Төлеген Рахымжанұлы Өлеңімнің өзегі

92
   
93
   
Тыңдайтын бір сәт әңгіме,
Шырқайтын бір сәт әнді де. 
Ағайдай ұстаз бар, міне,
Шықпайтын естен мәңгіге.
Жарқылдап қарсы ап, 
                                     мініңді.
Көрсе де көрмес, байқамай.
Болсақ та үлгі бүгінгі
Өтті ғой бастан жай талай.
Айтқызбай  сезген ісіңнен
Жаманың ба,  
                         жақсың ба?!
Қаншама бұрын түсінген,
Қандайлық үйге тапсырма!
Сөйлемейді ағай ойқастап,
Айтарын кесіп,
                          бір айтар.
Әрқашан бізге ой тастап,
Күлдірер, кейде мұңайтар.
Аз сөйлеп, 
                   бізді көп тыңдап,
Отырады біраз сынықтау.
Ағайдан күй боп жетті ырғақ,
Арманына келдік жуықтау.
Білмейді ағай ұрсуды
Түсіндірер бәрін ақыл ғып.
Жоғалды үрей – бір шындық,
Тамырланып өсіп батылдық.
Маңдайға сызып сан қатпар,
Мезгілден озып жорта алға.
Шаштағы сансыз аппақ тал –
Біздерден қалған қолтаңба.
Түседі миға көп салмақ,
Көтеріп ағай кілең жүк.
Бармасын бізден оқшаулап,
Қалмасын ағай ренжіп.
Бұрауға көніп шіліктей,
Сынауға көнбей толыстық.
...Тең көрдің қатар жігіттей,
Бәрінен, ағай, сол ыстық!
Ұстаз туралы жыр
1
 Шаттық билеп, 
                            бұлқынады ой-сезім,
Тыңдағанда мерекелі той сөзін.
Қиял қайда апармайды ұстазды,
Галактика кеңістігі бой созым?!
Өзім – жерде, 
                         ойым кеткен аспандап,
Асып-тасып төгілердей бастан бақ.
Басталады қарапайым мектептен
Ғарышқа да ұшыратын баспалдақ.
Сапар ізі аттанғанда мектептен,
Жолға шығар шәкірттерім көп неткен!
Бабамыздан қалған екен аманат:
“Ұрпағыңды дұрыс оқыт!” – деп кеткен.
Жаңа мәнмен естілгендей сол ұран,
Білім қуып тау мен тасқа соғылам.
Жақсы оқушы – ұстазының бақыты;
Оқымаса, мұғалімнің сорынан.
Жанға жақын ұнайтыны – жайлысы,
Жақсы болса, қуанбайтын қай кісі?!
Есті тентек – ұстазына қуаныш,
Есер тентек – мұғалімнің қайғысы.

94
   
95
   
Білім қуу – мәселенің түйіні,
Тәрбиелеу – қиындардың қиыны.
Үздік бала – ұстазына абырой,
Бұзық бала – ұстазының күйігі.
Мұғалімнің миы – қойма, басы – бақ,
Шәкіртіне жыр себеді шашырап...
...Әр тентектің салып кеткен таңбасы –
Қаптап кетсе қара көмір шашын ақ.
Тәрбиенің иірімі мол ырғақ,
Аспай-таспай білім берер қоңырлап.
...Ұстаздықты мұрат тұтып келемін,
Бабамыздың өсиетін орындап.
2
Ұстазды дәріптесе,
                                дәріптесін;
Іребдел үзеңгілес әріптесім.
Жүйкесін жеп жүріп-ақ үйретеді
Тылсымның тұрмыс-тағдыр әліппесін.
Көңілі жаралғандай күн көзінен,
Намысы шарболаттай сым тезінен,
Кеңейген парасаттың көкжиегі
Білімнің анализ бен синтезінен.
Жас ұрпақ үшін ылғи мейірленер,
Кеш қалып өз бақыты кейін келер.
Жас ұрпақ үшін жанын пида қылып,
Ең соңғы минутына дейін берер.
Ұстаздың жаны жайсаң, көгал мүсін,
Елінің еншілеген мол алғысын.
Мезгілін қалт жібермей, 
                                   баптап жүріп,
Қапысыз ұшырады сонар құсын.
Баланың қасиетін танып бастан,
Білімге үйретеді жалықпастан.
Ұстазы бір арнаға түсірмесе,
Әрқайда бала көңіл алып қашқан.
Өнерге тым ынталы, 
                                   өте құмар
Шәкірттің тауқыметін көтеріп ал.
Бала да ұстазына арқаланып,
Ізденіп өмір бойы өтері бар.
Шәкірттің жауап іздеп сұрағына,
Білімнің сусындатып бұлағына,
Ұмтылған келер күнге жас ұрпақты
Талаптың шомылдырып шуағына,
Талпынар ұстаз алға, 
                                     сірә, тынбай,
Тамаша дастан жазған ірі ақындай.
...Түріліп қараңғылық жарқыраса,
Бір шырақ жол көрсетіп тұратындай.
Нарық және мұғалім
Сом білектер бұлшық ет күшін көрген,
От ауыздар алатын тісін керген
Мүшесіндей қоғамның ең төменгі
Мұғалімге қарайды мүсіркеумен.
Бөлектеніп жүргендер таянышпен,
Қоректеніп жүргендер баялышпен
Көшедегі ең соңғы бейшарадай
Мұғалімге қарайды аянышпен.
Ұмыт болып кеткеннің көбі есінен,
Бар-ау жандар ақылы аз, 
                                                өресі кем.
Небір дүние қоңыздар маңғазданып,
Мұғалімнің қарайды төбесінен.

96
   
97
   
Ырғағындай бұзылған домбыраның
Қазір қоғам пікірі болды мәлім.
...Сондықтан ба, кім білсін, 
                                         мектептерден 
Бара жатыр азайып ер мұғалім.
Заман лебі қатыгез ысқырады,
Қай жартасқа соқтырар іс тұрағы.
Аласапыран кезеңде нарық кіріп,
Мұғалімге салмақтың түсті бәрі.
Себебі мен салдар жоқ сап етерге,
Құйын соғып өткендей мәпет елге.
Ұстаздарға түсірген сол салмақты
Қыз-келіншек көтеріп әкетер ме?!   
Сол салмақты нәзіктің жаны ұғады,
Шәкірттерін уайымдап қамығады.      
Сабақ, сабақ, сабақ деп...
                                      ұйқы көрмей,
Ойланумен атырған таңын әлі.
Ойлайтыны –
                      балғындар – көп арысы,
Тәрбиелеу, оқыту – қоғам ісі.
Шәкірт қамын, 
                         пән жайын ойланумен,
Өтіп жатыр үзіліс, демалысы.
Жас шағында көрінсе бәрі мәңгі,
Жадау тұрмыс ажарын, 
                                        әрін алды.    
Сабақ беріп сонда да алаламай,
Бір сезіммен баурайды бар ұланды.
Алдын ала сезер ме білгір көңіл,
Белгісіз бе болашақ – күңгірт өмір?!
...Естен кетпес, 
                            оқудың сапасы емес,
Тоқырауда тойғаның кілгірте бір.
Азайғандай дәл қазір намыс, бедел,
Тозды табан таусылып қарыс бедер.
Жаңаша ойлау жүйесі ағытқандай
Келер күннен лықси ма ағыс кемел?!
Қымбатшылық ұйтқытып желін бетер,
Түгесіліп бітер ме демім бекер?!
Туар ма екен жақсы күн жайраң қағып
 Мұғалімнің жұмысын жеңілдетер?!
Жадау үйде түйір жоқ тіс басатын,
Жалаңқая жоқшылық ұштасатын.
Туар ма екен жақсы күн жайраң қағып
Мұғалімнің арманы іске асатын.
Пейіш заман ұстазға ұдайы орнап,
Тез жетер ме кең заман құдай оңдап?!
Аман өтсек өткінші аралықтан,
Келе жатыр алғы күн не дайындап?!
Аман-есен тұрғанда халық – шынар,
Бір жақсылық болуы анық шығар.
Сабыр түбі – сары алтын, 
                                       шыдамдылық   
Тұңғиықтан жол тауып алып шығар.      
Қаратайдың шешені
                                                   Түркістан Әлихановқа
Іс біткен соң айттың не, 
                                    сынаттың не?!
Оралса да әр қилы сұрақ тілге.
Бара қалып Өрелдің мектебіне,
Адамдарын таныдық бір-ақ күнде.
Шындық екен айтқаны түрліміз деп,
Біз қызықтық жақсысын білгіміз кеп.
Шеттерінен зиялы ұстаздардан
Ең алдымен үңілдік бірлік іздеп.

98
   
99
   
Бір көрмеге тәп-тәтті: 
                                      жақсы бәрі,
Жарыс өтті, үздіктер бақ сынады.
Зиялының мінезі кешке жетпей,
Бөтен мінез танытып жарысады.
Білімпаздар бөлініп топқа түрлі,
Біреуінен бірі өткен боп ақылды,
Оңашалап ананы,  
                               мынаны айтып,
Менің шақша басымды көп қатырды.
Жігіттердің тірлігі, 
                                   нұсқасы өзге,
Келіншектер керемет ұста сөзге.
Олақтықпен алысқа ұзамайсың,
Шеберлікті шепке алып, 
                                    қысқасы, оз де.
Әділеттен басқасы деме қайда,
Шалғы тисе жайрайды көкорай да.
Жіпсіз буып бар топты отырғандай
Саясаттың ізі жоқ, 
                                   шебер айла.
Түке! 
                      Жұртқа белгілі іскерлігің,
Қашан болсын жүретін іштен мығым.
Пайғамбардың жасына таянғанда
Саған арнап сырттан тон пішкен кімің?!
Нәпақасын тергенде тіс-таңдайдың,
Жеңе білген екен ғой мыстанды айбын.
Кімнің қолы – иесін бәрі сезген,
Ешкім айтпай, долбарлап, тұспалдаймын.
Ұжымдарың болса да озат, ірі,
Түке, саған тиеді-ау сөз ақыры.
Артықпын деп жүргендер бар-ау деймін,
Жетпесе де өзіне өз ақылы.
Түке! 
                Сенің қадірлі жеке басың,
Ауданды да басқарып кете аласың.
Сөздің өрті боп кетіп төңірегің,
Әрең өтіп жүрсің бе от арасын?!
Кететіндей біреуге есең бүгін,
Құтқармайтын ешкімді шешендігің.
Бір-ақ сөзбен қатырып мылжыңдарды,
Құм құюшы ең аузына кеселдінің.
Сөз білмеген жан болса, 
                                        сүйреуші едің,
Кер ауызды бүйендей түйреуші едің.
Сен екенін айтатын біреу бар ма
Бүгін соңғы тұяғы Жиреншенің?!
Келмесе де ешкімді жазым еткің,
Түсінгенге сөзің мен сазың – екпін.
Қонақтапты дәл қазір іздеп келіп
Қаз дауысты таңдайы Қазыбектің!
Қасқалдақтай әлпештеп құс асылды,
Шаршы топта шешен сөз іс асырды.
Қаратайда қазіргі шешен өзің
Рүстемнен туатын Мұса сынды!
Сөзбен берген мысқылдың көрінісін,
Мая – Бұтақ – Исаның өрімісің.
Ойлы сөзді түсінер құлақ керек,
Көз де керек сол сөзді көру үшін!
Танылар ма шешендік мөлшер күйсіз,
Тыңдатар ма тәрбие өлшемді үйсіз?!
Қолда барда алтынның қадірі жоқ,
Қадіріңді білмей жүр өңкей мисыз!

100
   
101
   
Ана тілін түсінген шынын ұғар,
Астарлы сөз: бірі – бұлт, бірі – мұнар.
Қара судай сапырған қазақ сөзін
Баламердің өзіңде жұғыны бар.
Домбыраны саусағың сызылтады,
Шоңмұрынға жиенсің –
                                         қыз ұрпағы.
Бір тулақтың пұшпағын илеп жүріп,
Кімдер сені сыртыңнан қыжыртады?!
Жалғыз өзің қос тілге жүйрік бірдей,
Тік тұрғанды бұрадың иліктірмей.
Сыртай күңкіл шығара бастаған ба,
Бүлікшіл боп кетпесін билік тимей?!
Қатар тұрса білім мен аты иненің,
Садақ иіп, 
                       сөздерден сапы иледің.
Түке! Қазір Самайда дара тұрсың.
Сөзін ұстап Ешеке – Мәкиленің!
Сөз дегенің өрт болса, 
                                        алау кетер,
Тыншымайды жүйкем мен санам бекер.
Бірге қызмет атқарған әріптестен
Дәл Өрелде ешкім жоқ саған жетер.
Жөнді сөздің қылшығы үйітіледі,
Жынды сөздің қырсығы шикіл еді.
Атам – Қазақ қалдырған даналық бар:
 “Көшеді де керуен, ит үреді”.
Әріптестің қашанда күйін аңғар,
Түсінеді сөзіңді миы барлар.
Маңайыңа топталып жиналады
Тәңіріге имандай ұйығандар.
Берекеге бірігіп топтасады,
Қызғаныштың болмай қап жоққа сәні.
Ақыл айтып алдыңды орамайын
Жас баладай...
                             ...жас бала от басады!!!
Бала – адамның бауыр еті
1
Қанша уақытты рәсуа ғып өткіздім,
Желден шылбыр болмаса да, от – тізгін.
Ғылым сонша жаңалықты ашқанмен,
Түсінбейтін білмесіміз көп біздің.
Қадым шақтан шешілмеген дау есеп,
Соның сырын тыңдауға да әуес ек.
Баспасөздің жазғанына сенбейміз,
Неге бізді сендіреді қауесет?!
Қиыр қонып, білмей жүрген біз ғана,
Білгіштердің ойы қандай ызғар, ә?!
Жеңілауыз білімдіден шыққан сөз:
“Қызғаныштан жаратылған қыз бала”.
Тыңдап тұрсаң сөйлейтіндер кіл дана,
Көзқарасын өткізеді тұлдана.
Көп білгірдің тағы бірі айтыпты:
“Ізгіліктен жаратылған ұл ғана”.
Жазуынан кім қашады маңдайдың,
Әзілімен сырласады таңдайдың.
Мен осының біріне де сенбеймін,
Мен осының біріне де нанбаймын!
Жан шатағы болмаса да күлгенбіз,
Пәлсапаны талай естіп жүргенбіз.
Бір-ақ сәттен жаралады екеуі –
Бір мақсаттан таралады ұл мен қыз.

102
   
103
   
2
Бала – әке-шешенің зейін құсы,
Пейіш екен он беске дейінгісі.
Отқа, суға түсіріп сынайды екен
Кәмелетке толғаннан кейінгісі.
Әлпештеген әу бастан балапаны,
Өскен сайын жүйріктей жаратады.
Жұмыс істеп  жалақы таппаса да,
Жүз қышиды күніне алақаны.
Жерден іздеп,
Аспаннан тілегені,
Жылдан-жылға дамиды тіл өнері.
Туысыңмен мыңжылдық табыстырып,
Жер түбіне жолаушы жібереді.
Бала – 
           баулып өсірген қыз бен ұлың,
Алақанға маржандай тізген ұғым.
Бойыңдағы мініңді кешірместей,
Болмай жатып үйреткен бізге білім.
3
Бала – әке-шешенің бауыр еті,
Бүгінгі үміт, ертеңгі қабілеті.
Баласынан айнадай көрінеді:
Әкесі мен ананың әділеті.
Жалғыз бала – әулеттің жалған ізі,
Елге көз ғып қарғайтын жалмауызы.
Көк сүт болып көлкиді тәрбиесі,
Қаймағында кеткендей бар маңызы.
Демеу болар сүйеніш – екі бала,
Сәл тұтанған көңілдің оты ғана.
Ет пен тері арасы көбіктеніп,
Содан соң ғой төзбейді... оқыраға...
Едел-жедел өскені үш баланың –
Қылшылдаған  жүзіндей ұстараның.
Құстай ұшқыр көңілдің күйін шертіп,
Ата-анасы шырқайды “Құстар әнін”.
Шырқаушы еді биікке ән бағынбай,
Бағындырған нарыққа жалғаныңды-ай!
Қашан болсын көңіл тоқ, 
                                            егер балаң
Төртеу болса, қара өлең тармағындай.
Кетпеу үшін тағдырға есең кенет,
Керек емес көсем ой, 
                                     шешен дерек.
Әулетті мықты ұжым болу үшін
Әулетіңде баладан бесеу керек!
4
Жақсы бала – шөлбасар сусын бағы,
Қонақтаған көңілге мың сырлы әні.
Ештеңе етпес ұлыңның жұлысқаны,
Қиын тиер қызыңның сусылдағы.
Сәбиінде сезілмей тықылдауы,
Ата-анаңның кейін ғой қыпылдауы.
Қойып кетер шылымды шеккен ұлың,
Қиын болар қызыңның сыпылдауы.
Сүйсіндірсе, жақсыдан үйренгені,
Түйсіндірер оңаша күйбеңдеуі.
Есті болса ұл қояр боқтампозын,
Ауыр соғар қызыңның сүйреңдеуі.
Толғанасың пысық боп, пісіп-кепсе,
Қорланасың теріс ой күшіктетсе.
Ең ауыры – нашақор болғаны да,
Ең қиыны – жазылмай ішіп кетсе!

104
   
5
Балаң кенет түсірсе беделіңді,
Біле де алмай қаларсың не деріңді.
Мығым жүрмін десең де, 
                                            өзің балаң
Тауысады табаннан бедеріңді.
Жіберместей тізгіндеп ұстармысыз,
Тар шеңбермен жүргізіп қыстармысыз?
Қиын екен болғаны бауыр етің
Көпшіліктің ішінде іске алғысыз.
Талап, еңбек, терең ой – септесе ме,
Міндет пе екен жазылған тек кешеге?!
Шықпай жүрген атыңды бір шығарар.
Шектен шығып бұзық боп кетпесе де.
6
Жүз шайысып бала үшін көршіңмен де,
Жасиды екен намыстан өршіл пенде.
Тектісі бар балаңның, тексізі бар,
Жарамаса қайтерсің қол сілтеуге?!
Бала – әке-шешенің зейін құсы,
Өзі-ақ адам болады бейімдісі.
...Балапанын түлетіп ұябасар,
Серпілгісі келеді, сейілгісі!
7
Айтуға оңай. Қымбат қой бала деген,
Балаң болса, отың да жанады ерен.
Жаңа келген сәбиді дүниеге
Қайта-қайта көрмек боп бара берем.
Қалай өсіп толысар жан-жүйесі,
Не болады болашақ тәрбиесі?!
Бесік жырын беріліп шырқай ма екен
Бөбегінен басқаға әнді иесі?!
Тумай жатып үйретіп бар ақылын,
Ана сүтпен дарытып ана тілін,
Қара табан болғанша ұйқы көрмес,
Бала тыным алса да, ана тыным.
Үміт-күдік аралас болашағы,
Жақсылыққа бағыттап жол ашады.
Анасы әкеп үйірге қосқанымен,
Бала көңіл аңсайды оңашаны.
Бала көңіл қай-қайда алып қашар,
Жастайынан үйренсін, жарысқа сал.
...Түбі қазақ екенін ұмыттырма,
Ұлттық сана-сезімі қалыптасар.

106
   
107
   
Махаббат өлеңге сыймайды
Табыстау
Нұрбәш, мынау – от басың, ошақ қасың,
Алаңдатпай, өзінен босатпасын.
Алдыңғы үйден жымиып қарсы ала бер,
Босағаны алдымен дос аттасын.
Мейманыңды күте бер осы арадан,
Іркілмесін күмілжіп тосаң адам...
...Күлген болып кірмесін есігіңнен,
Күңіреніп шықпасын босағаңнан.
Қонағыңа аянбай барыңды ақтар,
Аузы ашылмай қалмасын қарын-қаптар.
Қолың ашық болғаны – білгендігің,
Қоңырайып отырмай, жалындап қал!
Жеке қалсақ, бола бер бытыр-шытыр,
Саған ешкім айтпайды үкім, шүкір.
Екі жарты қосылып бүтінделдік,
Құдай берсе болармыз үпір-шүпір.
Көкжиектен таң болып атар сапар,
Көлбей келіп бақ пен сор қатар жатар.
Кемпір-шалмен әзірше алдана тұр,
Кейін біз де болармыз ақар-шақар.
Қуана бер көзіңе шағылса нұр,
Бақыттымын, толассыз ағылса жыр.
Ата-енеңді барыңмен базарлай бер,
Біз де, бәлкім, болармыз абыр-сабыр.
Үміт жанса болашақ құлпырардай,
Сағым шаққа көз тікші жыртып алмай.
Кем болмайсың, сөз берем, қатарыңнан,
Бірақ менен шықпайды шалқыған бай.
Дұрыс па әлден байлықты алсаң ойға,
Сонда жастық бақытты аңсамай ма?!
Уақытша үй жалдап шыдап көрсек,
Түбі біз де кірерміз кең сарайға.
Айтар болсаң, ашық айт, іркіп қалмай,
Тұрма бекер тіл тістеп, қырқып таңдай.
Қанатымды қомдасам, демеп жібер,
Өлеңімде шүйілген бүркіт бардай.
Білсең, біреу баланы туғанға зар,
Біреу дертін усойқы удан жазар.
Ата-енеңді күте бер, қадірлей бер,
Әлі біз де болармыз думан-базар.
Алға төзіп, барына қанағат қыл,
Болашаққа тапсырар аманат – бұл.
Достарыммен келгенде емен-жарқын,
Мені бөліп құрметтеп, даралап тұр.
От сезім
Мен – Төлеген, сен маған Қыз Жібексің,
Осы сезім өзгермес жүз жыл өтсін.
Көктем деген көгілдір сағым болды,
Көңілімді күдіксіз күз жыр етсін.
Енді қалған өмірге ырыздықсың,
Саумалдықсың, ашымал қымыздықсың.
Сызып жүріп сарабдал мына менің
Жан жүйемді босатып уыз ғыпсың.

108
   
109
   
Шыдамайтын көрмесем көзайымсың,
Бұдан былай дәл қандай сөз айырсын?!
Ұрпағымды қоршаған баспанасың,
Өзіңе арнап өлеңді созайын шын.
Өзің ғана көңілде толған үміт,
Өзге дүниенің бәрі де болған ұмыт.
Өзің жоқта тым-тырыс үйдің іші,
Орыныңды жоқтаймын сонда біліп.
Өзің болсаң, аяқтан тік тұрамын,
Көңіл сырын көзіммен ұқтырамын.
Көкірегімде шарпыған жалынды да,
Өртендірмей әп-әзер бұқтырамын.
Дегеніңе көнемін, бағынамын,
Қазір айтқан сөзімнен жаңыламын.
Барына да сенбейтін сияқтымын
Бұл өмірде басқадай мағынаның.
Сен тұрасың бойымды дір еткізіп,
Толқып билеп кетеді жүрек қызып.
Сен туралы ой қалғанын түріп шығып,
Жатады бір ғажайып сурет сызып.
Сезімімнің пірісің ар-туысың;
Маған деген өмірдің тартуысың.
Сен келіпсің өмірге бақыт болып,
Мен келіппін өзіңмен шалқу үшін.
Жалқы өмірге жарасқан асылым жұп,
Достық сезім – көрінбес жасырын жіп.
Батылдыққа батырлық қосып бердің,
Сен тұрғанда болмаспын жасық-ынжық!
                 Біз екеуіміз
Біз екеуіміз – тәулікпіз: бір күн, бір түн
Алма-кезек ауысқан дүркін-дүркін.
Ашу жеңіп булыққан шақтарымда
Жадыратқан жанымды сылқым күлкің.
Біз екеуіміз – тәулікпіз: ақ пен қара,
Өмір сүрген жұптасып тақ пен дара.
Өзімізден өзгеге айтпағанды
Өлең жазып сақтаған дәптер ғана.
Біз екеуіміз – тәулікпіз: Ай және Күн,
Сергітеді бойымды майда лебің.
Көркейтеміз екеуіміз туған жерді,
Көгертеміз даңқыңды, қайран елім!
Біз екеуіміз – бір жұппыз: ашу, сабыр,
Жанарымыз назданып жасырса нұр,
Қуаныш пен шаттыққа бөленеміз,
Тозаңданып, бас жарып ашылса гүл.
Біз екеуіміз – бір жұппыз: тең – теңімен,
Шыға келген қазақи ертегіден.
Шағын бөлме базардай абыр-сабыр,
Шеттерінен өздері ерке кілең.
Екі жарты бір бүтін – біз екеуіміз,
Бүтіндікті қорғаймыз, күз етерміз.
Жақсылыққа талпынып тарттық алға,
Жол-жөнекей мін болса, түзетерміз.

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: