауық, мҽдениет мекемелері  аударған салық кҿлемі 2015 
жылы  алдыңғы  жылға  қарағанда  3  есе  артқан.  Бірақ  2014  жылы  2010  жылмен 
салыстырғанда  ҿскенімен,  2011  ж.  жҽне  2013  жылмен  салыстырғанда  тҿмен.  

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: