Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

70 
 
ерекше  белгілерін  кҿрсетпей-ақ,  оны  басқа  затпен,  қҧбылыспен  салыстыра 
суреттейді. 
Теңеу суреттеліп отырған нҽрсені, оқиғаны тура кҿз алдымызға ҽкеліп, дҽл, 
нақты  да  шынайы  бейнесін  қалыптастырады.  Айқындау  секілді  теңеудің  де 
публицистикада  алатын  орны  зор.  Ҿйткені,  теңеу  сҿзді  қҧбылтып,  бҥтін  бір 
қҧбылысты бірнеше бір сҿзбен бір бҿлек ҧғымға кҿшіру қабілетіне ие.  
Қорыта айтқанда, ҽрбір публицист суреткер болып есептеледі. Публицистің 
сҿзі  суреткердің  бояуы  іспеттес,  иінін  тауып,  ажарлата,  қҧбылтса  мҽңгілік 
туындыға айналары сҿзсіз. Мҧндай сҿз жҥректен орын тауып қана қоймай, оның 
танымын  байытпақ.  Бір  сҿз  бір  ғана  нҽрсені  танытса,  оны  қҧбылта,  ажарлай 
тіршіліктің, дҥниенің сан сырын танып, сезуге мҥмкіндік беретіні рас. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. Зейнолла Қабдолов «Таңдамалы шығармалар», Алматы 1983ж. 
2.  Ҽшірбекова  Г.А.  Тоқмағамбетовтың  кҿркем  публицистикадағы  мазмҧн 
мен пішін ҥйлесімі // ҚазҦУ хабаршысы, филология сериясы.-2007.- №5. 
3.  Мҧртаза  Ш.  Алты  томдық  шығармалар  жинағы.-Алматы:  «Қазығҧрт»,  
2002. 
 
ҼОЖ 07 (574.54) 
ЕРМАҒАНБЕТОВА З.Н., ТҾРЕБАЙ Б. 
Қорқыт Ата атындағы ҚМУ, Қызылорда қ., Қазақстан 
 
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСТЫҚ «КЗЫЛОРДИНСКИЕ ВЕСТИ»  
ГАЗЕТІНІҢ ТАРИХЫ 
 
Сыр ҿңіріндегі облыстық басылым тарихы 1930 жылдан бастау алады.  Ана 
тіліміздегі ҧлттық танымдық-саяси басылым «Сыр бойы» 1929 жылы 1 шілдеде  
жарық  кҿрсе,  орыс  тілінде  округтік  «Ленинский  путь»  газеті  1930  жылғы  
қаңтардың  1-інен  Қызылорда  қаласында  шыға  бастайды.  Газеттің  жауапты 
редакторы болып В.Клопотюк бекітіледі[1]. Клопотюктің ҧзақ сапарға жол жҥріп 
кетуіне  байланысты  осы  жылдың  кҿктемінде  уақытша  жауапты  редактор 
қызметін Батырғали Калюков атқарады[2]. 
Орыстілді  газет  ҿзінің  алғашқы  қалыптасу  жолында  уақытша  екі  мҽрте 
шығуын  тоқтатуға  мҽжбҥр  болады.  Сол  жылдың  қыркҥйек  айының  соңында 
Қызылорда  округінің  тарауына  байланысты  газет  қысқа  мерзімге  шығуын 
тоқтатады.  Қазақша  шығатын  «Сыр  бойы»  газетіне  қосымша  ретінде  жарық 
кҿреді. Бір айдан кейін «Ленинский путь» атаумен қайтадан оқырман қолына тие 
бастайды.  Ол  сол  кезеңдегі  ВКП(б)  Қызылорда  аудандық  комитетінің,  атқару 
комитетінің, кҽсіподақ кеңесінің жҽне қалалық кеңестің органы саналды.Тиражы 
250-300 дананы қҧрады. Алайда 1933 жылдың  2 ақпанында екі аудандық газетті 
шығару  ҥшін  қҧралдардың  жетіспеушілігі  салдарынан  қайтадан  газет 
редакциясын тарату жҿнінде шешім шығады. 
Ал 1938 жылдың мамыр айынан 1963 жылдың сҽуір айына дейін Қызылорда 
облыстық  партия  комитеті,  қалалық  партия  комитеті  жҽне  облыстық  кеңес 

71 
 
атқару  комитетінің  органы  ретінде  шығып  тҧрды.  1938  жылдың  аяғына  таман 
газет  тиражы  екі  есе  ҿсіп,  8700  дана  болды.  Осы  тҧста  газет  оқырмандары  тек 
облыс аудандарында ғана емес, Мҽскеу, Ленинград, Орынбор, Петропавл, Семей, 
Атырау,  Қостанай,  Қарағандыға  таралғанын  айта  кету  керек.    Облыс  Оңтҥстік 
Қазақстан ҿлкесінің қҧрамына енгеннен кейін тағы да аздаған ҥзіліс орын алды. 
1965  жылғы  наурыздың  2-інде   «Путь  Ленина»  деген  жаңа  атаумен  қайта 
жаңғырып, тиражы 13 мыңға кҿтерілді.  
1975 жылы 3 маусымда газет 10 мыңыншы санының жарыққа шығуына орай 
Қазақ  КСР  Жоғарғы  Кеңесінің  Қҧрмет  грамотасымен,  1980  жыл  22  қаңтарда 
ҿзінің  50  жылдығына  орай    мемлекеттік  жоғары  награда      «Қҧрмет  белгісі» 
орденімен марапаталады. Бҧл кезеңде газет тиражы 18 мыңға дейін ҿседі. 
Ал  қазіргі  «Кзылординские  вести»  атауын  еліміз  тҽуелсіздік  алар  тҧста 
иеленді.  Уақыт  талабы  мен  мерзім  міндеттері  газет  ҿміріне  елеулі  ҿзгерістер 
алып келді. 
1991 
жылдың 
26-қыркҥйегінен 
бастап 
«Кзылординские 
вести» 
(№152(13.819)  деген  атпен  шыға  бастады.  Аталмыш  нҿмірінің  бірінші  бетінде 
редакция  ҧжымының  «К  нашим  читателям»  тақырыбында  бас  мақала  жарық 
кҿрген.  Мақалада  елдегі  қоғамдық-саяси  ҿзгерістерге  байланысты  газеттің 
атауының  ҿзгергенін  жҽне  жҧмысшы  ҧжым  қҧрылтайшы  болғандығын 
хабарлайды.  Газет  атауы  ҿзгергенмен  ҧстанған  бағытының  сол  қалпында 
қалатындығын  баяндайды: «... Она была и остается газетой социальной защиты 
для  всех  жителей  области  независимо  от  национальности,  вероисповедвания, 
должности  и  т.д.  и  т.п.  Наши  страницы  открыти  для  всех  общественных 
организации,  обьединений,  партии,  если  разумеется,  их  деятельности  не 
противоречий Конституции страны и Казахстана...»[3] деп кҿрсетеді.  
1991 жылы газеттің бас редакторы – Е.Х.Хан. Бас редактордың орынбасары 
Ж.Т.Дарменов,  бас  редактордың  бірінші  орынбасары  И.В.Корнилов,  ҽлеуметтік 
мҽселелер  тобының  редакторы  В.Ф.Ли,  жауапты  хатшы  А.К.Ногайбаев  болған. 
Газет  қҧрылтайшысы:  облыстық  халықтық  депутаттар  кеңесі  жҽне  редакция 
ҧжымы. Газетте 4 бҿлім: қоғамдық-саяси, экономикалық, ҽлеуметтік  мҽселелер, 
оқырман  хаттарымен  жҧмыс  істейтін  бҿлімдер  болды.  Осы  жылы  газет  кей 
кездерде 4, ал кейде 6-бет болып жарық кҿрген.  
Басылымда  «Панорама»,  «КВ»  факты, события, комментарий»,  «Новости  в 
номер  (посообщениям  информационных  служб)»,  «Факты  и  комментарий», 
«Депутаты  и  жизнь»,  «Зеленый  абажур»,  «Мы  и  закон»  атты  айдарлар  тҧрақты 
жарияланып  тҧрады.  Сонымен  бірге  жастарға  арналған  «Ровестник»,  экология, 
табиғат  мҽселелеріне  арналған  «Природа»,  сатиралық  шығармаларға  арналған 
«Пятый гол» арнайы беттері де бар.  
1991-1992 жылдардағы газет сандарын қарастырғанымызда «Эхо планеты», 
«Экспресс  К»,  «Новое  время»  басылымдарында  жарық  кҿрген  материалдарды 
қайта сілтеме жасап басқанын аңғардық. Сонымен бірге газет жарнамаға ҿте кҿп 
орын берген. 
1993  жылы  арнайы  дайджест  бетін  шығарып  отырған.  Сонымен  бірге 
«Аукцион», «Мнения», «Наш быт советы домового», «Приватизация», «Время и 
люди»  айдарларымен  толыққан.  Сондай-ақ  «Тусовка»  атты  арнайы  қосымшасы 
аптасына бір рет жарық кҿріп тҧрған. 

72 
 
1994  жылы  «Диалог»  атты  саяси  клуб  ашылған.  Онда  Н.Ҽ.Назарбаевтың, 
С.А.Абдильдиннің,  С.Ш.Шаухамановтың  жиындар  мен  жиналыста  сҿйлеген 
сҿздерінің мҽтіндері тҥгелдей беттерге беріліп отырған.  
1998  жылдан  бастап  газет  жаңа  заман  талабы  саналатын  офсеттік  тҽсілге 
кҿшті.  Компьютер,  интернет  жҥйесіне  қосылып,  электронды  пошта  қызметін 
пайдалана бастады. 
1999  жылы  газет  Ақпарат  Минситрлігінде  қайта  тіркеліп,  №548  куҽлігі 
берілген. Басылым сҽрсенбі, жҧма, сенбі кҥндері жарық кҿрген. 
2000 жылы газет А-3 форматта қайтадан «Кзылординские вести»  атауымен 
8-бет болып жарыққа шыға бастайды. Осы жылдары газет редакторының міндеті 
В.Ф.Лиге  жҥктелді.  Басылымда  Ш.Сактапова,  Ш.Тныштыкбаева,  В.Щегай, 
М.Ибрашев,  А.Канашкин,  Т.Касымов,  Ж.Грачева,  В.Курятов,  Н.Черней  жҧмыс 
атқарған. 
Газетте  «Мы  с  Президентом»,  «Портрет  коллеги»,  «Актуальная  тема», 
«Кривые дороги иналоги», «Проблема: правовой аспект» атты айдарлар аясында 
очерк,  мақала,  ақпараттар  беріліп  тҧрды.    Газеттің  «Коммерсант»,  «Деловой 
мир» атты жарнамалық қосымшалары мен «Культура» атты арнайы қосымшасы 
болды.  
2001-2006 жылдар аралығында  газет редакторы  И.В.Корнилов болды. Осы 
жылы  «И  в  шутку»,  «Всерьез»,  «Новости  отовсюду»,  «Спорт-инфо», 
«Криминал», «Суд и суть» айдарлары дҥниеге келді. 
2004 жылы «Газета-читатель: обратная связь», «Человек и закон» айдарлары 
тҧрақты жарияланып тҧрды. Сонымен бірге «Экономика», «Строительство» атты 
арнайы беттері жарық кҿрді.  
2006 жылы 23 маусымда газет А-2 форматта кҥнделікті облыстық қоғамдық-
саяси  басылым  ретінде  шыға  бастады.  Редакторы  осы  басылымда  кҿп  жылдар 
бойы  корреспондент,  бҿлім  меңгерушісі  қызметтерін  атқарған  Ж.А. 
Иманбердиев 
болды. 
Бас 
редактордың 
орынбасарлары 
Т.Р.Қасымов, 
П.Жолмаханова,  жауапты  хатшы  С.Бижанов,  арнаулы  тілшілер:  И.Титенок, 
Н.Денисовалар  қызмет  атқарды.  Жаңалықтар  мен  оқиғалар  бҿлімінде  Р.Цой, 
Р.Ким,  М.Жакибаева,  С.Ким  болды.  Ал,  экономика  бҿлімінің  жҧмысын  С. 
Курманаев,  Т.Телеубаев,  Н.Черней  жҥргізді.  Қоғам  бҿлімінде  А.Манабаева, 
Б.Исмаилов,  В.Воробьев,  Б.  Ажарбаева  болды.  Газеттің  Шиелі  ҿңірінідегі 
арнаулы  тілшісі  М.Ибрашев,  Байқоңыр  мен  Қармақшы  елді-мекеніндегі  тілшісі 
В.Егоров  болса,  Тереңҿзек,  Жалағаштан  Н.Денисова,  Арал,  Қазалыдан 
Н.Кҥнқожаев ақпарат дайындаған. 
 Осы 
жылы  газет  тиражы  8503  дананы  қҧрады.  «Осторожно: 
коррупционно!»,  «Встречи»,  «Пульс  провинции»,  «Год  искусства»  айдарлары 
аясында материалдар жиі жарық кҿрді. 
2008  жылы  «Социальная  политика»,  «Общество»,  «Политика  и  право» 
айдарлары болды. Газет тиражы-59958 дана болған. Бірінші жҽне соңғы беттері 
тҥрлі-тҥсті шыға бастады.  
«Стиль  управления  диктует  Президент»,  «Модель  Назарбаева:  ответ  на 
глобальный 
вызов»(7.07.2008. 
№108), 
«Приоритет 
– 
национальная 
идея»(15.07.2008. №112) тақырыптарында мақала, сҧхбаттар берілген.  
Ҽр кезеңде газет тізгінін ҧстаған белгілі тҧлғалар «Кзылординские вестидің» 
беделін кҿтеруге, оқырманның ықыласына бҿленуіне ҥлкен кҥш-жігер жҧмсады.  

73 
 
Басылым  тарихында  бас  редакторлар  В.Клопотюк,  А.М.  Барков,  М.И. 
Матвеев,  В.Ф.Ванюшин,  М.С.  Ряднин,  Ф.М.  Рябов,  Л.К.Никитин,  М.Ф.  Когут, 
Г.И.  Голубев,  П.Г.Калюжный,  В.Н.Васильенко,  Е.Х.  Хан,  В.Ф.  Ли, 
И.В.Корнилов, Ж.А.Иманбердиев, Т. Қасымов болды.  Ҿңіріміздің экономикасы 
мен  мҽдениетін,  ҽлеуметтік  саяси  ҿмірін  кҿрсетуде  журналистер  Т.Литвинов, 
Р.Насыров,  В.Г.  Цой,  Э.В.  Гуревич,  Р.Щербаков,  Ш.Серікбаев,  О.Ҽбдуҽлиев, 
Н.Соломотин,  Е.Ф.  Дмитриев,  В.Н.  Внучкова,  В.С.  Баранова,  Г.Крючкова, 
Ж.Дҽрменов т.б.қаламгерлік қарымын танытты.  
«Кзылординские  вести»  газетінің  тарихы  бай,  ол  тарих  беттері  онан  ҽрі 
толықтырылуда.  Осы  жылдар  ішінде  орыс  тіліндегі  байырғы  басылым  Сыр 
ҿңірінің  кешегісі  мен  бҥгінін  жарқыратып  кҿрсете  білген  аймақтың  айнасына 
айналды.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
kzvesti.kz/aboutme/70-istoriya-nashey-gazety.html
 
2.
 
Жаманқҧлов Ҽ. «Сыр бойының» алғашқы редакторы. //Халық. 15 шілде, 
2010. 
3.
 
К нашим читателям. //Кзылординские вести. 26 сентября 1991. 
4.
 
Сырдың сырлы шежіресі. –Қызылорда: Тҧмар. 2014. 
 
