1986 жылғы желтоқсан оқИҒасына қатысты шетелдік әдебиеттердегі тарихи т ҧ жырымдамалар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1986 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ОҚИҒАСЫНА ҚАТЫСТЫ ШЕТЕЛДІК 

ӘДЕБИЕТТЕРДЕГІ ТАРИХИ ТҦ ЖЫРЫМДАМАЛАР 

 

Абдыкани А.А. 

 

Қазақ гуманитарлық заң университеті Ҧ лттық қҧ қық жоғары мектебінің І курс 

студенті, Астана қаласы 

 

Орыс патшалығының екі басты самҧ рығы біздің даламызға екі жҥ збен келіп қонды. Бірі 

жан-жағына білім  шашып, нҧ рын  тӛ ксе, бір басы жан-жағына от бҥ ркіп, жалмады. Ғасырлар 

бойы  қазақ  даласында  болған  әрбір  оқиға,  әрбір  шайқас  –  тәуелсіздікке  жасалған  бір  қадам. 

Осындай сынды оқиғалардың бірі  - Желтоқсан. Бҧ л бір "соқтықпалы" соқпақтағы  ең соңғы ірі 

адым  болды.  "Мың  ӛ ліп  мың  тірілген",  енді  тәуелсіз  қазақ  ӛ зінің  алғашқы  демін  желтоқсан 

ызғырығымен бҥ ткіл әлемге таратқан болатын. 

 

Шет  елдіктердің  бірінде  әлемдік  деңгейге  кӛ теріп,  демократиялық  жҧ ртшылықтың 

ниетін  соған  бҧ руда  америкалық  Хельсинки  тобының  еңбегі  ерекше.  Бҧ л  топ  желтоқсан 

феноменін  М.Горбачев  билікке  келгелі  болған  халық  наразылығының  ең  бірінші  және  айқын 

кӛ рінісі деп таныды. Алматы желтоқсаншыларының «толқу» деп бағалап, оқиға деген терминді 

тырнақшаға алып жазды. Бірақ Хельсинки тобы Алматы қҧ былысының «Қазақстанға ғана емес, 

бҥ кіл  Одақ  кӛ леміндегі  ірі  тарихи  оқиға  екенін  кӛ рсетті».  «Бҧ л  жаңа  кезең»-  ол  топтың 

мойындауынша, -әр жерлерде кҥ шпен басылған талай толқуларды тудырды. 

 

 

 

232 

Алғаш  шет  елдерге  алдымен  «Ритер»  агенттігі  бастап,  басқа  елдерде  кең  тарағанын, 

антисоветтік  рухта  баяндалып  жатқанын  растады.  АҚШ  Президенті  Рейган  ғарыштағы  жер 

серіктері арқылы 1,5 сағат қарап отырыпты деседі [1, 104, 105]. 

 

Кейін Еуропадағы «Свобода» радиостанциясы 1987 жылдың 7 мамыр кҥ ні әлемге былай 

деп ӛ кіне  хабар  таратты:  «Тоталитарлық  системаның абыройын айрандай тӛ ккен  лидерлердің 

бірі  Геннадий  Колбин  қазақ  жастарының  1986  жылғы  желтоқсан  бейбіт  шеруін  тасталқан  етіп 

жаншып  басқандығы  ҥ шін,  әрі  олардың  кӛ бін  жазықсыз  соттап,  ату  жазасына  кестіргендігі 

ҥ

шін КСРО-ның ең жоғарғы наградасы Ленин орденімен наградталды». 

 

Әрине,  Желтоқсан  оқиғасына  байланысты  берілген  наградтарды  марапаттағандардың 

бәрі бірдей ала берді деуге болмайды. Солардың ішінде қырғыз жігіті Талайбек Ылыбаев та бар 

еді.  Ол:  «менің  фашист  болғым  келмейді.  Мен  Колбинге,  оны  қолдаған  барлық  жендеттерге 

лағынет  айтамын»  деген  болатын.  Қазақ  КСР  Жоғарғы  Кеңесінің  Қҧ рмет  грамотасынан  бас 

тартып, оны кері қайтарып жіберген [2, 114, 115]. 

 

Ал сол ату жазасына кесіліп, кейін ҧ зақ мерзімге тҥ рмеге қамалған Қ.Рҧ сқылбеков туралы 

1990  жылдың  жазында  «Огни  Алатау»  газетіне  берген  сҧ хбатында  желтоқсан  оқиғасына 

байланысты жағдайларға тҥ пкілікті баға беру туралы комиссиясының мҥ шесі, Қазақстанның адам 

қҧ қығы  жӛ ніндегі  қоғамдық  комитетінің  тең  тӛ рағасы  Н.К.Фокина  мынадай  деректер  келтірді: 

1987  жылдың  шілдесінде  Венгрияда  А.А.Громыконың  атына  Қ.Рҧ сқылбековты  атпау  жӛ нінде 

ӛ

тініш  жасап  белгілі  жазушылар  Я.Кили,  А.Ражек,  Г.Демский,  Г.Конрад  және  басқа  мәдениет 

қайраткерлері,  барлығы  41  адам  қол  қойған  хат  жарияланды.  Оны  қорғап,  арасында  бҧ рынғы 

сыртқы  істер  министрі  Х.Хачек  бар,  Чехословакияның  қоғам  қайраткерлері  дауыс  кӛ терді. 

Комунистік  режимдегі  қамқоршыларды  наградтау  тәртібі,  міне,  осындай  таңдаушы.  «Рейтар» 

агенттігі  Польшаның  Еркіндік  пен  бейбітшілік  одағы  М.  Горбачевтің  ҥ кімінің  әділдігіне  кҥ мән 

келтіріп, оны қайта қарауды талап етіп, хат жолдағанын хабарлады [3, 86, 

87]. 

 

Тіпті  шет  ел  журналистері  осы  оқиғаға  қызығушылықпен  қарағаны  соншалықты 

Қазақстанға  келіп,  сҧ хбат  алғаны  белгілі.  Солардың  бірінде  «Вестдойче  альгемайне»  атты 

Германия  баспа  сӛ зі:  «Желтоқсан  оқиғасын  зерттеген  ресми  комиссия  жҧ мыстарының 

қорытындылары,  шешімдері мен ҧ сыныс-пікірлері, бҧ л  орайдағы республика Жоғарғы Советі 

Президиумы қаулысының орындалмауы КСРО Жоғарғы Советіне, КСРО Президентіне қатысты 

ма? – деп, сауал койды. 

 

Бҧ л  сҧ раққа  М.Шаханов  ӛ з  жауабында  былай  дейді:  -Қазақ  КСР  Жоғарғы  Советінің 

Президиумы КСРО Жоғарғы Советіне, КСРО Президентіне тағы басқаларға бҧ л орайда арнайы 

хат жолдады.  Алайда екі айдан астам уақыт  ӛ тсе де Москва тым-тырыс, ешқандай жауап жоқ. 

Желтоқсан  тақсыретіне тікелей жауапты Колбин,  Бобков, Власов,  Мищенко,  Чебриков,  Елисов 

тағы  басқалары  Москвада.  Жартысы  әлі  кҥ нге  жауапты  қызметтерде  мызғымай  отыр.  Қазақ 

халқында «Қарға қарғаның кӛ зін шҧ қымайды» деген сӛ з бар, соның керін кисе болды. 

 

Жапония елінің ТИ Би Эс телекомпаниясының сауалнамасында: 

 

«-Желтоқсан  оқиғасына  байланысты  қанша  адамға  жаза  қолданылды  және  олардың 

қазіргі тағдыры қандай екені туралы сҧ рақ қойды. 

 

М.Сәрсенбаев комиссия мҥ шесінің жауабы: 

 

-Соңғы тҥ пкілікті деректер бойынша 99 адам әр тҥ рлі мерзімге сотталды. Олардың 23-і 

әйел,  5-і  кәмелетке  толмағандар.  Бҧ лардан  басқа  300-ден  аса  адам  тҥ рліше  әкімшілік  жазаға 

тартылып,  олардың арасында 10-15 тәулікке  қамалғандары бар. Бҥ гінге дейін 99 адамның 53-і 

іс-әрекеттерін де қылмыстық қҧ рамның жоқтығынан толықтай ақталып шықты. Ал, екі адам әлі 

жазасын ӛ теуде. Оның бірі кісі ӛ лтіргені ҥ шін, бірақ еш саяси себепсіз, желтоқсан оқиғасына 

қатыссыз,  ӛ зін  қорғау  шегінен  шығып  кетіп  жасалынған  қылмыс.  Алайда  заң  органдары  бҧ л 

іске де желтоқсан оқиғасын теліп жас жігіт 20 жылға сотталып кеткен еді. Қазір бҧ л мерзім 3 

 

 

233 

жылға дейін қысқартылып  отыр.  Екінші адам Қайрат  Рысқҧ лбековпен сотталған,  оған 15 жыл 

мерзім берілді. Әзірге бҧ л шешімді тӛ мендету қолдан келмей отыр [4,62, 63] . 

 

Оқиға  әлемдегі  социализмнің  хақтығын  ешбір  бояусыз  ашып  беріп,  халқының  әбден 

Кеңес Одағының кҥ штеп,  отарлауына  шыдамдығы  тозғанын айқын кӛ рсетті. Осы  орайда  шет 

ел әдебиетшілері мен саясаткерлерінің назарлары қазақ халқының бет бҧ ра бастады. Солардың 

бірінде  Американдық  кӛ зқарасшылар  желтоқсан  оқиғасына  екі  ӛ те  маңызды  мәселемен 

негізделеді. 

 

Бірінші  ерекшелігі  -  Чернобыль.  Бҧ л  кездегі  Кеңіс  Ҥ кіметінің  қарсы  әрекеті 

Горбачевтін  алдындағы  оқиғамен  ешқандай  айырмашылығы  жоқ.  Кеңес  Ҥ кіметі  бірнеше 

кҥ ндер  бойы  болған  қақтығысты  жоққа  шығарып  отырды.  Соңында  Шведттік  Ҥ кіметінің 

ядролық апатты жариялауы Кеңес Ҥ кіметінің мойындауына тура келді. Сол себепті америкалық 

ғалымдар  мен  саясаткерлер  Горбачевтің  билік  басына  келуі,  бір  ӛ згерістерді  алып  келеді 

дегеніне  мҥ лдем  сенбеді.  Американдықтардың  ӛ здері  скептиктік  тҥ рде  Горбачевтын 

саясатына баға берген еді. Мысалға: кӛ бінің ойынша, оның риторикалық тҥ сіндірмесі кӛ бінесе 

Хрущевтін  кезіндегі  идеясымен  сәйкес,  тҧ тасып  келеді.  Бірақта  ӛ згелердің  сенімінше  ол 

шынымен  де  «жаңа  ҥ лгілі»  советтік  кӛ шбасшы,  нағыз  «қауырт  соғысының»  жойылуын 

қалаған  деп  есептеген.  Алайда  «жариялылық»  мен  «қайта  қҧ ру»  тҥ сінігін  қабылдау  Қҧ рама 

Штаттың халқында әр қалай тҥ сінеді. 

 

Екінші  ерекшелігі  әрі  ӛ те  маңыздысы  бҧ л  -  ҧ лт  мәселесі.  Он  жылдықтарда  Кеңес 

Ҥ

кіметі  ҧ лт  мәселесінің  тҥ бегейлі  шешілгенін  бекітті.  Сӛ зсіз,  Қазақстан  табысты  Кеңес 

саясатының  ең  жақсы  кӛ рсеткiшi  сияқты,  Кеңес  ҥ кiметімен  әлдеқашан  бейнелендi. 

Америкалық  ғалымдар  мен  саясаткерлер  Қазақстан  және  Орталық  Азия  туралы  кӛ п  білмеді. 

Сондықтан  біз  бҧ л  ҧ лт  мәселесінде  туындаған  қақтығыстың  ақиқатын  ашып  баға  бере 

алмадық.  Расында  да  кейбір  америкалық  ғалымдардың  ҧ станымынша,  кеңестік  тәжрибеден 

қарағанда,  Қазақстан  Орталық  Азиядан  біраз  алда  болды,  оның  лингвистикалық,  мәдени  және 

діни сабақтастығына қарамастан. 

 

Бірақта  Майкл  Рывкин  және  Александр  Беннигсен  секілді  кейбір  америкалық 

ғалымдардың  дәлелдеуінше,  мҧ сылман  тҧ рғындардың  ӛ суі,  Москвадағы  қақтығысты 

мәселелерді  тудыруы  әбден  ықтимал  және  исламның  кҥ шеюі  Орталық  Азияға,  Иранға  және 

Ауғаныстанға  таралуы  мҥ мкін.  Қазіргі  қалыпты  жағдай  ӛ згеруі  де  мҥ мкін,  егерде  Кеңес 

Одағының  әлеуметтік  және  саяси  билігін  немесе  Қазақстанның  кӛ шпелі  мәдени  мҧ расын 

ескерсек. 

 

Алматыдағы  оқиға  Батыс  елдеріне  алғаш  жеткен  кезде,  кӛ бісі  бҧ ған  сенімсіздікпен 

қарады. Неге Алматы? Неге Қазақстан? Зерттеушілер анық сенген еді, осы секілді кӛ терілістер 

тек қана Ригада немесе Бакуда, Ташкентте болуы мҥ мкін, бірақ тек Алматы емес деп. Дегенмен 

Америка  Қҧ рама  Штаты  Кеңес  Ҥ кіметінен  ақпараттарды  сҧ раған  кезде,  әдеттегідей  жауап 

келді, ешқандай қиындықтар туындамағаны жӛ нінде. Олар бҧ л шеруде ӛ з жҧ мыстарын керек 

етпейтін бір топ нашақорлармен бҧ зақылар болғанын бейнеледі. 

 

Ақпарат  Батыс  елдеріне  қайтадан  келгенде,  Горбачев  және  Орталық  Азияның  саясаты, 

ҧ

лт мәселесі ҥ лкен қызығушылықтарды тудырды. 

 

Кейбір  американдық  ғалымдар  бҧ л  шеруде  ҧ лттық  шиеленістер  болды  және  де  діни 

келіспеушілік  де  болуы  мҥ мкін  деп  кӛ рсетті.  Американың  ислами  мемлекеттерімен  қарым– 

қатынасы  тҥ зу  болмағаннан  кейін,  зерттеушілердің  кӛ бісі  қарсы  пікірде  болып,  шеруде  діни 

қарсылық болды деп сенді. Ҧ рандары мен плакаттарында: «Қазақстан  -  тек қазақтарға» дегені, 

бізге шерудің орыстарға қарсы бағытталған екені туралы пікірге алып келді, демек әлі де болса 

ҧ

лттар арасында шиеленіс шешілмеген деген ойда болған еді. 

 

Желтоқсан  оқиғасының  нәтижесі  америкалықтардың  екі  маңызды  ойға  пікірге  алып 

келді,  ал  Кеңес  Одағы  мен  Американың  саяси  келешегіне  келер  болсақ  ол  ӛ згермелі  болды. 

Ӛ

здерінің сӛ здерінде: «біз Кеңес Одағының ӛ з азаматтарын толық бақылай алмайтындығын 

 

234 

тҥ сінгенбіз.  Халыққа  қоғамның  ӛ мір  сҥ ру  жағдайын  ӛ згертуге  болар  еді,  тікелей 

Ҥ

кіметті  жауапкершілікке  шақырып.  Саясаткерлердің  тҥ сінгені  Кеңес  Одағы  -  бҧ л  тек 

Ресей  емес,  бҧ л  Ҥ кімет  ӛ зімен  бірге  әр  тҥ рлі  ҧ лттар  мен  мәдениеттің,  тілдердің 

қосындысы  екені».  Сайып  келгенде  Американдық  Ҥ кімет  ӛ з  назарларын  Балтық 

Республикалары,  Украинаға,  Грузия  мен  Орталық  Азия  елдеріне  аударды.  Осы  орайда 

олар  «біз  Кеңес  Одағын  еңгезердей  империя  ретінде  қарап  бастадық,  біртҧ тас  ҥ кімет 

ретінде емес» -деп тҥ сінген екен. 

 

Джорджия  штатының  Мемлекеттік  университетінен  С.Сейбол  мырзаның 

пікірлерінде:  «егерде  біз  қашан  болсын  Желтоқсан  оқиғасының  қыр-сырын  анығымен 

біліп жатсақ,  онда біз міндетті тҥ рде бҧ л  тарихи  оқиғаны тарихтың  жҥ рісін ӛ згерткені 

жӛ нінде  толық  бағалар  едік»  деп  айтқаны  белгілі  [5,  97-99].  Яғни  бҧ л  Желтоқсан 

оқиғасының әлемге әлі де болса ақиқаты ашыла қоймағанын кӛ рсетеді. 1986 жылғы қазақ 

жастарының  кӛ терілісі  қазіргі  Украина,  Грузия,  Қырғызстан  тӛ ңкерістерімен 

салыстыруға келмейді.  Аталғандар  ҧ лттық шеңберіндегі  оқиғалар. Ал қазақ жастарының 

тӛ ңкерісі  комунистік  империяның  шаңырағын  шайқалтып,  оның  кҥ ні  ӛ тіп  бара 

жатқанын  әлемге  шарық  ҧ ра  жарияланған  алғашқы  дабыл  қағу  болды.  Осы  дабылдың 

нәтижесінде  Баку,  Тбилиси  және  Балтық  жағалауы  елдерінде  орын  алған  толқуларды 

тудырды. 

 

"Тамырсыз  ағаш,  тарихсыз  халық  болмайды"  демекші,  Кеңес  Одағының  біздін 

желтоқсан  кӛ терілісінің  тарихы  шындықтарын  біраз  тҧ мшалап,  әлемге  жайылуынан 

қауіптенген  болатын.  Тіпті  бірен-сараң  елдер  бҧ л  кӛ теріліс  туралы  қҧ лақ  тҥ ре 

салғандарының  ӛ зінде,  оларға  мҧ ны  теріс  кейіпінде,  маскҥ нем  мен  нашақорлардың 

шеруі  деп  хабарлады.  Осы  себепті,  желтоқсан  оқиғасы  әлгі  кҥ нге  дейін  шет  елдік 

әдебиеттерде  әртҥ рлі  тҥ сіндіріліп  келеді.  Сондықтан  Қазақстан  тарихында  зор  тарихи 

маңызы бар 1986 жылғы желтоқсан оқиғасын тереңнен зерттеп-зерделеу аса қажет. 

 

Әдебиеттер 

1.

 

Қозыбаев М. Киелі тәуелсіздік.- Алматы: Баспалар ҥ йі, 2009. - 448 б  

2.

 

1986 жылғы Ҧ лт теңдігі кӛ терілісі. I кітап.- Алматы,2006.-260 б.  

3.

 

Шаханов М. Желтоқсан эпопеясы. Алматы,2006. -624 б.  

4.

 

Айтбайҧ лы Т., Зейнәбін Т. Алматы 1986 желтоқсан 3-кітап. Алматы,1992,-295 б.  

5.

 

Тәуелсіздік Қазақстан 1986 жылдың желтоқсаны.- Алматы, 1996.-162 б.