Терминологиялық хабаршы №2 (52) 2016
жүктеу/скачать 1,29 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР МӘСЕЛЕСІ
- Е. Әбдірәсілов филология ғылымдарының докторы, доцент Аудармадағы шарттылық талабын, сөйлем ішіндегі қолданыс ерекшелігін ескеру
Әдебиеттер тізімі: 1. Винокур Г. О. О некоторых явлениях словообразования в русской техни- ческой терминологии. // Труды Московского института истории, философии и литературы. Т.5.сборник статей по языковедению. М., 1939. – с. 3-54. 2. Реформатский А. Что такое термин и терминология // Вопросы термино- логии (материалы всесоюзного терминологического совещания). – М.: Изд. АН СССР. 1961. – 233 с. 3. Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического описания. – М.: Наука, 1977. – 243 с. 4. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энци- клопедия, 1969. – 607 с. 5. Щеглова Н.А. К проблеме термина. Тула, 1983. – 32 с. 6. Құдайбергенов Р. Техникалық терминдер сөздігі. Алматы: Таймас, 2009. – 616 б.
35 ХАБАРШЫ
Терминологиялық А. Алдонғарова ҚР ДСӘДМ Мемлекеттік тілді дамыту басқармасының бас сарапшысы, Министрліктің салалық терминологиялық комиссиясының денсаулық сақтау саласы бойынша мүшесі Н. Төлеева ҚР ДСӘДМ Салалық терминологиялық комиссиясының денсаулық сақтау саласы бойынша мүшесі, С.Ж.Асфендияров атындағы ҚазҰМУ Терминологиялық комиссиясының бас сарапшысы МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР МӘСЕЛЕСІ Ұлт бірлігінің тұғыры, Қазақстан Республикасының «Тілдер туралы» За- ңын да «Тіл – ұлттың аса ұлы игілігі әрі оның өзіне тән ажырағысыз белгісі, ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы – тілдің дамуына, оның қоғамдық қызметінің кеңеюіне тығыз байланысты» екендігіне айрықша назар аударылған. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған жолдауында айқындалған басым бағыттардың бірі - барлық қазақстандықтарды біріктірудің басты факторы ретінде мемлекеттік тілді жан-жақты дамытуға басты назар аударылған. Кез келген өркениетті мемлекеттегі аса маңызды қоғамдық саланың бірі – медицина саласы. Себебі мемлекеттің басты байлығы саналатын халықтың денсаулығы – оның толыққанды ел екендігінің де басты көрсеткіші. Сондықтан да медицина саласы бойынша мемлекеттік тілдің атқарар рөлі де ерекше. Тіл білімі ғылымының және кез келген ғылым саласының серпінді дамуында термин сөздер орасан зор маңызды рөл атқарады. Адамзат жер бетіне келгелі халықаралық дәнекердің бірі аударма тәрізді. Бір елден екінші елге ой-сана ауысуға да осы аударма себепкер болады. Аударма – біздің ұлттық мәдениетіміздің үлкен арнасы, тіл тазалығы мен әдеби тіліміздің дамуына себепші болып келе жатқан қозғаушы күш. Зиялы қауым өкілдері сонау Абай заманында-ақ аударманың атқарар қызметін жақсы пайымдаған. Пушкин, Лерментов, Крыловтар ХІХ ғасырдың өзінде-ақ сахара көшпенділерімен бауыр басып кеткен. Қазіргі қазақ оқырманы тек орыс әдебиетінің ғана емес, бүкіл әлем әдебиетінің ең озық үлгілерін өз тілінде оқиды. Қазақ тілінің сөздік құрамы өте бай, оған 67 мың сөз, 24,5 мың фразеологиялық тіркес – барлығы 91,5 мың лексикалық бірлік кірген бір ғана он томдық “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі” куә бола алады. Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ то- бына кіреді және ол, әсіресе, ноғай, қарақалпақ тілдеріне жақын болып табылады. Қазіргі таңда аударма араласпайтын, аударма қатыспайтын ғылыми-техни-
36 ХАБАРШЫ
Терминологиялық калық прогрестің саласы кемде-кем. Ғылымның қай саласына назар аударсақ та, сол саланың қаншалықты деңгейге жетіп, қаншалықты дәрежеге көтерілгені терминологиялық жүйесінен көрініп тұрады. Ал тілдегі көптеген терминдердің туындауы, терминологиялық лексика халық тілінің негізінде жасалады. Терминдердің өзіндік жасалу жолдары, қалыптасу тарихы, термин жасамға қойылатын талаптар бар. Термин жасам жүйесі ғылым мен техниканың, білім, ғылым және медицина салаларының түрлі даму сатыларынан өтіп, күрделі кезеңдерді өткерді. Қандай да бір жаңалық, жаңа ұғым терминмен белгіленіп, терминологиялық жүйеде өз орнын тауып отырады. Алайда сан салада жасалып, қолданысқа еніп жатқан терминдік лексика, бүгінде, өкінішке орай көбінесе игерусіз, назардан тыс қалып, өз бетінше өмір сүреді. Осындай терминдер ме- дицина саласында өте жиі кездеседі. Университетімізде, жалпы республика аумағында сала терминдерін жүйелеуге, олардың қолданысын бірегейлендіруге білім ордамыздағы Терминологиялық комиссия, Қазақстан Республика- сы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі жанынан құрылған Салалық терминологиялық комиссиясы (денсаулық сақтау саласы бойынша) денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту, терминдерді біріздендіру, қызметкерлерге қазақ тілінде құжаттарды әзірлеуге консультациялық және әдістемелік көмек көрсету жөніндегі бастамаларды үнемі қолдап отырады. Медициналық терминдерді жүйелеу жөніндегі жаңа талаптарды әзірлеу, терминдерді және атауларды қазақ тілінің жазу нормаларына сәйкес ретке келтіру жұмыстары бүгінгі таңдағы қажетті шаралар болып отыр. Терминологиялық қорды жаңа терминдермен жаңарту тілдік тарихи мұраны қайта жаңғыртуды, сондай-ақ терминтану мен терминография жөніндегі арнайы жұмыстарды жүргізуді талап етеді. Терминдерді қолданысқа енгізудің ең ұтымды жолы – оны қолданысқа енгізу. Бір терминннің әр өңірде әртүрлі пайдаланылатыны бәрімізге аян. Салалық терминологиялық комиссиясы отырысында қарастырылған мына терминдерге назар аударайық. Мәселен,
1. Лекарственная форма дәрілік қалып дәрілік түр 2. Мазь
жақпа май, жағылма жағар май 3. Процесс
үрдіс процесс
4. Вспомогательные веще- ства көмекші заттар қосымша заттар 5. Биологическая доступ- ность биологиялық жеткіліктілік биологиялық тиімділік
37 ХАБАРШЫ
Терминологиялық 6. Истинный раствор шынайы ерітінді нағыз ерітінді 7. «Тест на растворение» «Ерігіштік тесті» «Еру тесті» 8. Суспензия жүзгін суспензия 9. Упаковка қатталуы орамдалуы 10. Запайка тұйықтау
дәнекерлеу 11. Вытяжка сорынды сығынды
12. Всасывание сорылуы
сіңірілуі 13. Измельчение ұсақтау ұнтақтау
14. Замачивание малшындыру суландыру 15. Истирание езгілеу ысқылау
16. Настойка тұрынды
тұндырма 17. Сироп сироп шырын
18. Исходные вещества алғашқы заттар бастапқы заттар 19. Настойка пустырника арыстан құйрық тұндырмасы сасықшөп тұндырмасы 20. Трава горицвета весен- него
жанаргүл шөбі көктемгі жалынгүл шөбі 21. Сыпучесть себілгіштік сусымалдық 22. Формование пішіндеу
қалыптау 23. Трехвальцовая мазетер- ка Үш білікті жағылма ысқыш Үш білікті гомоге- низатор 24. Фильтровальная бумага сүзгіш қағаз фильтр қағазы 25. Воронка сүзгіш, шұңғыма воронка
26. Бракераж ақаусыздандыру бракераж 27 Стерильный зарарсыздандырылған залалсыздан- дырылған Сондай-ақ оқу үдерісінде жиі қолданылып жүрген кейбір сөздердің аудармасы қайта қарауды талап етеді: ассоциированный профессор қауымдастық профес-
38 ХАБАРШЫ
Терминологиялық щие (это генетический дефект иммунитета)?; флотирующий тромб (это кровяной сгусток)қан ұйындысы; протеолитическая единица ПЕ протеолиздік бірлік ПБ; противовоспалительные цитокинықабыну үдерісіне ықпал ететін цитокиндер; преасматическое состояние – демікпе алдындағы жағдай; иистинная аплазияшынайы аплазия (ағзаның толық дамып жетілмеуі); дереализацияқоршаған ортаны сезінудің бұзылуы; плодшарана (кодексте берілген); коррелируетөзара байланыстырады; пролекарство ізашар дәрі; культура өсірінді; посевной материалсебінді материал; оглушенность со- знания сананың көмескіленуі; ангионевротическое ангионевротикалық; подострый – жеделге жуық; угнетающий ЦНСОЖЖ бәсеңдететін (баса- тын?); массажмассаж; портальная гипертензияпортальді гипертензия; натрийуретическийнатрийуретикалық; диуретические препаратыдиурездік препараттар; ползучая эритемажайылған эритема; сомато вегетатив- ный синдромсомато вегетативтік синдром; похмельный синдром масаңдық табы синдромы; гипотензивногипореспонсивный синдром гипотензивті гипореспонсивті синдром; писчий спазмжазу кезіндегі спазм; перемежающий- ся хромота – арагідік ақсаңдау; иммуноопосредованныйиммунитет арқылы. Термин жасау ісі бүгін қарқын алғанымен, оның тамыры тереңде, өзге тілдің сөзін өз тіліне аудару сол тілдің лексикасын байытумен қатар, тілдік нормалар- ды да қайта зерделеуге мұрындық болады. Сөз сардары А.Байтұрсынов термин жасаудың талаптарын айқындап, осы талаптар сақталғанда ғана жаңа жасалған терминнің мәні ұғынықты әрі қолданыста түсінікті болатынына айрықша назар аударуды талап еткен. Әрине, медицина саласы терминдерінің де пайда болуы тым әріде жатыр. Адамзат жаралғанда ауру- сырқау бірге жаралған. Халық қашанда табиғатпен етене өмір сүріп, одан қуат алып, ауру-сырқауына шипа да таба білген. Біздің ата- бабаларымыз көне заманда латын, грек тілдерінсіз-ақ өздерінің бай да құнарлы тілінде айтпақ ойларын, сезгендері мен түйсінгендерін жатық жеткізе алған. Көзге көрінген, көңілмен түйсінген заттарына, құбылыстарына атау да бере білген. Қазақ тілі әсіресе медициналық терминдерге бай. Соларды жаңғыртып, жанжандырып, қолданысқа енгізу қазіргі ұрпақтың міндеті. Бұл шаруамен тілтанушылар мен дәрігерлер тізе қоса отырып айналысса, жақсы нәтижеге қол жеткізуге болар еді. Қазақ топырағындағы алғашқы емші-дәрігерлер бүгінгі таңда қолданылып жүрген терминдерге қолдану сипатына, түріне, құрамына қарай атау берген. Осы орайда Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян» атты еңбегіндегі кейбір терминдерге назар аударайық: сорбуын – хондроз; шорбуын – артроз;
39 ХАБАРШЫ
Терминологиялық лекарственных трав; сілімтір – жмых? (остаток после вытяжки, отвара и фильтрации); тыйғылар – останавливающие (Жөтел тыйғы – портивокашле- вые); басқылар – утоляющие (боль); құстырғы – рвотные; терлеткі – потогон- ные; айдатқы – гоняющие; уыт жойғы – противоядие; жібіткі – разжижаю- щие, смягчающие (қақырық жібіткі); ұйықтатқы – снотворные; жадыратқы – бодрящие; іш жүргізгі – слабительные; ем дарым – исцеление; дарымдық меңземе – лечебная доза; шипашақ – рецепт; қайнатымды нілнәр – отвар; сүзінді нілнәр – фильтрованный сок. Термин жасам барысында терминдердің концептуалдық құрылымын анықтауда ұғым мен мазмұнға айырқша назар аударған жөн. Себебі терминнің концептуалды құрылымы дегеніміз – белгілі бір ұғымдық сала иелерінің коммуникативтік байланысын қамтамасыз ететін референциялардың инвариянт- ты жүйесі. Концептуалды құрылымды тіл жүйелері мен арнайы ұғымдар ара- сын байланыстыратын негізгі буын деп қарастыруға болады. Бұл арада тілмен тікелей байланыс мазмұнды аспект арқылы жүзеге асырылады. (Ұсынылған барлық терминдер Министрліктің салалық терминологиялық комиссиясы отырысында қарастырылды) 40 ХАБАРШЫ
Терминологиялық Е. Әбдірәсілов филология ғылымдарының докторы, доцент Аудармадағы шарттылық талабын, сөйлем ішіндегі қолданыс ерекшелігін ескеру Термин, жаңа сөз қалыптастыру – күрделі процесс. Жаңа сөз жасауда түрлі сипаттағы пікірлер мен ұсыныстардың болуы да заңды. Осыған орай кейде әр өңірдің қазағының сөйлегенін, әртүрлі таным- түсініктегі қазақтың сөйлегенін көріп, говорлық, диалектілік ерекшеліктерге қатысты тағы бір жаңа тұжырым жасауға болатындай. Әр өңір өзі түсінігін, өз сөз қолдану ерекшелігін, өзінің танымындағы ұғымды түсіну сипатын жаңа сөздерді қалыптастыруда алға тарта жөнеледі. Қайсысы болса да уәжді пікір, дәлелді ой айтады. Бірақ дәл ол үрдіспен жаңа ұғымның аудармасына қатысты айтылып жатқан пікірлер мен ұсыныстарды негізге алсақ, онда біз ешқашан да сол жаңа ұғымдарды қалыптастырып, біріздендіріп, жүйелей алмайтын сыңайлымыз. Әсіресе, соңғы кезеңде жасалған сөздің түпкі мағынасын қазбалап, қазақтың көне, ескі ұғымындағы сөздің қолданылу мағынасын алға тартып шыға келетін ағайын, ғалым, жұртшылық көбейді. Дұрыс жағы – мұндай пікірталас қалыптастырмай талдап, талғап барып енгізу үшін қажет-ақ. Бұрыс жағы? Біздіңше, бұрыс жағы басымдау болып тұр, өкінішке орай. Біріншіден, жасырын емес, көп ғалым, ма- ман, тілші, тілші емес, тағысын тағы басқа азаматтарымыз осындай пікір айту- ды, міне-міне қалыптасып қалды деп отырған сөзді, терминді бірер уақыт өткен соң жаңа оянғандай көріп, көкпар жасап тарта жөнелуді ел алдында көрінудің, атына ұпай жинаудың құралына айналдырғандай. Екіншіден, Сіз қалай ойламасаңыз да тәп-тәуір қалыптасып қалған ұғымның жаңа атауын түрткілегенде не табасыз?! 20-25 жылдың ішінде барлық жаңа ұғым атаулы толығымен қамтылмаса да, біршама сөздер қазақтың тілдік табиғатының икеміне келтірілді, қазақшаланды, қазақтың сөзін де істің кәдесіне жасауға болатыны, қазақтың тілі де тірі тіл ретінде қызмет салаларының сұранысын өтеуге жарайтындығы дәлелденді. Ал оны жұлқылай жөнелгеннен гөрі, күш- қайратымыз бен ойлау қисынымызды өзге аударылмай жатқан сөздер мен тіркестерді қалыптастыруға жұмсағанымыз абзал. Әрине, бұл жеке пікір де- сек те, үлкеніміз болсын, кішіміз болсын дайынды сынай жөнеліп, жаңа ұғым қалыптастыруға, жаңа сөз жасауға құмармыз, ал қазақтың сөйлеу, сөз жасау жүйесіне қолайлы етіп сөз жасап беруге үлес қосып жатқанымыз шамалы деген ойдамыз. Көзімізге түсіп үлгерген бірер ғана сөзді талдау, сол арқылы қазақ тілінің сөзжасам қабілетіне шүбә келтірудің қазіргі тілдік ахуал жағдайында қажеттілігі
41 ХАБАРШЫ
Терминологиялық жоқ. Әйтпесе, сол медсестраның, балконның, рыноктың, т.б. бірер ғана сөздердің қолданысын талдау арқылы айрықша әсер тудыруға ұмтылу – кері тартудың да бір көрінісі сияқты. Жанымыз ашыса, шын жанымыз ауырса үнсіз ғана тиісті деңгейде ұсыныс жасап, талдап, сөйтіп ел құлағы мен жазуы үйренетіндей мәнмәтіндерде қолдану арқылы қалыптастырған орынды болмақ Ал ұпай ке- рек болса, бұл салада біріздендіру, зерттеу, зерделеу, сараптау бағытындағы іс жүзіндегі жұмыстар жетерлік, соларды іске асырып та ұпай жинауға болады де- ген ойдамыз. Осылайша батыра айтуымызға себеп те, негіз де жоқ емес. Соңғы кезеңдерде тілдің, сөздің, терминнің айналасында өткізіліп жатқан семинарларда, дөңгелек үстелдерде осы сипаттағы ұсыныстар мен пікірлер жиі айтылады. «тисе терек- ке, тимесе бұтаққа» болды-ау деген ойда отырасыз, қайткенде де пікір айтып қалудың, сөйлеп қалудың, көрініп қалудың тәсілі сияқты көрініп тұрады. Үшіншіден, жасалған сөз атаулыны, олардың қолданысын осылай талдайтын болсақ, термині анағұрлым бірізге түскен, жүйеленген деген ағылшын, фран- цуз сияқты ғылымы дамыған елдердің тіліндегі терминдерді де жоққа шығарып, қолданудағы кемшілігін анықтай беруге болады. Сонда ол тілдерде сөз жасау- шылар да «өтірік» аударма жасаған болып шығады ма?! Төртіншіден, тілде шарттылық деген ұғым бар. О бастан қалыптасып, қанымызға сіңіп, бойымызға үйреніп қалғаны болмаса, сөз атаулының барлығына шарттылық тән. Уақыт шарттылыққа мағына жүктейді, сөз ұғымын кеңейтеді не тарылтады. Жаңа сөздің осы жағына да мән беруді, аз да болса қазақшаланып қалған ұғымдарды шұқылап, бұзып, аршып, қопарып, бүлдіріп, мықты боп көріну қаншалықты пайдалы, пайдасыз?! Пікір айтуда бұл мәселе де ескерілгені дұрыс деген ойдамыз. Бесіншіден, тіл, тілдің стилі (ол тек біздің тіл ғана емес – Е.Ә.) уақыттар мен кезеңдердің, ғасырлар мен дәуірлердің еншісінде өзгеріске ұшырайды, сөздердің сөйлем жүйесіндегі қолданылу ерекшелігі өзгереді, өйткені жұрттың танымы да қоғамдағы өзгерістермен бірге ілгері жылжып отырады. Сондықтан, сөздердің қолданысын, әсіресе жаңа қалыптасып жатқан ұғымдардың аударма нұсқасының қолданысын мәнмәтін жүйесімен, сөйлемдердің, сөз тіркестерінің ішіндегі қолданысымен тығыз бірлікте қарастырған орынды. Сынауға құмар болуымызға да басты себептің бірі – сөздің қолданысын сөйлемдегі орнымен бағалай білмейтіндігімізде сыңайлы. Сөйтеміз де жаттап алған «қашан жүйеге түседіге» салып, айқайлауға бармыз. Тілде салалардың ерекшелігіне салып, әртүрлі нұсқаларда қолдануға мәжбүр болатын да тұстар кездеседі. Мысалы, «расход» – «шығыс», «затрата» – «шығын». Осыған қарап, «расходование» деген сөзді «шығыстау» деп немесе «затраченные расходы» деген сөздерді «шығындалған шығыстар» деп қолдана алмайсыз. Олар тиісінше «шығыстарды жұмсау», «жұмсалған шығыстар» түрінде қолданылады. АУ ДАР МА ЖӘНЕ ТЕР МИНО ЛОГИЯ 42 ХАБАРШЫ
Терминологиялық Немесе қарапайым ғана «строительство» сөзі заттық мағынасында «құрылыс», әрекетті білдіру мағынасында «салу» (теміржол салу, ғимарат салу, т.б.) нұсқасында қолданылады. Болмаса «ключтің» барлығы бірдей «кілт» бола алмайды. «Ключевые слова»–
Ендігі ретте, көз жеткізе түсу үшін «Терминологиялық хабаршының» 2016 жылғы № 1 (51) санында берілген сөздерді қолдануға қатысты ұсыныс- пікір түріндегі қолданыстарды қарастырып, қазақ тіліндегі сөйлемдердің ішкі жүйесінде қолданып көрейік. «Мекенжай» сөзінің орнына «тұрақ» сөзі ұсынылады. Сонда «тұрағыңызды көрсетіңіз», «тұрағыңыз қандай?», «тұрағы көрсетіледі», «тұрақ анықтамасы», «тұрағыңызды жазыңыз», «тұрағыңыз бойынша» болады ма? Біздіңше, қисынға да, оқуға да, тыңдауға да түрпідей тиіп тұр. Ал «мекенжай анықтамасы», «ме- кенжайы бойынша», «мекенжайы көрсетіледі», мекенжайыңыз қандай?» де- ген қолданыстар қазіргі тілде қалыптасып үлгерді, оны енді бүлдірудің қажеті жоқ. Ұсынылған «тұраққа» да келісуге болады, оны жоққа шығармаймыз, бірақ қалыптасып, сіңісті болып үлгерген сөзді өзгертіп, әсте-әсте қазақшаланып келе жатқан тілдегі сөздерді өзгерту арқылы онсыз да қазақ тілін қолданудан азар да безер болып отырған жұртты үркітудің қажеті жоқ. «Қазақ тілі сондай, қазақ тілі мұндай» деген сөз келтіретін істің арғы жағын да ойлаған, ұмытпаған орынды. Ал бұл жердегі мағынаның қолданысын «жай» сөзімен байланысты- рып, шарттылықты ұмытудың немесе ұсынылған «тұрақты» автотұрақпен бай- ланыстырады деп ұзынсонар айтысқа салудың қажеті жоқ. Оны тілде керісінше де немесе әртүрлі бағытта да талдауға болады. «Үй-жай» – «жилое помещение, «орынжай» – «помещение» деп қолданылып жүр. Сонда «автожай» – «автопо- мещение» нұсқасында түсіндіріледі. Бұл үрдіспен талдасақ, «мекенжай» – «по- мещение обитания» болып шығады. Демек, сөз жасауға осылай қарау – ешқашан жаңа сөздің жасалмауына алып келеді деген сөз. Ұсыныста талданған «басқы», «экспертиза», «уағда», «базар», «тәртіп», «үнемдеу», «жинақтау» сөздеріне қатысты да осы бағыттағы пікір айтуға, біржақты талданған деп бағалауға болады. Өйткені, «давление» сөзінің мағынасы тамыр ішіндегі қанның ағу қысымына, оның адам ағзасына әсеріне байланысты да айтылған. Ағзаны ұстап тұратын «қан қысымы» денсаулыққа елеулі түрде әсер ететін көрсеткіш. Ағылшын тіліндегі «pressure» нұсқасы да осыған ұқсас «қысу, қысым көрсеткіші» мағынасында қолданылады. «Басқы» деп алсақ, оның екінші жағы бар, қанның ағуы төмендегенде («пониженное давление») керісінше, «төменгі», «төмендеу» деп аламыз ба?! Әлде оны да «тартқы» деп қолданамыз ба?! Сондықтан бұл ұсынысты қолдану бірізділікке қайшы. «Анализ» сөзі қазіргі ресми тілде «саралау» болып қолданылып жүрген жоқ, ол «талдау» тұлғасында қолданылады. Ал «экспертиза» «саралау» түрінде АУ ДАР МА ЖӘНЕ ТЕР МИНО ЛОГИЯ 43 ХАБАРШЫ
Терминологиялық беріле алмайды, өйткені «экспертизаның» өзге тілдегі де мағынасы кең. Ол гуманитарлық салада да, экономикада да, медицинада да, т.б. салаларда қолданылады. Сондықтан «экспертиза» сөзінің мағыналық белгілерді жалғыз «саралау» деген сөз толығымен ашпайды, бұл тұста «сарапқа салу», «сараптап көрсету», «сараптама жасаудың» мағыналық қолданысы «саралауға» қарағанда анағұрлым кең және «экспертиза» сөзіне анағұрлым жақындайды, сәйкес келеді. «Уағда» шындығына «уәде» сөзінің ескі нұсқасы. «Уәделесу» – «договорить- ся» қолданысынан туындаған, ол рас. Бірақ қазіргі құжат тілі «уәде» сөзін не- месе ұсынылған оның көне нұсқасы «уағда» сөзін құжаттың атауы ретінде атай алмайды, ол – етістік, әрекет атауы. Сондықтан оның «шарт» түрінде аталғаны қолайлы, ал «уағда» осы нұсқасында емес, сол шарттардың ішінде «уағдаласу» түріндегі етістік тұлғасында қолданылады. Уағдаласа отырып, тараптар бір- біріне қойылатын шарттарды, құқықтар мен міндеттерді, іс-қимыл бағыттарын шарттастырады. Солай ете отырып, уағдаласады. «Базар» – қазақ тіліндегі мағынасы ула-шулау, ығы-жығы болу деген мағынадан туындап, жұртшылықтың сауда жасайтын орны деген тар мағынамен қалыптасқан. Оны апарып «нарықтың» орнына қолдану қазіргі «рынок» сөзінің аудармасы бола алмайды. Ал «тәртіпке» келсек, орыс тіліндегі «порядок» сөзі де, «дисциплина» сөзі де бір жақты мағынасымен шектелмейді. Порядок – реттілік, рет, порядок – тәртіп (порядок слов, порядок передачи информации, порядок строения); Дис- циплина – пән (гуманитарные дисциплины – гуманитарлық пәндер, школьные дисциплины – мектеп пәндері), дисциплина – тәртіп (воинская дисциплина – әскери тәртіп, школьная дисциплина – мектеп тәртібі, дисциплина работни- ка – жұмыскердің тәртібі). Бұл екі сөздің бір-бірін алмастыратын, бірінің ор- нына екіншісі қолданылатын жағдайлары да бар. Сондықтан «порядокты» тек «реттілік» сөзімен, «дисциплинаны» тек «тәртіп» сөзімен шектеу орынсыз. Бір сөздің екінші мағынада қолданылуына тыйым салуға, сол арқылы тілдегі сөздерді қолданудан жаңылысуға болмайды. Мәнмәтін жүйесіндегі, сөйлем ішіндегі, сала ішіндегі мағынасына қарай қолданған орынды. Ал «экономика» ғылым саласы ретінде кең ауқымда қолданылады. Ол тек үнемдеу дегенді ғана білдірмейді, тұтастай қаржы-қаражат, ақша айналы- мы, табыс көзі, өндіріс, халықтың тұтыну қажеттілігі, өндірістерді жоспарлау, т.б. толып жатқан ұғымдарды қамти отырып, кең ауқымда сала атауы ретінде қолданылады, тұтастай бір саланы білдіреді. Сондықтан «экономика» мен «үнемдеу» туыс ұғым болса да, бір ұғым болып шықпайды. «Накопительный» – «жинақтау» түрінде қолданылып та жүр, ал банктер- ге қатысты «сберегательный» де қазақ тілінде «жинақтау» болып о бастан қолданылады. «Сбережение» тікелей аударма жасасақ, қиын күндерге қаржыны үнемдеп, банкке салып сақтау, тиісінше банк ақшаңды «жинап беруші» қызмет
44 ХАБАРШЫ
Терминологиялық атқарып, сізге қызмет көрсетеді. Сол мәніне қарай ол да «жинақтаушыбанк», «жинақтайтынбанк» түрінде қолданылады. Бұл ретте, оны «үнемдеумен» бір ұғым жасап жаңылысудың қажеті жоқ. Біздіңше, ұсыныста «программа», «проспект», «инвентаризация», «расторже- ние», «инструкция», «учреждение», «вознаграждение», «пенсия», т.б. қамтылған сөздердің қазақ тіліндегі аудармалары да осылайша біржақты мағынасын талда- умен шектеліп тұр. Айталық, мақалаға жүгінсек, «төлнұсқа», «төлқұжат» деген сөздерді «өз нұсқа», «өз құжат» немесе «өз құжатымыз» деп біржақты қолдану керек болады, бұл қазіргі ресми қазақ тілінің, кеңсе стилінің талабына жауап бере алмайды, қазақ тілін түкке жарамсыз етіп жайдақ тілге айналдыру болып шығады. Әйтпесе, «төл» сөзінің «өз» деген синонимі бар екенін аудармашы, тілші, сөз жа- саушы қауым білмейді емес. Екінші жағынан, өзара омоним құрайтын малдың төлі, жануардың төлі деген мағынаны білдіретін «төл» сөзін «өз» мағынасын білдіретін сөзбен байланысты қараудың қажеттілігі қаншалықты?! Ұсыныстағы тағы бір сөзге тоқтала кеткен орынды. Ол – «даңғыл» сөзінен бас тартып, «проспект» сөзін қалдыру жөніндегі ұсыныс. «Проспект дегеніміз кең, үлкен әрі түзу көше» деп орынды атап көрсетіледі. Расында, ағылшын тіліндегі «avenuе» – «жаңа көше» деген ұғымды білдіреді, ал орыс тіліндегі «проспект» – «түзу, жарық көше» деген мағынада қолданылады. Қазақтар жақсы жолды, кең жолды, түзу жолды «даңғыл жол» деп тура мағынасында да, адам ғұмырына, бір істің барысына, т.б. байланысты ауыспалы мағынада да қолданған. Сондықтан бұл сөздің қолданысын «капиталистік дүниеден келген сөз» деп айрықшалаудың қажеттілігі жоқ деп ойлаймыз. Жылдар бойы сіңісіп үлгерген ұғымды бір-ақ пікірмен тас-талқан етудің лебі байқалады. Сол сияқты «информацияны» – «мәлімет», «контрольды» – «қадағалау» деп алдық делік, сонда «сведения», «данные» деген сөздерге, тиісінше «над- зорды» қалай алуды ұсынасыздар? Халықтың санасына сіңіп қалған сөздердің аудармаларының нұсқаларын аударғаннан кім не тұтады? Бірізділіктен, жүйелі қолданыстан алшақтатып, сөз қалыптастырудағы процессті кері дөңгелетуден басқа ұтымды ешнәрсе де шықпайды. «Стена» сөзінің аудармасына «дуал» сөзі ұсынылыпты. Ол көне сөз, қазіргі тілде дуал аулаңыздың аумағын таспен немесе кірпішпен, не ұрма жасап салсаңыз, оны «дуал» дейді. Көбінесе, Оңтүстік Қазақстанның, кейбір оңтүстік өңірдегі аумақтардың, көрші Өзбекстан Республикасының жұрты дуал соғады деген түсінік бар. Кәдімгі үйдің қабырғасын «дуал» деу жергілікті сөйлеу ерекшелігіне жатады, оны алып келіп ресми кеңсе стиліне пайдалануға сәйкес келмейді. Сонымен бірге «тұлға» сөзіне берген анықтамаңыз орынды, бірақ «кейіп» де- ген ұсыныспен келісу қиындау. «Кейіп» – «дерексіз бейне», «сұлба» сөздерінің синонимі. Сонда «жеке тұлға» деп жүргеніміз «адам» болса, оны тым жоқ
45 ХАБАРШЫ
Терминологиялық қылып, қуратып, қаңыратып, төмендетіп осы «кейіп» сөзімен береміз бе? Мы- салы, «Жеке кейіп өз пікірін білдірді» дегендей болып келе ме?! Онда масқара болғанымыз. Олай дейтініміз «адам кейпінде жүргені болмаса, адам санатын- да жоқ қой ол» деген сияқты қолданыстарды естімегенсіздер деп ойламаймын. Сондықтан бұл бағытта «кейіп» сөзі «тұлға» сөзін ауыстыра алмайды. Бұл сөздер заңнама мәтіндерінде физическое лицо – жеке тұлға, юридическое лицо – заңды тұлға түрінде, «лицо» сөзі жеке адамды білдірсе «адам» нұсқасында, заңды тұлғаны, мекемені, ұйымды аңғартса, «тұлға» нұсқасында қолданылып жүр. Жинақтай келгенде, қалыптасып үлгерген сөздерді талдау арқылы жұртшылықтың құлағына сіңіп, еті үйрене бастаған қазақ сөздерін бұзбауға, ол сөздерді пайдаланушы қауымды жаңылыстармауға шақырамыз. Айтар сын мен пікір уақтылы, өз ретімен, уәжімен болғаны және ұсыныс тіл мәдениетінің талап- тарын сақтай отырып айтылғаны орынды. Тілдің уақыт талабына сай стильдік, функционалдық ерекшеліктерін ескере отырып, сөзді сөйлем жүйесіндегі орны- на қарай жасауға, қолдануға аса айрықша маңыз берген жөн. 46 ХАБАРШЫ
Терминологиялық Г. Көбденова А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты жүктеу/скачать 1,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|