ҼОЖ 811. 512. 122 
ЕНСЕБАЕВА К.К.,  ЕНСЕБАЕВА Б.К. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
КҾРКЕМ МҼТІНДЕГІ КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЯЛАУДЫҢ  
ҦЛТТЫҚ ТҼСІЛІ 
 
Тілдік  бейне  тҥріндегі  концептуалды  жҥйе  этностың  заттық,  мҽдени 
тҽжірибесіне тҽуелді. Дҥниенің концептуалды бейнесі логикалық-прагматикалық 
позитивтік  танымға,  ҽлеуметтік  тҽжірибеге негізделеді.  Дҥниенің  тілдік  бейнесі 
эмпирикалық таныммен байланыста. Ҽрбір тіл, дҥниені ҿзінше жҥйелеп бҿледі, 
яғни оны концептуализациялаудың ҿзіне тҽн тҽсілдері болады. Ақиқат дҥниедегі 
заттарды,  қҧбылыстарды,  уақиғаларды  белгілі  бір  концептіге  топтастырады. 
Дҥниенің  концептуалды  бейнесі  логикалық-прагматикалық  позитивтік  танымға, 
ҽлеуметтік  тҽжірибеге  негізделеді.  Дҥниенің  қарапайым  бейнесінде  дҽмбейне, 
иісбейне,  кҿзбейне,  тҽнбейне  (ыстық,  суық,  қатты,  жҧмсақ  т.б.),  естілімбейне, 
яғни  сенсорлық  қабылдау  басым  болады.  Сҿйтіп  сҿйлеушілердің  бҽріне  ортақ 
ҧжымдық  философиясы  тҽрізді  кҿзқарастар  жҥйесін  жасайды.  Мысалы, 
қамшының  сабындай  қысқа  ӛмір;  дҥниедегі  ең  жаман  нҽрсе  –  жалғыздық  пен 
жаяулық;  бала  –  бақыт,  ер  қанаты  –  ат,  т.б.Тілдік  ҧжымның  когнитивтік 
санасында  мағыналар  кеңістігі,  яғни  дҥние  туралы  тілде  бекітілген  дҽстҥрлі 
білімдер  типі  пайда  болады.  Ҽр  халық дҥние  алуандығын  ҿз  таным-тҥсінігінше 
таптастырып,  топтастырады,  дҥниенің  ҥзіктерін  ҿздерінше  атайды.  Дҥниенің 
ҿзіндік  конструкцияланған  бейнесінде  индивидуалды,  топтық  жҽне  ҧлттық 
тҽжірибенің табы жатады. Дүниеде ең жаман – жаяулық деген тҧжырым, қазаққа 

74 
 
тҥсінікті, ал жер кҿлемі атшаптырым ғана шағын ел (тілдік ҧжым) оны тҥсінбес 
еді.  [1; 7 ] 
Нақты  табиғи  тіл  ҽлемді  ҿзінше  жіктейді,  яғни  ҽр  тілдің  ҿзіне  тҽн  дҥниені 
концептуализациялау  тҽсілі  бар.  Ҽр  тілдің  ҿзіндік  дҥние  бейнесі  бар.  Дҥниенің 
тілдік  бейнесін  жасайтын  да,  оның  кіндігі  де  адам.  Тілдің  семантикасы  мен 
прагматикасында адамның ҿзін - ҿзі жҽне айналаны тануының ерекшеліктері мен 
нҽтижелері таңбаланған. Дҥниенің тілдік бейнесінің ҿзі адамның ҥздіксіз рухани 
лингвошығармашылық  ҽрекетінің  нҽтижесі.  Бҧны  В.Н.Телияның  айтқан  «дҥние 
бейнесі  адамға  таныс  емес  тілде  қалыптаспайды  ҽрі  адам  ҿзіне  белгісіз, 
ҧғынбаған қҧбылысты ҿн бойына тарта алмайды» деген пікірімен нақтылаймыз. 
Осыдан  барып  адамның  дҥниені  қабылдауы  қалыптасады.  Адамның  ҿзіндік 
рухани  санасында  сыртқы,  физикалық,  ішкі,  рухани  дҥние  орналасқан.  Ҽрбір 
тілде  дҥние  бейнесі  тҥрліше,  соған  сҽйкес  дҥниені  концептуализациялауыда 
ҽрқалай болып келеді [ 2; 32]. 
Оның  тҥрліше  болуы  заңдылық.  Антропоцентристік  парадигма  аясында 
тілді тіл иесі мен оның тҧрмыс тіршілігіне, салт-дҽстҥріне, мҽдениетіне қатысты 
қарастыру  қаншалықты  маңызды  болса,  дҥниенің  тілдік  бейнесіндегі  концептің 
рҿлі де соншалықты маңызды. Себебі адам кез келген нҽрсені тіл арқылы сыртқа 
шығармас бҧрын, оны ҿзінше ойлайды, ментальдық лексикон іске қосылады, сол 
оқиғаға немесе нысан мен қҧбылысқа қатысты ой-бейне, сурет не схеманы адам 
ҿн  бойынан  ҿткізеді.  Содан  кейін  барып  жарыққа  шығарады.  Бҧл  жерден 
концептің  менталдық  қҧбылыс,  ал  дҥниенің  концептуалдық  бейнесінің  тілдік 
бейнеге  қарағанда  барынша  бай,  кең  ҽрі  жан-жақты,  сондай-  ақ  концептуалдық 
бейне тілдік бейнеден бҧрын жҥреді деген қорытындыға келеміз. 
Ҽрбір  ҧлттың  тілі  сол  тілде  сҿйлеуші  адамдардың  санасында  ҧғымдардың 
семантикалық жҥйесі ретінде қалыптасқан, сол ҧлтқа ғана тҽн белгілі бір дҥние 
бейнесін жасайды. Ҽрбір жеке тҧлғаның ҿзіне тҽн ҧлттық тілі, мҽдениеті, тарихы, 
ҽдебиеті,  ҽдет-ғҧрпы  мен  салт-санасы  болғандықтан,  дҥниені  ҿзінше  қабылдап, 
ҿзінше  тануы  заңды  қҧбылыс.  Бҧл  ретте  В.В.Красныхтың  «ҧлттық  мҽдени 
кеңістік»  терминін  ҽбден  қолдануға  болады.  Қорыта  айтқанда,  дҥниенің  тілдік 
бейнесінде этнос менталитеті мҽдени тірек концептілері арқылы кҿрініс табады. 
Ҿйткені  концептер  тілдік  қауымның  ментальдық  ерекшеліктерін  вербаль  жҽне 
бейвербаль  ҽдіс-тҽсілдердің  кҿмегімен  жеткізетін  маңызды,  мҽдени  реңктегі 
кҿпқырлы қҧбылыс. [3;12]  
Қазақ  тіл  білімінде  халықтың  болмысын,  тҧрмыс-тіршілігін  оның  тілі 
арқылы  тану  қағидасына  сай  зерттеу  тіл  біліміндегі  жаңа  бағыт  ретінде 
қалыптасты. Адам қоршаған ортаны ой қабілеті арқылы танып біледі. Ал тіл ой 
қызметін  бейнеге,  модельге  тҥсіреді.  Адамзат  баласының  шындық  болмысты 
танып-білуі  барлық  халықта  бірдей  екендігі  анық.  Яғни  таным-тҥсінік  тіл 
арқылы  емес,  ми  қызметі  арқылы  жҥзеге  асады.  Соның  нҽтижесінде  тілдік 
бірліктер  объективті  дҥниемен  байланысады.  Ми  қызметі  арқылы  адам  дҥниені 
таниды.  Ал  осы  адам  танымының  нҽтижелері  дыбыстық  кешендер,  яғни  тілдік 
таңбалар арқылы тілден кҿрініс табады. Ал дыбыстардың тілде белгіленуі таңба 
болып  табылады.  Осыдан  барып  тілдің  мазмҧндық  жҽне  тҧрпаттық  межелері 

75 
 
айқындалады.  Олай  болса,  тіл  –  ойлаудың  қҧралы,  ал  ойлау,  яғни  таным  – 
шындық дҥниенің бейнесі. Бҧл ғалам бейнесінің тілден кҿрініс табуы, яғни ғалам 
туралы  ақпаратты  тілдік  таңбалар  арқылы  айқындау  –  ғаламның  тілдік  бейнесі 
деген ҧғымды тудырады. Тіл – ғалам бейнесін объективтендіретін форма. Демек, 
«ғаламның  тілдік  бейнесі»  дегеніміз  –  тілдік  жҥйеде  таңбаланған,  тіл  арқылы 
кҿрінетін тіл иесінің ғалам туралы тҥсініктері ғана емес, тҧрмыс-тіршілігі, салт-
дҽстҥрі, наным-сенімі сияқты ҧлттық дҥниетанымы да кҿрініс тауып отырады. 
Тіл – дҥниетаныммен тығыз байланысты ҧғым. Кез келген ҧлттың ҿзіне ғана 
тҽн  дҥниетанымдық  тҥсініктері  болады.  Ҧлттық  дҥниетаным  –  қандай  да  бір 
ҧлттың  басқаларға  ҧқсамайтын  ҿмір  сҥру  дағдысы,  адам  жҽне  оның  сол 
дҥниедегі тіршілігіне деген кҿзқарасы.  
Қазіргі тіл білімінде тілтанымдық зерттеулер негізінде кҿркем шығарманың 
тілдік  ерекшеліктерімен  қоса  дҥниетанымдық  ерекшеліктерін  де  зерттеу  қолға 
алынды.  Бҧл  кҿркем  мҽтін  шығарма  авторының  тілі  мен  дҥниетанымдық  ой-
пікірін, кҿзқарасын тҧтас ҧлт тілі, ҧлттық ерекшелік ретінде танып білуге ҽкелді. 
Ҧлттық  дҥниетаным  мен  жазушының  қиял  дҥниесі,  яғни  автор  дҥниетанымы 
астасып жатады. Біздің зерттеуіміздегі кҿркем мҽтіндегі ҧлттық дҥниетанымның 
тілдік  кҿрінісін  бірнеше  топқа  бҿліп  қарастыруға  болады.  Олар:  ҧлттық 
психология, ҧлттық тҧрмыс-салт, ҧлттық ҿлшем, ҧлттық мҽдениет, ҧлттық ҿнер, 
діни дҥниетаным.[4;122 ] 
Мҽтінде  ҧлттық  дҥниетанымды  кҿрсететін  тілдік  қҧралдар  мол 
қолданылған.  Солардың  бірі  ҧлттық  салт-дҽстҥр  де  тҧрмыс  салтымыздың 
ажырамас бір бҿлшегі іспеттес. Соғыс уақытындағы ауыл тіршілігінің кҿрінісін 
берсе  де,  жиын  болған  жерде  ҧлттық  ҽдет-ғҧрып,  салт-дҽстҥрлерді  шығарма 
мазмҧнына  енгізіп,  кҿркем  шығарманың  ҧлттық  нышанын  сақтап  отырады. 
Мысалы,  «Жҽне  жаңа  етігімді  киіп  келем,  байғазысын  ҽзірлей  берсін»            
(Кҿбеген, 214 б.). 
Кҿркем  мҽтіннің  ҧлттық  тілді  барлық  бітім-болмысымен,  ҿзіндік 
ерекшеліктерімен, байлығымен жан-жақты байлығымен толық ашып кҿрсететіні 
белгілі.  Тілдік  тҧлға  оның  ҧлттық  белгісінің  ең  маңызды  кҿрсеткіші  болып 
табылады.  
Кҿркем  мҽтін  жазылған  уақыттың  мҽдени,  ҽлеуметтік  жҽне  тарихи 
контекстері  мҽтінде  сақталатын  кілт  ретінде  тілдік  тҧлғаның  ҧлттық  ғалам 
бейнесін  танытатын  тіл  бірліктерін,  ҽсіресе  «ертеден  сақталған  мҽдени 
ақпараттардың  мҽнін»  анықтауға  мҥмкіндік  беретін  тілдік  мағыналардағы 
лингвомҽдени  бірліктерді  танимыз.  Зерттеуімізде  ҧлттық  болмыста  танытатын 
тіл  бірліктері  мағыналарының  прагматикалық  мҽні  ҧлттың  дҽстҥрі,  салт-
жоралғысы, тарихы, ҿзіндік ерекшеліктері туралы ақпараттардың бейнеленуінен 
кҿрінеді.[5;74].Мысалы,  «Аузыңа  қарап  отырмыз-ау...  Ҽй,  менің  шашымның 
ағында не ҽкеңнің қҧны бар?!.. – Қатша да бір адамнан кем тҥспес кҿк долының 
ҿзі  болатын.  Дір-дір  етіп,  кҿзі  жасаурап  қарғыстың  қара  қапшығының  аузын 
ағытып  қоя  берді.  Қатша  жаманат  хабарды  естіген  сҽтте  не  болғанын  білмей 
есеңгіреп  отырды  да  қалды.  Ертеңгі  ҿзінің  Сырыммен  ҧрысқаны,  оны  қарғап-
сілегені  есіне  тҥскенде,  ҿзін  қоярға  жер  таппай  зҽре-қҧты  ҧшты.  «Ойпырмай, 

76 
 
кием  бар  екен-ау»  -  деп  ойлаған  ҿзі  жайлы»  (Қҧданың  «фокусы»,  235б.).  Кие 
зат.миф. – 1. Қандай да бір заттың немесе тіршілік иесігің ерекше тылсым кҥшке 
ие қасиеті. 2. Қазақы наным-сенім бойынша, ҿзен-кҿл, орман-тау, мал-қҧстардың 
қорғаушысы, пірі болады деген тҥсінік, қорғаушы, желеп жебеуші. Киесі атты – 
қарғысқа ҧшырады. Мҽтінде кие сҿзінің алғашқы мағынасы қолданылған. 
Кеусен  –  диқандар  арасында  орта  ғасырдан  сақталған  дҽндей  берілетін 
садақа, тҿленетін ақы, алым (Қазақ сҿздігі. 639 б.). Ағайын-туғандарының ҥйінде 
қонақта болып, олардың бҧған деп сақтаған сыбағаларын жеп, сый-сияпаттарын 
кҿріп  ҿзі  де  қарап  қалмай,  біріне  «кеусен»  деп,  біріне  «кигізген  кҿйлегім»  деп 
мырза қолымен қаттасқан  ақшаның ортасынан іліккенін суырып тастап отырды 
(Кҥсен-Кҥсеке, 234 б.). 
Жылу (зат. этн.) – дҽстҥрлі қазақ қоғамында біреу шығынға, ауыр жағдайға 
ҧшырағанда ел жиып беретін кҿмек, жҽрдем.  (Қазақ сҿздігі. 544 б.) 
Ҿзің  ҿл!..  О  ана  сыйлап  кҿрмеген  затсыз  неме.  Сені  де  бастық  деп 
Мойындарына  ақша  мінген  адамдардың  ҿстіп  шопандардан  жылу  жинайтын 
ҽдеті. (Кҥсен-Кҥсеке, 228 б.). 
Бәсіре – 1. Қазақ шаңырағында дҥниеге ҧл бала келгенде, меншіктеп, арнап 
ен  салынған  қҧлын  не  бота.    2.  Нағашы  жҧртына  барған  балаға  берілетін  мал. 
Мысалы, «Кҿкемнің бәсіресі атап, кҿке соғыстан аман-есен қайтқан кҥні соямыз 
деген, ала қыстай ҥй-ішіміз боп тегіс мҽпелеп, басқа малдан ерек кҥтіп жемдеген, 
шҿптің  де  тҽуірін  соның  аузына  ҧстаған  Кҿксеркенің  терісі  қораның  іргесінде 
ілулі тҧр» (Тоқтар мен Нҽзира, 26б.) 
 -  Ҽй,  Қалиша,  осы  мен  қызымды  кімге  бердім?!  Маған  кеп  қҧда  тҥсіп, 
құйрық-бауыр жескен
 
қҧдағиым кім деймін?!  
-
 
 Ҽй,  Қанат!  –деді  қатқыл  ҥнмен  маған,  -  анау  кҿк  тушаны  ҧста  да,  Нҥсіп 
бола  ма,  Мақым  бола  ма,  біреуін  ертіп  кел,  мына  ҽпкеңді  айналдырып  айтып 
сойып,  құдайы  тамақ
 
берейін  (Қыдырман  тойтық,  228  б.).  Мҧндағы  қҧдайы 
тамақ беру, қҧйрық-бауыр асату салты ҽлі кҥнге дейін қҧндылығын жоғалтпаған.  
Қҧдасы  Бектемір  қырман  жақта  екен,  хабар  айтып  кҿршінің  баласын 
жҥгіртіп  жіберген,  кҿп  ҧзамай  салдыр-гҥлдір  сҿйлеп  ентігін  баса  алмай  ол  да 
жетті.  Бҧрын  кҿп  жылдар  колхозда  бригадир  боп  істеп  тік  жҥріп,  тік  басып 
қалған  адам  алпыстан  асса  да  иілмей-бҥгілмей  ҿзін-ҿзі  шалқақ  ҧстап,  ҧзын 
мҧртының шалғысын кезек сылап қойып, құдағиына тӛс түйістіріп амандасып, 
келгеніне қуаныш білдіріп, тіпті мҽз боп жатыр. Бектемір жеңін тҥрініп жіберіп, 
дереу  бір  кепесін  сҥйрелеп  ҽкеп:  «Ал,  қҧдағи,  бата  жасап  жібер»,  -  деді,  ай-
шайға қарамастан алып-ҧрып соя бастады (Қҧданың «фокусы», 228 б.). 
Енді Жанай да естіді, ҥйден зарлаған кемпір даусы шығады. Қарғап отыр. 
-  Қу  қҧдай,  шҧнақ  қҧдай,  кҿрген  опам  осы  ма?!  О,  барған  жеріңде 
кӛгермегір, қара жамылып тұл боп қал. (Кҿкорай,152 б.). 
Ҧлттық  тҧрмыстық  ерекшеліктер  нышаны  да  байқалып  отырады.  Олар: 
нҽрестеге  ат  қою  ерекшелігі.  Ҧл  баланы  қыздан  артық  балайтын  қазақтың  ескі 
рҽсімінен  мҧның  да  ата-анасы  да  аса  алмапты.  «Шіркін,  ұл-ай!»  дегенде  ішкен 
астарын жерге қойып, кҿкіректері қарс айырылып жҥрген ата-анасы, бҧл туғанда 
мҧны қателесіп туған ҧлға балап, атын Ұлтуған қойыпты (Ҧлтуған, 239 б.). 

77 
 
Шығармадағы қазақ тҧрмыс-салтының бір кҿрінісі – ҧлттық тағам атаулары.  
Мысалы, «Кҿпке дейін одан қорықпайтындар: «Ҽй, Ҽжібек,  құйрық май жейсің 
бе?!»  -  деп  мазақ  етіп  жҥрді  ғой»  (Жауыздық,  293  б.).Шіркін,  қарның  ашып 
жҥргенде,  тҽтті  тамақты  сҿз  еткеннен  асқан  қандай  жақсы  ҽңгіме  болушы  еді. 
Піскен ыстық сүттің
 
иісін, қазанның тҥбіне жабысқан қаспақтың,
 
сҥттің бетіне 
бір  елі  боп  тҧратын  сары  қаймақтың
 
дҽмдерін  еске  тҥсіріп,  сілекейіміз 
шҧбырады  (Петька, Отто, Бҽкке, 297 б.). 
Табиғат қҧбылыстарына қарап жорамал жасау, табиғат заңдылығына бағыну 
халқымыздың  ертеден  келе  жатқан  дҥниетанымы,  жоралғысы.  Сағат,  сандық 
техника болмаған заманда ата-бабаларымыз қашан да табиғатпен ҥндестікте ҿмір 
сҥрген.  Жҽне  ол  бҥгінгі  кҥні  ҧлттық  тҽжірибенің  бір  кҿрінісі  болып  қалды. 
Кҿркем  мҽтінде  кҿрінетін  тҧсы:  Есікті  аша  бергенде  найзағай  жарқ  ете  тҥскен. 
Сонда  ғана  кҥннің  кҥркіреп  тҧрғанын  білді.  «Тҥу,  жарықтық-ай,  молшылыққа, 
молшылыққа»...- деп кҥбірлей кері оралды. Тҿсегіне отырып, жайлап қана: 
-
 
Балсары, ай, Балсары, - деп кемпірін оятқан. 
-
 
Тҧр, тҧр! Естімей жатырсың ба? Кҥн кҥркіреді ғой! – деді Бекең. 
Бекең  кемпірінің  қытымыр  жҥзіне  тура  қарай  алмай  қипақтап  қалды. 
«Бҽтшағар,  сол  жағынан  тҧрды  ма,  сонша  қуырып»  деп  кҥңкілдеп  қойды. 
Балсары  ауыз  бҿлмеде  ыдыс-аяқтарды  даңғыр-дҧңғыр  еткізіп  шҿмішті  ала 
шықты. Ҥйді айнала жҥріп: «сҥт кҿп, кҿмір аз, сҥт кҿп, кҿмір аз» деп ырым қып 
шҿміш  қақты.  Мысалдан  табиғат  қҧбылысына  қатқан  жауап  ретінде  ауыл 
адамдарының іс-ҽрекетін кҿруге болады. 
Бҧл  кезде  қарсы  кҿшедегі  ҥлкен  қара  ағашқа  кеп  қонған  сауысқанның 
шықылығы да ерекше қатты, - екі тасты бір-біріне соққандай шақылдап естілген. 
«Жҽ, секектеген неме, тағы боран шақырып тҧрсың ба, - деді Қалипан кҥбірлеп, - 
қар жетерліктей-ақ боп басты ғой». (Оппа, 88 б.). 
-
 
Жоқ, ертең айтамын, бҥгінге осымен бітті, - деді ол салмақты ҥнмен. Басын 
кҿтеріп аспанға қарады. – Е, жҧлдыздың нуы жиі екен, ертең кҥн ашық болады, - 
деп қойды ҥкен кісіше (Жусан иісі, 252 б.). 
Кҿркем  мҽтіндегі  діни  дҥниетанымның  тілдік  кҿрінісі  мына  ҧғымдармен 
байланысты: аруақ, құран оқу, шелпек пісіру, құдайға сыйыну, намаз оқу сияқты 
наным-сенім. Мысалы, «Аруақ та қатыгез бе еді, осындай. Арыстай бір азаматты 
қыршынынан қиғаны несі. Басқа жеңілдеу жаза табылмағаны ма» деп қынжыла 
ойлады.  Ізінше:  «Астапыралла,  нені  ойлап  кеттім...Аруақ  ісіндегі  жҧмысым  не, 
ей»,- деп зҽресі ҧшты. 
Бірде жҧма кҥні таңертеңгілікте кемпіріне: 
-
 
Балсары,  сен  бір  жеті  желпек  пісірші,  қҧран  оқиын,  -  деді  (Бекеңнің 
қҧбылысы, 125 б.). 
-
 
Мҧха,  бҧйымтайыңызды  айтпадыңыз-ау.  Мен  ренжімесін  десеңіз,  ана 
қыран  қҧсымды  ала  кетіңіз.  Алыңыз,  -  деп  есі  кеткен  қарт  шаңқылдаған 
балапанды алып шықты. 
Бҧл - халықтың қарапайым ҿкілінің ҿз ортасынан шыққан асыл перзентіне, 
ардақты азаматына деген ыстық қошеметтің бірі еді. Мҧхаң алмаймын деп айта 
алмады. (Қыран қҧс кҿк жҥзін шарлап кетті,146 б.). 
Содан  мен  бір  аптадай  ауырып  жаттым.  Бҥкіл  бір  жамбасым,  аяғым  тегіс 
кҥп боп ісіп, алғашқы кҥндері мҥлде қозғалтпай қалды. Мақым шал сиыршының 

78 
 
мені  қапқан  кӛк  тӛбетінің  қылшығын  жұлып  әкеп,  сонымен  үшкірген.  Екі-ҥш 
кҥннен  кейін  кезек  алып,  біртіндеп  жараның  уы  қайтайын  деді  (Петька, 
Отто,бҽкке, 315б.). 
Ҧлттық  мҽдениет  кҿрінісі:  Табалдырықтан  бастап  киіз  тҿселген.  Ортада 
дастарқан жабылған аласа үстел. Нағыз қазақы тҧрмыс (Кҿкорай, 65 б.). 
- Мынаң қарашы, - деді ҿз ойын жалғастырған Бҽзікен.  
- Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер кезінде, нағыз талма шақта, қойды 
сойып ап, былқытып асып жатқандарын (Кҿкорай, 131 б.) 
Ҿзінің  еншісіндегі  ҥлкен  қара  сандықта  ҽдемілеп  бҥктеп,  қалампырлап 
салып  қойған,  сҥйегіме  салынады  деген  тҿрт  су  жаңа  барқыт  камзолы  бар,  ал 
атлас,  шәйі,  жібек  кӛйлек дегендер  бҥкіл бір  ауылдың кемпірлеріне ҥлестіруге 
жетерліктей (Ақ сҥт иесі, 270 б.). 
Ҧлттық  психологияның  тілдік  кҿрінісі.  Ал  сен,  інішегім,  -  деді  ол  енді 
ҽлгіндегі  сабалақ  ҧзын  шашты  жігітке  бҧрылып,  -  мал  қарауды  ҧнатпайтын 
болсаң осы бастан басқа бір оқуға ауысып кет. Мал баққанға бітеді, дейді емес 
пе, ал сенің оған икемің де, ықыласың да жоқ сияқты (Телі ҿскен ҧл, 184 б.). 
Ҥйдің  сылағында  жҥрген  Антонинаның  шешесі  мен  біраз  ҽйелдің  ҽңгімесі 
бҧлардан ҿзгеше. 
-
 
Бҧлардың  еркектері  екіден-үштен  әйел  алған  кҿрінеді  ертеде,  -  дейді 
ҽйелдердің бірі. 
-
 
Иҽ,  кейбір  ауқаттылары  тӛрт  әйелден  де  алыпты,  -  деп  ҥстемелей 
қостайды екінші ҽйел (Телі ҿскен ҧл, 219 б.). 
-
 
Шырағым, сенің жат жұрттық екеніңді мына анаң екеуміз туғаныңда-ақ 
білгенбіз. Жасыңның келіп қалғанын ҿзің де тҥсінерсің. ( Махаббат, 118 б.). 
-
 
Ҽй, Тоқтаржанның кҿкесі-ау, кҿк қарбызды аяйсың ба, біреуін ҽкеп жарып 
бер балаларға, кҿрсін, - деді осы кезде кемпірі. 
-
 
Сен  де  қызықсың,  піспеген  жемісті  ҥзуші  ме  еді.  Ол  болмайтын  ырым,  - 
деп Шымырбай қарт кесіп тастады (Тоқтар мен Нҽзира, 43 б.). 
«Шынында  ҽжем  ҿліп  қалмай  ма»  деген  ой  келгенде,  менің  де  зҽре-қҧтым 
ҧшады. Бірде Нҧрсҧлудың шешесіне оның : «Жылым – мешін, сонда биыл мҥшел 
жастамын, жетпістің ҥшеуіндемін, қатер жастамын...» - деп айтқанын естігем. 
Демек, ҿзі қауіптенсе, ҿліп қалуы да мҥмкін ғой (Боран, 172 б.). 
Сҿйтіп,  концептуалды  бейне  дҥниенің  тілдік  бейнесінің  бір  бҿлігі  болып 
табылады. Дҥниенің тілдік бейнесінде мифологиялық, діни, логикалық-позитивті 
танымның  бҽрі  де  болады.  Тіл  ҽрдайым  ҧжымдық  стереотипті,  эталонды, 
тҥсінікті  тіркеп,  кҿрсетіп  тҧрады.  Ҽрбір  табиғи  тіл  ақиқат  дҥниені  ҿзінше 
тҽсілмен  концептуализациялайды.  Осылайша  тілдік  ҧжымның  когнитивтік 
санасында  мағыналар  кеңістігі,  яғни  дҥние  туралы  тілде  бекітілген  дҽстҥрлі 
білімдер  типі  пайда  болады.  Ҽр  халық дҥние  алуандығын  ҿз  таным-тҥсінігінше 
таптастырып,  топтастырады,  дҥниенің  ҥзіктерін  ҿздерінше  атайды.  Дҥниенің 
ҿзіндік  конструкцияланған  бейнесінде  индивидуалды,  топтық  жҽне  ҧлттық 
тҽжірибенің табы болатынына аз-кем тоқталғанды жҿн кҿрдік  деген ойдамыз. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Уҽли  Н  .  Қазақ  сҿз  мҽдениетінің  теориялық  негіздері.  Филол.  ғыл. докт. 
дисс. автореф. - Алматы, 2007. – 50 б. 

79 
 
2.  Караулов  Ю.Н.  Русский  язык  и  языковая  личность.  –Москва:  Наука, 
1987.-263. 
3.  Есембекова  Ш.Т.  Дҥниенің  тілдік  бейнесіндегі  концептің  орны: 
[Электрондық ресурс] //http:group-global.org. 
4.    Елемесова  Ш.  Кҿркем  мҽтіннің  психолингвистикалық  аспектілері  / 
Елемесова Ш.// ҚР ҦҒА Хабарлары. Филология сериясы. 2003.- 165.- 122-123б. 
5. Ҽлкебаева Д.А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы: Зият-Пресс, 
2007. – 244 б.  
 
ҼОЖ 07 (574.54) 
ЖЕТЕСОВА Ж.А., АМИТОВА А.А. 
Қ. Жҧбанов атындағы АҾМУ, Ақтҿбе қ., Қазақстан 
 
ҤШТҦҒЫРЛЫЛЫҚ – ЗАМАН ТАЛАБЫ 
 
«Қазақстан  бҥкіл  ҽлемде  ҥш  тілді  пайдаланып  жоғары  білімді  ел  ретінде 
танылуға тиіс. Бҧлар, қазақ тілі - мемлекеттік тіл, орыс тілі - ҧлтаралық қатынас 
тілі  жҽне  ағылшын  тілі  -  жаһандық  экономикаға  ойдағыдай  кірігу  тілі»  -  деп 
Елбасымыз  ҿз  жолдауында  айтып  кеткендей,  қазіргі  заман  талабы 
ҥштҧғырлылыққа  сайып  келеді  [1].  Еліміздегі  ҽлеуметтік,  экономикалық,  саяси 
жағдаяттар барысында ҧлттар мен ҧлыстардың ҿзара қарым-қатынасқа тҥсінуіне 
халықаралық  сипат  алған  ағылшын  тілінің  атқарар  рҿлі  зор.  Ҽлемдегі  кҿптеген 
елдер ағылшын тілінде сҿйлейді. Ағылшын тілі бірінші дҥниежҥзілік ҽмбебап тіл 
болып  табылады.  Бҧл  тіл  қазіргі  заманда  жаһандық  тіл  болғандықтан,  оның 
Қазақстандағы рҿлі жҽне болашақтағы маңызы зор. Жаһандану дегеніміз жоғары 
деңгейге  жеткен  елдермен  қарым-қатынасымызды  нығайту.  Соның  бірі  -  тілдік 
коммуникация. Бҧл ҥшін халықаралық қатынас тілі болып жҥрген ағылшын тілін 
ҥйрену қажет. Ҽлемдік ғаламдандыру тілі болып танылған ағылшын тілін білу - 
ағылшын  тілді  елдермен  тиімді  байланысқа  тҥскен  ҽлемдік  деңгейде  ҿз  орнын 
ойып  тҧрып  ала  бастаған  Қазақстан  ҥшін  қажеттілік.  Қиындық  туғызатыны  - 
аталған ҥш тілді меңгерген мамандардың кездесе бермейтіні. Осы ретте, бҥгінгі 
Қазақстанға  технологиялық  ғылыми,  медициналық  жҽне  басқа  да  салаларда 
жаңалықтарды  ҿзінің  ана  тілінде  халқының  игілігіне  пайдалану  ҥшін 
халықаралық  байланыстарды  нығайтып,  ҽлем  аренасына  шығу  ҥшін  кҿп  тіл 
білетін мамандар даярлау қажеттілігі туындап отыр.  
Тҽуелсіз елімізде халқымыздың ҥш тілді қатар меңгеруі бҥкілҽлемдік білім 
мен  мҽдениет  қазынасына  еркін  қол  жеткізуге,  ҧлт  ретінде  танылуға,  еліміздің 
ҽлемдегі бҽсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылуына, жаһандану ҥрдісінде 
дҥниежҥзілік  ҿркениет  сахнасына  еркін  кҿтерілуге  жол  ашады.  Елбасы 
«Қазақстан - 2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» 
атты  Қазақстан  халқына  Жолдауында  «Біз  ағылшын  тілін  игеруде  серпіліс 
жасауымыз  керек»  -  деген  [2].  Демек,  ағылшын  тілін  білмей,  заман  талабына 
лайықты, бҽсекеге қабілетті тҧлға қалыптастыруға толық қол жеткізе алмаймыз. 
Іргелес  мемлекеттерден  анағҧрлым  ілгері  тҧрған  Қазақстан  қазіргі 
жетістіктерімен  шектеліп  қалмау  ҥшін  де  кҿптілділікке  ҧмтылуда.  Ҿйткені, 

80 
 
еліміздің  біліктілігі  мен  сауаттылық  деңгейін  ҽлемге  танытып,  алпауыт 
мемлекеттермен  тереземізді  теңестіру  мҥмкіндігіне  жетелейтін  қадамдардың 
маңыздысы  –  кҿптілділік.  Қазақстан  ҥшін  ҥштҧғырлы  тіл  –  елдің  бҽсекеге 
қабілеттілікке  ҧмтылуда  бірінші  баспалдағы.  Ҿйткені,  бірнеше  тілде  еркін 
сҿйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар ҿз елінде де, шетелдерде де бҽсекеге 
қабілетті тҧлғаға айналады. Кҿптілді білім беру дегеніміз – оқу ҥрдісі барысында 
екі  не  одан  да  кҿп  тілде  білім  беру.  Тілдерді  дамыту  –  еліміздегі  мемлекеттік 
саясаттың аса маңызды бағыттарының бірі. 
Осы  орайда,  елбасы  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  кҿптілді  білімді  дамытуға  жіті 
назар  аударып  «…еліміздің  маңызды  қҧндылықтарының  бірі  жҽне  басты 
артықшылығы  –  кҿпҧлттылық  пен  кҿптілділік»  деп  атап  кҿрсеткені  белгілі. 
Кҿптілді оқыту білім берудің қоршаған ҽлемде болып жатқан ҥнемі ҿзгерістерге 
бейімделгіштігін  кҥшейтетін  лингвистикалық  біліктілігі  жоғары  дамыған, 
бҽсекеге қабілетті жастардың қалыптасуына септігін тигізетін тҧжырымдамалық 
тҧрғыдан  жаңа  ҥлгісін  қҧруды  кҿздейді.  Кҿптілді  білім  берудің  қазіргі  кезде 
мектепке  дейінгі  білім  беру  мекемелерінде  балаларға,  жалпы  білім  беретін 
мектептерде  оқушыларға,  колледж  жҽне  жоғарғы  оқу  орындарының 
студенттеріне  жҽне  педагогикалық  қызметкерлердің  біліктіліктілігін  арттыру 
институттарында ҥштҧғырлы тілдер бойынша оқыту жҥзеге асуда.   «Ҿзге тілдің 
бҽрін біл – ҿз тіліңді қҧрметте» деп Абай Қҧнанбаев айтып ҿткендей бҥгінгі жас 
ҧрпақтың,  жастардың,  мҧғалімдердің  деңгейін  жетілдіріп  отыру  Елбасы 
жҥктеген тапсырмаларды жҥзеге асырудың бірден-бір дҽлелі деуге болады. 
Ҿркениетті қоғамда тіл адамзаттың баға жетпес қҧндылығы деп саналады. 
«Тегінде адам баласынан ақыл, білім, ар, мінез қасиеттерімен» озады деген 
ҧлы  ақын  Абай  сҿзі  қай  заманда  да  ҿз  мҽнін  жойған  емес.  Сондықтан  болар, 
білім беру жҥйесін дамыту басты бағыт болып саналады. Еліміздің қазіргі заман 
талабына  сай  Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы»  заңының  5-бабында 
«Барлық  оқу  орындары  мемлекеттік  жалпы  міндетті  стандартқа  сҽйкес 
мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін білу мен дамытуды, орыс тілі жҽне бір шетел 
тілін оқып ҥйренуді қамтамасыз етуге тиіс» деп кҿрсетілген [3]. Мемлекетіміздің 
мектеп  реформасында  қаралған  ҥш  тілде  оқыту  –  қазіргі  заман  қажеттілігі. 
Кҿптілді оқыту - жас ҧрпақтың білім кеңестігінде еркін меңгеруіне жол ашатын, 
ҽлемнің  кҿптеген  ғылым  қҧпияларына  ҥңіліп,  ҿз  қабілетімен  мҥмкіндігін 
танытуына  мҥмкіншілік  беретін  бҥгінгі  кҥнгі  ең  басты  қажеттілік.  Ҽр  адамның 
рухани-адамгершілігін  арттыру  ҥшін,  бҥгінгі  тез  ҿзгеріп  жатқан  дҥниеде  ҿмір 
сҥріп, еңбек ету ҥшін қазіргі кезде жан-жақты болу қажет.  Осыған орай, бҥгінгі 
таңда  Қазақстанға  ақпараттық-технологиялық,  ғылыми,  медициналық,  оқу-
ҽдістемелік т.б. салаларда жаңалықтарды, ҽлемдік ілгері тҽжірибелерден хабары 
болып, бҧл жаңалықтарды ҿзінің ана тілінде халқының игілігіне пайдалану ҥшін 
халықаралық  байланыстарды  нығайтып,  ҽлемдік  аренаға  шығу  ҥшін  кҿп  тіл 
білетін мамандар қажет. 
Осыған  орай  білім  беру  жҥйесінде  оқытушыларға  қойылатын  басты 
талаптардың бірі – ҿмірден ҿз орнын таңдай алатын, ҿзара қарым-қатынаста ҿзін 
еркін  ҧстап,  кез-келген  ортаға  тез  бейімделетін,  белгілі  бір  ғылым  саласынан 

81 
 
білімі  мен  білігін  кҿрсете  алатын,  ҿз  ойы  мен  пікірін  айта  білетін  мҽдениетті 
жеке тҧлға қалыптастырып, бҽсекеге қабілетті маман тҽрбиелеу.    
Замана  ағымына  лайықты   қазіргі   алдымызда  тҧрған  міндет  халқымыздың 
ҧлттық  дербестігін  сақтай  отырып,  елімізді  ҿркениетті  елдер  қатарына  қосу 
басты міндетіміз. 
Жас ҿскіннің ҿз болмысын тануға ҧмтылысына кҿмектесіп, тереңде жатқан 
талап- тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды ҿмір сҥру ҥшін 
рухани  кҥш  беру-  бҥгінгі  мҧғалімнің  басты  мақсаты.Бҧл  мақсаттың  орындалуы 
ҥшін  оқыту  мазмҧнының  жаңартылуы,  ҽдіс-  тҽсілдің  озығы  ҿмірге  келуі,  ол 
тҽсілдер ҽрбір оқушының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, 
талантын ҧштайтын болып ҧйымдастырылуы қажет. Кҿптілділік заман талабына 
айналып отырған кезеңде ана тілімізді ардақтай отырып, ҿзге тілдерді білгеніміз 
ҽлемдік  мҽдениетке,  ҿркениетке,  білім  кеңестігіне  еркін  кірігіп,  болашақта 
алдыңғы  қатардағы  бҽсекелестікке  қабілетті  дамыған  50  елдің  қатарына  жетіп, 
жаһандану  ҥрдісінде  ҿмірдің  барлық  жағынан  бҽсекелестікке  тҿтеп  беруге 
мҥмкіншілігімізді  арттырады.   Қай  уақыттада  мемлекеттік  тілдің  мҽртебесі 
ҽрдайым биік болуы керек. 
Қазақстанның болашағы кҿптілді білім берумен қатар 12 жылдық білім беру 
саласында  осы  мақсатты  жҥзеге  асыру   мҽселесі  болып  саналады.  12  жылдық 
білім  беру  ҥлгісіне ауысу  мҧғалімнен инновациялық,  шығармашылық  тҧрғыдан 
ойлауды  талап  етеді.  Кҽсіби  педагогикалық  шеберлікті,  шынайылықты  талап 
ететін  қазіргі  заманда  ҧстаздың  ҽрбір  ісін,  жоспарын  мҧқият  зерделеуін 
қажетсінеді.  Кҿптілді  білім беру  –  ҽлем  бірлестігінің  жағдайында бҽсекеге  тҥсе 
алатын кҿптілді тҧлғаны дамыту. Қазіргі кезде адамның кҽсіби шеберлігіне, білім 
ҿрісіне, зиялылық жҽне танымдылық деңгейіне ҿмірдің ҿзі биік талаптар қойып 
отыр. 
Кҿптілді  білім  беру  бағдарламасы  аясында  ҥштілді  меңгеру  арқылы 
Қазақстан  мҽртебесін  ҽлемдік  деңгейде  кҿтеру  қажет.  Ол  ҥшін  оқушылардың 
халықаралық  жобаларға  қатысу  деңгейін  кеңейту,  шетелдік  ҽріптестермен 
ғылыми  байланыстарын  нығайтуға,  шетел  тілдеріндегі  ақпарат  кҿздеріне  қол 
жеткізуіне  мҥмкіндік  береді.  Елдің  ертеңі  болашағы  биік,  дҥниетанымы  кең, 
кемел  ойлы  азаматтарын  ҿсіру  ҥшін  бҥгінгі  ҧрпаққа  ҧлттық  рухани  қазынаны 
ҽлемдік озық ой-пікірімен ҧштастырған сапалы білім мен тҽрбие берілуі қажет. 
Қазіргі  жаһанданған,  ақпараттың  дамыған  ғасырында  болып  жатқан  тҥрлі 
ҿзгерістер  мен  жаңашылдықтар  еліміздің  экономика  саласына  да,  білім  беру 
жҥйесіне  де  тың  ізденістерді  енгізіп  отыр.  Ағылшын  тілі  -  ҽлемдік  бизнес  тілі, 
оны меңгеру  – жастарға ҽлем танудың кілті  болмақ. Ағылшын тілін білу біздің 
жастарға шексіз мҥмкіндіктер ашады. Қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп 
табалдырығын аттаған сҽттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа кҥш салынуда. 
Осы орайда, ауыр жҥк артылып отырған мҧғалімдер мен тҽрбиеші-ҧстаздардың 
бҽсекеге қабілетті тҧлғаны тҽрбиелеудегі еңбегі зор. Мектепте қазақ тілін оқыту 
барысында орыс тілі, ағылшын тілі пҽндерін бірлікте алу мҧғалімнің шеберлігіне 
байланысты жҥргізіліп жҥр. Бҧл жерде ҿтіліп отырған бағдарламаға сай ҥш пҽнді 
бірлікте  ала  отырып,  пҽнаралық  байланысты  жҥзеге  асыруға  болады.  Алайда 

82 
 
дҽстҥрлі  оқытуда  тек  аударма  жасатумен  ғана  шектеліп  отырсақ,  қазіргі  оқыту 
технологиясында  тҥрлі  шығармашылық  бағыттағы  тапсырмалар  бере  отырып, 
оқушы-субьектінің  ізденісіне,  яғни,  жеке  тҧлғаның  ҽрекетін  дамытуды  мақсат 
етудеміз. Ҿз іс – тҽжірибемізде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне тҥрткі 
болатын  ойын  технологиясын  қолдана  отырып  сабақты  ҥш  тілде  жҥргізудің 
тиімділігі зор. Ҿнімді нҽтиже беріп жҥрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім 
тапқыр?»,  «Ҥздік  тілші»,  «Кел,  сайысайық!»,  «Тілдер  сҿйлейді»  сынды  тағы 
басқа ойындарды ҿткізудің ҥштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды 
ойната  отырып,  ҥш  тілде  жҥргізілген  сҿзжҧмбақтар,  анаграммалар  олардың 
коммуникативтік  қҧзыреттіліктері  мен  функционалдық  сауаттылықтарын 
арттыруға  негіз  болды.  Сондай-ақ,  ақпараттық  технологияны:  электрондық 
оқулықтар,  презентациялар,  тест,  т.б  тҥрлері  оқушылардың  қызығушылығын 
оятып,  уақыттарын  ҥнемдеуге,  қосымша  деректерді  тиімді  қолдануға  тҥрткі 
болды.  Шығармашылық  жҧмыстарға  жетелейтін  тапсырмаларды  да  оқушылар 
қызыға  орындап,  еркін  аударма  жҧмыстарын  жасауға  дағдыланды.  Мҽселен, 
«Мақал-мҽтелдердің  ҥндестігі»  салыстыру  жҧмысы  оқушылардың  жас 
ерекшелігіне  байланысты  ҧсынылып,  деңгейіне  сҽйкес  кҥрделеніліп  отырады. 
Бҧл тапсырмада мақал-мҽтелдерді тақырып бойынша табу, ҥш тілде аудармасын 
ҧсыну, ҥндестігін табу. 
Қорыта келгенде, ҥштҧғырлы тіл ҿмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай 
заманда  болсын,  бірнеше  тілді  меңгерген  мемлекеттер  мен  халықтар  ҿзінің 
коммуникациялық  жҽне  интеграциялық  қабілетін  кеңейтіп  отырған.  Сондықтан 
да, бірнеше тілде еркін сҿйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар ҿз елінде де, 
шетелдерде де бҽсекеге қабілетті тҧлғаға айналады деген қағиданы басшылыққа 
ала  отырып,  қашан  да  ізденіс  пен  шығармашылық  қоржынын  заман  ағымына 
қарай ізденіп, жетілдіріп отыруымыз қажет.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Қазақстан  Республикасының  Президенті  –  Елбасы  Н.Ҽ.Назарбаевтың 
Қазақстан Халқына Жолдауы, 30 қараша, 2015 ж. 
2. 
ҚР  Президентінің  «Қазақстан-2050»  стратегиясы  қалыптасқан 
мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты»  атты  Қазақстан  халқына  Жолдауы,  14 
желтоқсан, 2012 ж.  
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» 27 шілде, 2007ж.  
 
УДК342.725:323 (574) 
ЖУМАЕВА Г.А., БЕЛЕУХАНОВА К.М., НУРГАЗИНА М.С. 
ММУ, Семей қ., Қазақстан  

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: