Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

83 
 
ҧлт аралық бірліктің пайда болу қҧралы. Алға қойған мақсат – Қазақстандағы ҽр 
тҥрлі ҧлт ҿкілдерінің туған тілін ҥйренуге қолайлы жағдай жасау. 
Қазақстанның  тіл  саясаты  –  Қазақстанның  ҽлемдік  бірлестікке 
қосылуындағы  интеграциялық  жолы.  Бҥгінгі  таңда  Қазақстандық  қоғамда 
қазақстандықтардың  қазақ,  орыс  жҽне  ағылшын  тілдерін  игеруге  бағытталған 
ҥштілділік  саясаты  жҥргізіледі.  Ҥштілділік  саясат  туған  тілін  ҧмытуды  талап 
етпейді,  керісінше  ол  қазақ  тілін  бірінші  орынға  кҿтереді.  Тҽуелсіз  Қазақстан 
жиырма бес жыл кҿлемінде дамып келеді, сондықтан жеткен жетістіктерге баға 
беріп, оларды қорытындылауға болады. Қазақстанның ең бір керемет кҿрінісі  – 
ҽр  тҥрлі  ҧлт  ҿкілдерінің  бірлік  пен  татулықта  ҿмір  сҥруіне  жағдай  жасалынуы. 
Кҿп  ҧлттылықтың  ҧтымды  жағы,  ҧлттардың  ҿзінің  ҧлттық  мҽдениеттерін  басқа 
ҧлт  ҿкілдеріне  ҥлгі  ретінде  кҿрсете  алуы.  Қазақстан  Республикасының  ҧлттар 
Ассамблеясы бҧл ҚР Парламентінің заң шығару іс-ҽрекеттеріне тікелей қатысуға 
қҧқығы  бар  бірегей  институт.  Қазақстан  Республикасы  басқа  ҧлт  ҿкілдеріне 
ерекше  қамқорлық  жҽне  ілтипатпен  қарайды,  бҧл  заманауи  қоғамның 
қалыптасуына ҥлкен ҥлесін қосады[1]. 
Қазіргі  таңда  шет  тілдер  ҽлеуметтік  мҽдениет  жҽне  қоғамның  жалпы 
мҽдениеттік ҿрлеуіне тҥрткі болды. Заманауи қоғамда кҿптілділікті сақтау ҥшін 
қажетті  іс-ҽрекеттер  орындалуда,  соның  бірі  университетт  ішінде  шет  тілдерін 
білім  алу  ҥрдісіне  енгізу.  Алға  қойған  мақсат  –  Қазақстандағы  ҽр  тҥрлі  ҧлт 
ҿкілдерінің туған тілін ҥйренуге қолайлы жағдай жасау. Ол ҥшін оқу-ҽдістемелік 
кҿмекті,  сол  сияқты  тҽжірибелі  тіл  білуші  мамандарды  жҧмылдыру, 
халықаралық  ҽдістерді  жҽне  заманауи  технологияларды  туған  тілін  оқыту 
ҥрдісінде қолдану.  
Ағылшын жҽне басқа да шет тілдерді оқу маңызды міндет болып табылады. 
Қазақстандықтардың лексикалық капиталының негізгі қҧрамдас бҿліктерінің бірі 
іскерлік  жҽне  халықаралық  қарым-қатынас  қҧралы  ретінде  шет  тілдері  болып 
табылады. Қазақстанда шетелдік білім беру Тҧжырымдамасы дайындалды. Онда 
жаңа методологиялық кҿзқарас тҧрғысынан шетелдік білім берудің халықаралық 
стандарттарға сҽйкес мақсаттары мен мазмҧны анықталады.  
Қазақстан  Республикасының  Президентінің  2011  жылғы  29  маусымнан 
№110  Жарлығы  бойынша  2011-2020  жылдарға  арналған  Қазақстан 
Республикасында  тілдерді  дамыту  мен  қолданудың  Мемлекеттік  Бағдарлама 
бекітілген. Онда мемлекеттің тіл саясатынын негізгі мақсаттары, міндеттері жҽне 
бағыттары    кҿрсетілген.  Шет  тілінің  оқыту  процесінің  негізгі  субъектілері  
студенттер мен оқытушылар болып табылады[2]. 
Студент  пен  оқытушы  арасындағы  қарым-қатынас  ынтымақтастық,  білім 
алушының  сыйластығы  жҽне  оның  жеке  ерекшеліктеріне  сҽйкес  даму  еркіндігі 
негізінде қҧрылады. Студенттер білім беру ҥрдісінде белсенді рҿл атқарады. Ең 
кҿп сҧранысқа ҿзін-ҿзі оқытуға қабілеттілігі, жеке жауапкершілікті арттыру мен 
белсенді  білім  беруді  игеруі  ие  болады,  ал  ҧстаз  оқу  ҥрдісінің  менеджері  жҽне 
тҽлімгер ретінде  ҽрекет  етеді,  сондықтан   оған  жоғарғы  деңгейдегі ақпараттық-
технологиялық,  ҧйымдастырушылық,  коммуникативтік,  педагогикалық  жҽне 
кҽсіби  қҧзыреттілік,  сондай-ақ  инновациялық  мҽдениет  жҽне  ҧтқырлықтың, 

84 
 
жоғары  деңгейдегі  педагогикалық  жҽне  кҽсіби  шеберліктің  болуы  мен  жоғарғы 
деңгейде  ағылшын  тілін  меңгеру  сияқты  сипаттамалар  қажет.  Сондай-ақ 
ҧйымдастыру жҽне білім беру процесінде оқу-ҽдістемелік қҧралдар маңызды рҿл 
атқарады. 
Білім  беру  ҥрдісін  ҥштілідік  шартында  игерудің  мақсаты  -  басқару 
тиімділігін  арттыру  ретінде  тҧжырымдауға  болады,  ҿз  кезегінде  бҧл  шет  тілін 
оқыту  ҥрдісінде  білімді,  іскерлікті  жҽне  дағдыларды  неғҧрлым  тиімді  игеруге, 
сондай-ақ  тілдік  тҧрғыда  да,  оқыту  ҥрдісінің  ҿзін-ҿзі  басқаруда  да  жоғарғы 
нҽтижелерге қол жеткізуге мҥмкіндік береді. 
Тіл  –  мҽдениет  қҧбылысының  кілті,  ҧлттық  бірліктің  басты  тетігі, 
Қазақстанда  кҿптілділік  пен  ҧлт  аралық  бірліктің  пайда  болу  қҧралы.  Алға 
қойған  мақсат  –  Қазақстандағы  ҽр  тҥрлі  ҧлт  ҿкілдерінің  туған  тілін  ҥйренуге 
қолайлы жағдай жасау. Ол ҥшін оқу-ҽдістемелік кҿмекті, сол сияқты тҽжірибелі 
тіл  білуші  мамандарды  жҧмылдыру,  халықаралық  ҽдістерді  жҽне  заманауи 
технологияларды туған тілін оқыту ҥрдісінде қолдану[3]. 
Қорытындылай келе, тіл – ҧлттық мемлекеттің ҿзегі. Сондықтан тіл туралы 
мҽселе  тек  мҽдени  жағынан  ғана  емес,  сондай-ақ  саяси  жағынан  кҿрсетіледі. 
Биылғы  жылдың  басында,  Қазақстан  еліне  Жолдауында,  Президент  қазіргі 
заманғы қазақстандық ҥшін ҥш тілді меңгеру  – табыстылықтың міндетті шарты 
жҽне  ағылшын  тілін  білу  –  қажеттілік  екені  туралы  еске  салды.  Елбасы  бҧл 
мҽселені  қиын  90-жылдары  да  айтқан  болатын.  Ағылшын  тілін  білмей 
дҥниежҥзілік қауымдастыққа бірігуді жҥзеге асыруға қиындық туғызады, себебі 
бҧл  тіл  бизнес-ортада  да,  сондай-ақ  кҥнделікті  қарым-қатынаста  да  жаһандық 
ақпарат  алмасу  тілі  болып  келеді  жҽне  2020    жылға  қарай  ағылшын  тілін 
меңгерген халық кемінде 20%-дан тҿмен болмауы тиіс. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Хасанҧлы Б. Тілдік қатынас негіздері,А, 2008ж. 
2.
 
Ақиқат.  2013  жыл,  №1.  «Қазақстан  –  2050»  стратегиясы  –  қалыптасқан 
мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты.  Қазақстан  Республикасының  Президенті 
Н.Ҽ.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы 
3.
 
«Жастар біздің болашағымыз»; Егеменді Қазақстан; 14. 
 
ҼОЖ 821.512.122.09 
ЖУНУСОВА Б.М., СЕЙПУТАНОВА А.Қ. 
С. Аманжолов атындағы  ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
МЕКТЕПТЕ КҾРКЕМ ШЫҒАРМАНЫ ТАЛДАУ ЖОЛДАРЫ 
 
Кҿркем  шығарманы  талдау  оны  оқудан  басталады.  Талдаудың  негізгі 
мақсаты  –  шығарманың  идеялық-тақырыптық  мазмҧнын  ашу,  кҿркемдік 
ерекшеліктерін айқындау.   
Кҿркем  шығарманы  талдаудың  ғылыми  жҥйесін  жасауда  Ҽ.  Қоңыратбаев, 
Ҽ.Кҿшімбаев,  Ҽ.  Дайырова,  Т.  Ақшолақов  сынды  ҽдіскер  –  ғалымдар 

85 
 
еңбектерінің маңызы зор.  Кҿрнекті педагог Тҿлеутай Ақшолақов ҿзінің «Кҿркем 
шығармаға  талдау  жасау»  атты  еңбегінде:  «Біз  шҽкірттерді  сҿз  сырына 
бойлатуымыз  керек.  Бҥкіл  кілт  -  осында.  Ҿйткені,    кҿркем  ҽдебиетте  сҿз  - 
мазмҧнда,  формада.  Шҽкірттерді  сҿздің  алуан  сырына  ҥңіле  білуге  ҥйрету  - 
ҽдебиет  шығармасын  танытудың  басты  жолы.  Ақын  шығарма  қҧрылымында 
сҿздерді  қандай  кҽдесіне  жарата  білген,  сҿз  кірпіштерін  қаншалықты  қиыстыра 
қалай  білген,  шығарманың  бҥкіл  бітімін  қалай  сомдаған,  қандай  жаңа 
поэтикалық  жаңалықтар  ҽкелген,  қандай  бейнелі  образдар  жасаған,  мҧғалім 
осыған ҥнемі, сабақ ҥстінде, сабақтан тыс уақытта шығармашылық тапсырмалар 
беру  арқылы  ҥйретіп,  баулып  отырса,  шҽкірттер  ҿнер  туындысының  қадыр 
қасиетін  танумен,  астарлы  сырына  ҥңіле  білумен  қатар,    жазушы  стилін,  
шығарма стилін аңғарар еді» [1,47]. - дейді. 
Расында,  оқушылар  шығармаға  талдау  жасау  арқылы  оның  кҿркем 
табиғатын  танып  біледі  ҽрі  мазмҧнын  терең  тҥсініп,  шығарма  идеясы  мен 
автордың кҿтерген проблематикасын ой елегінен ҿткізіп, сыни ҿз кҿзқарастарын 
қалыптастырады.  Ҽдебиетті  ҿмірмен  байланыстыра  оқыту  –  бҥгінгі  заман 
талабы.  Бҧл  дегеніміз  -  жеке  тҧлғаның  функфиналдық  сауаттылығын 
қалыптасытыру болып табылады. 
Белгілі  ҽдіскер  -  ғалым  А.Кҿшімбаев  «Қазақ  ҽдебиетін  оқыту  методикасы» 
атты еңбегінде орта жҽне жоғары сыныптарда  кҿркем шығарманы талдауды жас 
ерекшелікке байланысты екіге бҿледі.  IV-VII сыныптарда шығарманы талдауға 
жататын  мҽселелері  ретінде  тақырыпты,  идеялық  мазмҧнды,  кейіпкерлерді, 
сюжетті  жҽне  композицияны,  тіл  ерекшелігін,  табиғат,  зат,  тҧрмыс-салт 
бейнелерін  кҿрсетеді.    Оқушыларға  шығарманың  композициясы  мен    тілі 
жҿніндегі  ерекшеліктерін  байқату,  оның  идеялық  мазмҧнын  тҥсінуімен 
байланысты  жҥргізілетінін  айтады.  IV-VII  сыныптарда  ҽдеби  шығарманы 
талдауда  қолданылатын  негізгі  ҽдістер  қатарына  мҽнерлеп  оқу,  сҧрақ-жауап 
тҥріндегі ҽңгіме, мҧғалімнің тҥсіндіруі, шығарманы талдау жасай отырып оқуды 
жатқызады [2, 96]. 
А.Кҿшімбаевтың жоғары сыныптарда ҽдеби-кҿркем шығармаларды талдауға 
жататын мҽселелері негізінен IV-VII сыныптардағы сияқты болғанымен, тарихи-
ҽдебиеттік  курстың  мақсат,  міндеттеріне  байланысты  бҧрынғыдан  едҽуір 
тереңдетіліп  кҥрделене  тҥседі.  Жоғары  сыныптарда  кҿркем  шығармаларды 
талдау объектісіне жататын қҧрамды элементтеріне: шығарманың жазылу, шығу 
тарихын, нҧсқаларын, тақырыбын, идеялық мазмҧнын, композициясын, сюжетін, 
образдары  мен  олардың  ҿзара  қарым-қатынасын,  суреттеу  қҧралдарын,  жанрын 
жатқызады.  
Жаңашыл  ҧстаз,  ҽдіскер-ғалым    Қ.О.Бітібаева  ҿзінің  «Ҽдебиетті  оқытудың 
инновациялық ҽдістемесі мен технологиясы» атты еңбегінде кҿркем шығарманы 
талдаудың бірнеше жолын кҿрсеткен еді: 
1.
 
«Жан-жақты,  толық  талдау  кҿркем  туындыны  тҧтастай  қарастырып 
талдайды.  Ҽсіресе,  бҧл  талдау  кейде  мҽтіндік  талдау  деп  те  аталады.  Жан-
жақты талдау уақытты кҿп алады, дегенмен, оның тиімділігі кҿркем туындыны 
жанды  бір  организмдей  тҧтас  қарастырады.  Шешуші  бір  эпизодтар,не  суреттеу, 

86 
 
баяндау,  кейіпкер  монологі,  сҿйлеу  тілдері  негізге  алынады.  Бҧл  талдаудың 
ҿзіндік  ерекшелігі  сол,  ол  ҥнемі  мҽтінге  жҥгініп  отырады.  Сондықтан  мҧғалім 
кҿркем  туынды  идеясын  ашатын  оқиға,  эпизодтар,  кейіпкерлер  сҿзі,  іс-ҽрекеті, 
оны айшықтайтын мҽселелерді назарға алып отырады. 
2.
 
Шолу бағытындағы талдаулар. Бҧл талдаудың ҿзіндік ерекшелігі сол, 
мҧғалім  кҿркем  туындыны  жалпылама,  шолу  бағытында  қарастырады. 
Проблемалық сҧрақтарға немесе белгілі бір эпизодтарға арнайы тоқталмайды. 
Кҿркем  шығарма  сюжеті,  композициясы,  тілі,  кҿтерген  тақырыбы  тҧтастай 
қамтылады. Оқушылар кҿркем мҽтінмен емін-еркін жҧмыс істей алады. 
3.
 
Белгілі  бір  мақсат,  бағытты  алдына  қойып,  соны  айқындау  ҥшін 
жҥргізілетін талдаулар (сҧрыптап талдау деуге болады). Бҧл талдау кҿбіне 
проблемалық  сҧрақтар,  проблеманы  шешу  айналасында  ҧйымдастырылады. 
Мҧғалім  шығарма  негізіндегі  ең  басты  проблемаларды  сҧрыптай  отырып, 
талдауды соны шешуге бағыттайды.  
Мҧғалім проблемалық сҧрақ қоя отырып, оқушыларды оны тҥсіне  білуге 
жетектейді,  оқушылар  мҽтінге  жҥгінеді,  ҿз  ойларын,  болжамын  айта  білуге 
дағдыланады.  Немесе  инсценировка,  сценарийлер  арқылы  шығармашылық 
қабілетін  дамытуға  ҽсер  етеді.  Проблемалық  сҧрақтар  оқушыларды  ҿз 
беттерімен  ізденуге  жҧмылдырады,  салыстыру,  қорытынды  жасай  білу 
дағдыларын жетілдіреді.  
4.
 
Автор  ізімен  талдау.  Бҧл  талдауда  мҧғалім  кҿркем  шығарма  сюжеті, 
эпизодтары, автордың негізгі ойы, мазмҧн мен форма жҥйесін сақтай отырып, 
талдауға  ерекше  назар  аударады.  Бірақ  еске  алатын  бір  мҽселе,  талдаудың  бҧл 
тҥрін тҥсіндірмелі оқуға айналдырып жіберуге болмайды.  
  
5.
 
Образдар жҥйесіне талдау  - талдаудың мектеп тҽжірибесінде  дҽстҥрге 
айналған ҿте кҿп тараған тҥрі. 5-8-сыныптар оқушылары кҿркем туындыдағы 
бас кейіпкерлерге толық талдау жасай алмаса да, олардың іс-ҽрекеттерін назардан 
тыс  қалдыра  алмайды.  Автордың  идеялық  проблематикасы,  кҿркем  шығарма 
негізіндегі  терең  ойы  кҿбіне  осы  кейіпкерлердің  іс-ҽрекеті  арқылы  беріледі. 
Дегенмен,  образдық  талдауда  тҽжірибеде  кемшіліктер  де  орын  алып  отыр. 
Кейіпкерді ҧнамсыз, ҧнамды (жағымды, жағымсыз деп те жҥрміз) топтарға бҿліп 
талдау  оншалықты  тиімді  емес.  Ең  бастысы,  авторлық  кҿзқарас  шығарма 
негізіндегі  басты  проблема  -  образдық  талдауда  ерекше  назарға  алатын 
мҽселелер  Образдық  талдау  жҥйесінде  де  мҧғалім  кҿркем  шығарманы 
тҧтастай  қарастырып,  оның  барлық  компоненттерін  (тақырып,  идеясы,  образдар 
жҥйесі,  идеялық-эстетикалық  табысын)  бірлікте  ала  отырып,  талдауды 
басшылыққа  алады.  Бірақ  соның  барлығы  образдар  жҥйесін  талдау  арқылы 
жҥзеге асады. 
6.
 
Тҽжірибеде  кеңінен  тараған,  ҽрі  тиімділігімен,  нҽтижелілігімен 
кҿпшілік  ҧстаздар  еңбегіне  мол  кірген  талдаудың  тҥрі  -  проблемалық  талдау. 
Проблемалық  талдау  оқушылардың  танымын  арттыру,  ойлау  белсенділігін 
жетілдіруде ҥлкен рҿл атқарады жҽне ҿзіндік ізденістеріне мол мҥмкіндік ашады, 
ҽрі  дамыта  оқытудың  негізгі  бір  жолы  ретінде  де  пайдалы.  Проблемалық 
талдау  сол  кҿркем  шығарма  негізіндегі  проблеманы  дҽл  тауып,  нақты 

87 
 
проблемалық сҧрақтар ҽзірлеуді талап етеді. Ол ҥшін проблемалық жағдаят тууы 
керек.      Проблемалық  сҧрақтар  қызықты,  ҽрі  ҽдеби  айтыс  туғызатындай 
дҽрежеде  қойылады.  Сондай-ақ  бҧл  сҧрақтардың  басты  ерекшелігі  -  олар  бір 
ғана  шектеулі  мҽселеге  қҧрылмай,  кҿркем  туындыны  кеңірек,  тереңірек 
қамтитын мазмҧнда қҧрастырылады.  
Мҧғалім талдау  барысында  ең  негізгі  екі тҥрлі  кызмет  атқаратынын атап 
кҿрсетеді: 
1.  Кҿркем  туынды  кҿтерген  проблемалар,  автор  ойы,  оның  кҿркем 
компоненттері туралы, яғни талдау нені талап етеді, соны орындату.  
2. Оқушыны оқыған шығармаларын  талдай білуге машықтандыру, дағды-
іскерліктерін  жетілдіру,  ҽдеби  талдауды  ҥйрету  қызметін  атқарады.  Ҽдеби 
талдауға  баулу  жҥйелі  де  сабырлы  еңбекті  талап  етеді.  Мҧғалімнің  талдауға 
қандай  ҽдіс-тҽсілдер  қолданып,  оны  қалай  тиімді  ҧйымдастырғаны  ғана 
шешуші  рҿл  атқарып  қоймайды,  сонымен  қатар  баланың  кҿркем  туындыны 
оқу  кезіндегі  қабылдауы,  алғашқы  ҽсері  де  ҥлкен  рҿл  атқарады.  Кҿркем 
туындыны  талдаудың  кҥрделілігі,  қиындығы  да  осында.  Қорыта  келгенде, 
талдау мҧғалімге байланысты дҥние ғана емес, оның алдындағы оқушыларның  
кҿркем  туындыны  қабылдауы,  дҥниетанымы  мен  ой  ҿрісі,  сезім  дҥниесіне  де 
байланысты» - [3, 39] дейді. 
Мҧғалімнің  мақсаты  -  талдау  кезінде  шығарма  негізінде  жатқан 
проблема, оның басты ойы, тілі сияқты сол кҿркем туындыны қҧрып тҧрған 
кҿркем  компоненттер туралы сҿз қозғау болып табылады. Кҿркем  туынды оқу 
сияқты,  оны  талдау  да  ҽдебиетті  оқытудың  маңызды,  кҥрделі  жҧмыстарының 
бірі.  Кҿркем  туындыны  талдау,  ҽрине,  мҧғалім  басшылығымен  жҥргізіледі,  ең 
басты қызмет те мҧғалімдікі. Дегенмен, талдау оқушылардан да кҿп нҽрселерді: 
дағды-іскерлігі мен машығын, шығармашылықты талап етеді. 
Кҿркем мҽтінді талдау арқылы мҧғалім баланың кҿркем сҿзді тҥсіне білуіне, 
оған  деген  ынтасына  да  ҽсер  етеді.  Бірте-бірте  оқушы  ҿмірді  тҥсіне  бастайды, 
ҿзіндік  кҿзқарасы  қалыптасады,  тҧжырымдап  айтқанда,  кҿркем  шығарма 
оқушының  жеке  тҧлға  ретінде  жан-жақты  қҧзіреттіліктерінің  қалыптасуына  да 
ерекше ҽсер етеді. 
 Талдау технологиясында мҧғалім мен оқушы арасындағы қарым-
қатынастар жаңа қағидаларға негізделеді, ол нҽтижелі тҽлім-тҽрбие алуға, 
азаматтыққа, отансҥйгіштікке, зиялылыққа, адам қҧқықтары мен 
бостандықтарын, мемлекеттік рҽміздер мен ҧлттық дҽстҥрлерді сыйлауға, ҿзінің 
жҽне қоғамның, болашақ ҧрпақтың алдындағы ҽлеуметтік, табиғи жҽне мҽдени 
ортадағы ҿз іс-ҽрекетіне жауапкершілігін сезінуге, гуманистік дҥниетанымды 
қалыптастыруға бағытталады. Бҧл – қоғамымыздың қазіргі кезеңдегі басты 
талабы.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Ақшолақов Т. Кҿркем шығармаға талдау жасау. – Алматы: Мектеп, 1983. 
– 191 бет. 

88 
 
2.
 
Кҿшімбаев  А.  Қазақ  ҽдебиетін  оқыту  методикасы.  –  Алматы:  Мектеп, 
1999. – 243 бет.  
3.
 
Бітібаева  Қ.О.  Қазақ  ҽдебиетін  тереңдетіп  оқытудың  инновациялық 
ҽдістемесі мен технологиясы. – Алматы: Дҽуір – кітап, 2012. – 314 бет. 
 
ҼОЖ 821.512.122.09-14 
ҚАНАШЕВА С.С., ОРАЗАЛИН С.К. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
ТҦМАНБАЙ МОЛДАҒАЛИЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ  
ТІЛ КҾРКЕМДІГІ 
 
Тҧманбай Молдағалиев — сыршыл лиризмді дамытқан ақын, Қазақстанның 
Халық  жазушысы. 1935  жылы  20  наурызда  Алматы  облысы,  Еңбекшіқазақ 
ауданы,  "Жарсу‖  совхозында  дҥниеге  келді. 1956  жылы  Қазақ  мемлекеттік 
университетінің филология факультетін бітірді.  
Ҿзінің шығармашылық еңбек жолын «Лениншіл жас» газеті  мен «Пионер» 
журналынан  бастайды  1959-1970  жылдар  аралығында  "Пионер‖  журналында 
қызмет  атқарады.  1970-1973  жылдар  аралығында  "Балдырған‖  журналының 
жауапты хатшысы болды. 1973 жылдан "Жазушы‖ баспасы жанындағы Балалар 
жҽне  жастар  ҽдебиетінің  бас  редакциясы  мен  "Жалын‖  журналының  бас 
редакторы қызметін атқарды. 
Тҧманбай  Молдағалиевтың  ҿлең,  поэмалары  40-тан  астам  жинақ  болып 
басылып шықты.  
1954  жылы  Т.  Молдағалиевтін  тҧңғыш  ҿлеңі  "Украина  қызына‖ 
жарияланды.  Алғашқы  ҿлеңдер  жинағы  "Студент  дҽптері‖  1957  жылы  жарық 
кҿрді. Т. Молдағалиев нҽзік сырлы, ойлы да отты жырлармен танылды. 1960 ж. 
‖Кҽмила‖,  1961  ж.  ‖Кҿктем  таңы‖  ,  1963  ж.  «Алатау  қызы»,  1964  ж.  ‖Ферюза 
туралы жыр‖, 1965 ж. ‖Зулайды кҥндер‖, 1966 ‖Жҥрегім менің сапарда‖ жҽне т. 
б. жинақтары шықты.  
1967  жылы  жарық  кҿрген  "Жаңа  дҽптер‖  атты  кітабы  ҥшін  1968  жылы 
‖Қазақстан  комсомолы‖  сыйлығының  лауреаты  атанды.  "Ескерткіш‖  (1969  ж.), 
"Шақырады жаз мені‖ (1970 ж.), "Жҥрек ояу қашанда‖ (1972 ж.) атты кітаптары 
да оқушылардың ілтипатына бҿленді.  
Оның  "Қош,  кҿктем‖  атты  таңдамалы  ҿлеңдер  кітабы  (1971  ж.),  "Хаттар‖ 
атты поэмалар жинағы (1974 ж.) жарық кҿрді.  
Т.  Молдағалиевтің  орыс  тілінде  "Я  —  сын  Семиречья‖  (1962  ж.),  "Первая 
встреча‖ (1968 ж.), "Новая тетрадь‖ (1969 ж.) атты ҿлеңдер жинақтары шықты.  
Т.  Молдағалиев  кҿптеген  ҽн  мҽтіндерін  жазды.  Оның  "Қҧстар  қайтып 
барады‖  (музыкасы  Н.  Тілендиевтікі),  "Бақыт  қҧшағында‖,  "Ҽнім  сен  едің‖ 
(музыкасы  Ш.  Қалдаяковтікі),  "Ертіс  вальсі‖  (музыкасы  Жамақаевтікі), 
"Шақырады  кҿктем‖  (муз.  Ҽ.  Бейсеуовтікі)  атты  ҽнге  жазылған  ҿлеңдері  халық 
арасына кең тараған.  

89 
 
Ол  Байрон,  М.Ю.  Лермонтов,  Т.Г.  Шевченко,  Туманян,  С.  Канутикян,  Ғ. 
Ғҧлам,  Х.  Ғҧлам,  Р.  Ғамзатов,  Ҧйғын,  Зулфия,  Д.  Жалсараев  жҽне  т.б. 
ақындардың шығармаларын қазақ тіліне аударды. 
Ақынның  1990  жылы  13  томдық  шығармалар  жинағы,  2004  жылы  14 
томдық  шығармалар  жинағы  жарық  кҿрді.  1992  жылы  Физули  атындағы 
Халықаралық тҥркі дҥниесі ақындары сыйлығы тапсырылды.  
Тҧманбай  Молдағалиев  шығармашылығының  ең  басты  ерекшелігі  -  оның 
ҿлеңдері  сезімге  толы.  Т.  Молдағалиевтің  шығармашылығы  –  кҿркемдік  қуатқа 
бай, сезімталдық пен рух қатар ҿрілетін туындылар. Ҽдеби кҿркемдік ҽдістермен 
жазылған ҿлеңдеріне талдау жасап кҿрейік. 
Оның «Ҿмір маған» атты туындысы тҧтас теңеуге негізделген. Ҿмірді шыңы 
биік тауға да, жауға да, гҥлге толы белге де, шҿліркеп жатқан шҿлге, жылытатын 
отқа  да,  жоққа  да,  керуен  кҿшке  де,  адал  жарға  да,  сҧлу  қызға  да,  апасына  да, 
сезімге де, тіпті ҿзіне де теңейді. Ҿлең қайталаулардан қҧралса да, ҽр тармақтың, 
ҽр шумақтың айтар сыры бар. 
Ҿмір маған кейде тау сияқты, 
Шыңына шыққым келеді. 
 
Ҿмір маған кейде бір жау сияқты, 
Аяққа жыққым келеді. 
 
Ҿмір маған кейде бір бел сияқты, 
Гҥлдерін тергім келеді. 
 
Ҿмір маған кейде бір шӛл сияқты, 
Сусын бергім келедi... 
 
...Ҿмір маған кейде «апа», сіз сияқты, 
Қуаныш ҥйгім келеді. 
 
Ҿмір маған шаттық сезім сияқты, 
Мҽз болып кҥлкім келеді. 
 
Ҿмір маған кейде ӛзім сияқты, 
Ҿмір сҥргім келеді. 
Қҧлайын деп бара жатам қҧлдырап, 
Кҿңілім жҥдеп, кҿзім алды бҧлдырап, 
Сол кезде бір ән естимін жақыннан, 
Аққан бҧлақ секілденген сылдырап. 
 
Есім жиып, ҿз бойымды тік ҧстап, 
Тіршіліктің ҽуенімен тыныстап, 
Сергимін де, сезім гҥлін қҧлпыртам, 
Кел дегендей болады бір кҥміс бақ.. 

90 
 
 
Сҿндім-ау деп, ҿлдім-ау деп ышқынып, 
Қалған кезде бойымдағы кҥш бҧғып, 
Сҿнбейсің деп дауыстайды анашым, 
Мен орнымнан жығыламын ҥш тҧрып. 
 
Ойнап шығам содан кейін қҧрақтай, 
Жарқылдаймын жҥрегімді жылатпай, 
Мҥмкін, мҥмкін ана махаббаты шығар бҧл, 
Мені сҥйеп келе жатқан қҧлатпай. 
Бҧл – ақынның «Ана» атты туындысы. Қара ҿлең ҧйқасына негізделген бҧл 
ҿлеңде  ананың   махаббаты,  ҽркез  қолдап,  демеп  жҥретіні  айтылады.  Қҧлағына 
естілген ҽнді сылдырап аққан бҧлаққа, ҽуеннен алған ҽсерін кҥміс баққа теңейді. 
Сҿніп, ҿшіп бара жатқан сҽтте жаңағы ҽуен – анасының ҽлдиі оған кҥш сыйлап, 
бойын тіктейді. Бойындағы кҥші бҧғып бара жатқан сҽтте анасының «сҿнбейсің» 
деген бір ауыз сҿзі, ойы сергітеді, ананың бір ауыз сҿзі  – бҽріне ем, барлығына 
дауа. Баласы қай жаста болса да, ананың жарым сҿзінен кейін қуанады, жылаған 
жҥрегі  жарқылдап,  шаттыққа  бҿленеді.          Жігері  қҧм  болып,  тауы  шағылғанда 
ананың махаббаты ҽркез қолдайды, демейді. Осындай ойды ҿлеңіне ҿрнек еткен 
ақын ана махаббатын ерекше бейнелейді. 
Сҽуір кҥні жаңбырлы ма, желді ме, 
Қабағынан шуақ шашты келді де, 
Алты ай қыста ҥйден шықпай отырған 
Атама ҿзі жҧмыс тауып берді де. 
Бақ ішіне ертіп барды атамды, 
Атам кҥннен таусылмайтын от алды. 
Ауламызға егіп жатыр алма ағаш, 
Алмаға бір тойдырам деп ботамды. 
Ботасы мен алмаға бір тоймайтын, 
Іші пысса, кҥшігімен ойнайтын, 
Кҽмпит те бар, ҿрік те кҿп, алма кҿп, 
Атам бар да менің қамымды ойлайтын. 
Ӛзі ақылшы, ӛзі қамқор, ӛзі бек, 
Ботасына ҥйрететін сҿзі кҿп. 
Атам еккен ағаштарға су қҧйдым, 
Жемістерін берсе екен деп тезірек. 
Табиғат  лирикасына  негізделген  бҧл  туынды  сҽуірдегі  ауылды  бейнелейді. 
Сҽуірді суреттей отырып, ауылдың кҥйбең тыныс-тіршілігін кҿркемдеп жазады. 
 Автор  «Алты  ай  қыста  ҥйден  шықпай  отырған  атаға»  жҧмыс  тауып  берген 
сҽуірде  барлық  адам  тіршілікке  кірісе  бастайтынын  айтады.  Немересін  алмаға 
тойдырамын  деп,  ағаш  егіп  тірлік  етіп  жҥр.  Автор  атасын  сипаттауды  да 
ҧмытпаған: «Ҿзі ақылшы, ҿзі қамқор, ҿзі бек» деп аяулы атаның бейнесін ҽдемі 
жеткізеді. Жалпы ҿлеңде кҿктем туа тірлік басталады деген идея жатыр. «Атадан 

91 
 
мал қалғанша, тал қалсын» деген нақылды ҿзек еткен бҧл туынды ҿнегеге толы. 
«Атам еккен ағаштарға су қҧйдым» деп, еңбекқорлыққа ҥйретеді. 
Ал  кҿркемдік  қҧрылысына  келер  болсақ,  ҿлеңнің  бастапқы  екі  тармағында 
сҽуірдің  қабағынан  шуақ  шашылғанын  метонимиямен  ҿрнектейді.  Немересін 
ботаға  балайды.  «Атам  кҥннен  таусылмайтын  от  алды»  деп  те  метономияның 
кҿмегімен кҥннің сҽулесін суреттейді. 
Тҧманбай Молдағалиевтің ақындық ҿнері мен шығармашылық жолы дҥние 
танудан,  адам  сезімінің  сан  алуан  ҥйлесімділігін  тоғыстырудан  тҧратынын 
байқаймыз.  Ақын  жырларының  ҿн  бойында  мейірім,  шапағат,  жақсылық, 
адамгершілік, азаматтық, кҥрескерлік, ата-баба рухына тағзым, атамекенге деген 
сҥйіспеншілік  сияқты  ҧғымдардың  асқақтығын  неғҧрлым  биіктету  алдыңғы 
саптан  кҿрінеді.  Тҧманбай  Молдағалиев  қашан  да  толассыз  жазып,  тебіреніп 
тереңнен  жыр  толғап  келеді.  Ақынның  қайсы  бір  ҿлеңін  оқысаңыз  да,  отсыз, 
ойсыз дҥниені кездестіре алмайсыз. Ақынның «Шақырады кҿктем» атты ҿлеңі де 
осы ойды қуаттайды. 
Бҧл  ҿлеңнің  желісі  алдымен  адалдықты,  айнымас  достықты,  ақ  ниетті 
жырлауға  қҧрылса,  екінші  жағынан  барлық  ҿзен-суымен,  иісі  аңқыған  кҿгі, 
гҥлімен асығып келе жатқан кҿктемді аңсау деп білеміз. Ақын кҿктем жайлы бір 
ауыз  сҿз  айтпағанымен,  оның  белгілерін  жырлағанының  ҿзін  –  кҿктемді 
жырлағаны деп ҧғынамыз. 
Ақынның сезімге бай ҿлеңдерінің бірі – «Қҧстар қайтып барады». Ҿмірді – 
асуға, биікке, тҥпсіз шыңырау, тҧңғиыққа балап, табиғаттың ҽсем шынарын сҧлу 
жырларына қоса білген. Ақынды, жазушыны ҽдебиетке ҽкелетін сҧлу сезім ол – 
сағыныш. Сағыныш – ҿмірге, тіршілікке, туған жерге деген махаббаттан тҧрады. 
Ақын  осы  ҿлеңінде  сағынышты  –  табиғатпен,  сарала  жапырақпен  ҿте  ҽсерлі 
ҧштастыра  жазады.  Кҿктемде  туған  ақынның  кҥн  нҧрына  теңелер  жырында 
адамды неше тҥрлі қияға, арманға жетелер қуат бар.  
Ақынның  бҥкіл  мҥддесі,  тірлігі  –  поэзия.  Ол  біреуге  алғысын  айтса  да, 
жырмен  толғайды,  бҽзбіреуден  орынсыз  жапа  шексе  де  ҿлеңмен  тебіренеді. 
Тағдыр  ҥнемі  маңдайыңнан  сипап  тҧрмайды.  Тірлікте  қаншама  шаттық  пен 
қаншама  ренішті  жағдайлар  сабылып,  бірінен  соң  бірі  алмасып  отырады. 
Мҧндайда ақын ҿзінің іңкҽр сҥйіспеншілігін, жан тебіренісін  – ҿлеңіне шағады. 
Бҧл ретте ақынның ақындық парасаты мен болашаққа деген нық сезімі тоғысқан 
«Ҿмір,  қымбаттым  менің»  атты  ҿлеңі  еске  тҥседі.  Ҿлеңде  ҿмірдің  асау 
толқындарына  деген  қуатты  қарсылық,  оқушының  бойын  шымырлатар  сенімді 
серпіліс  бар.  Жырдағы  жібек  сезім,  терең  ой,  бай  мазмҧн  арқылы  адамның 
ҧлылығын, қайрат-жігерін, береке-бірлігін дҽріптейді. 
Ақын ҿлең жайлы, ҿлеңнің ғажайып қасиеті туралы жан-жақты толғай келіп: 
Ҿлеңге айтам, ҿзгеге айтпас нҽрсемді,  
Бақытыма балам сенді, жар сенді. 
Ҿлең менің – тҽтті ҥнім естілер, 
Ҿлең менің – сҽтті кҥнім – сҽрсенбі» - деп, қасиетті ҿлеңнің қҧндылығын 
сезіне білген. 

92 
 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: