1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

137 
80 - кесте 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР 
 
 
ҰҒЫМДАРЫ 
 
 
 ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІ 
 
 
АРУАҚ 
 
жан денеден бөлек өмір сүреді деген көне ұғымнан 
туған діни наным, адамдарды желеп-жебеп 
жүретін рухы (аруағы). 
 
 
 
ЖЕРҰЙЫҚ 
 
«жер» - халық, мемлекет, «ұйық» - ұю, бірігу, 
яғни ұлт болып, бір мемлекет болып бірігу; 
 
 
 
ҚАНАҒАТ 
 
барға риза болу, місе тұту, нысаптан шықпау, 
нәпсіге ермеу. Қанағатшыл кісі – кішіпейіл, 
қарапайым, игі жұмсақ. 
 
 
ҚАРА ӨЛЕҢ 
 
еркін, халықтық сарын; 
 
 
 
ТӘҢІРІ 
 
мықты, ер, құдіретті, яғни көне түркілердің діни 
наным-сеніміндегі Көк-Аспанмен теңдестірілген 
Құдай образы. 
 
 
 
БАҚСЫЛЫҚ 
 
Шаманизм - бақсылық, бақсыға табыну. Дәстүрлі 
ой машығының ең көне түрлерінің бірі. 
Тотемизмнен кейінгі, монотеистік діндерден 
бұрынғы ритуалды – магикалық дүниетаным; 
 
 
 
БЕРЕКЕ 
 
Адамның, отбасының, яғни қоршаған ортаның 
табиғатпен үйлесімділігі, жарасымдылығы; 
 
 
 
 

138 
81 - кесте 
 
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ 
 ОЙ-ПІКІРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 
____________________________________________________ 
 
 
 
ФИЛОСОФ-ЖЫРАУ-ИДЕОЛОГ 
 
 
 
1. БЕЛГІЛІ БІР АСПАПТА ШЕБЕР ОРЫНДАУШЫ 
Мысалы: «Нағыз қазақ –қазақ емес, нағыз қазақ –
домбыра!» (Қ.Мырза-Әлі) және т.б. 
2. ШЕШЕН – ОРАТОР 
Мысалы: «Орақ тілді от ауызды», 
«Қара қылды қақ жарған» және т.б. 
3. АЙТЫСКЕР – АҚЫН 
Мысалы: «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ!» 
 және т.б. 
4. БИ 
Мысалы: «Жер дауы мен жесір дауы» (елдің сыртқы 
және ішкі саясатына араласатын саясаткерлер), т.б. 

139 
82 - кесте
ЕРТЕ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
_______________________________________________________ 
 
 
 
 
 
ТҮРКІ КЕЗЕҢІ 
– фетишизм, 
тотемизм, анимизм, 
шаманизм элементтерінің 
болуы, жоғары құдай – Көк- 
Тәңірі идеясы және т.б. 
ИСЛАМНЫҢ 
ЫҚПАЛЫ- 
жергілікті наным-сенімдерді 
ығыстырып шығарды, қазақи 
түркі мәдениеті қалыптаса 
бастады, ертедегі қазақтың 
эпостық жыр 
шығармаларындағы 
философиялық толғауларға 
қайтадан бетбұрыс жасалды
 
және
т.б.
Көк –Тәңірі, 
Ұмай - Ана,
Қыдыр-Ата,
Қорқыт–Ата
және т.б.
Жүсіп Баласағұни (ХІ-ғ.), 
Махмұд Қашқари (ХІ-ғ.), 
Қожа Ахмет Иассауи (1094-1167), 
Ахмет Йүгнеки (ХІІ-ғ.), 
Сүлеймен Бақырғани (1104-1186), 
Майқы би Төбейұлы (1105-1225), 
Мөңке би Төлеұлы (1205-1259), 
Едіге Құтлық-Қабанұлы(1354-1419), 
Бәйдібек би Қарашаұлы (1356-1419) 
және т.б. 
ТҮРКІ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ИСЛАМДЫҚ КЕЗЕҢ 
 

140 
83 - кесте 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ
АҚЫН–ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ 
__________________________________________________________________ 
 
1-ші КЕЗЕҢІ:
ХV - XVІІІ ғ.ғ. 
2-ші КЕЗЕҢІ:
ХІХ – ХХ ғ.бас.
Қазтуған-жырау Сүйіншіұлы (ХVғ.), 
 
Асан-Қайғы Сәбитұлы (1361-1469), 
 
Аймадет Доспамбет (1490-1523),
Жиембетжырау Бортоғашұлы(ХVІғ.), 
Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560), 
Ақтамберді Сарыұлы (1675-1768), 
Тәтіқара ақын (ХVІІІғ.), 
Бұқар Қалқаманұлы (1685 -1777), 
Шал-Тілеуке Құлекеұлы (1748-1819) 

Махамбет Өтемісұлы (1804-1846), 
Шернияз Жарлығасұлы (1806-1867), 
Жанақ Сағындықұлы (1770-1846), 
Шөже Қаржаубайұлы (1808-1895), 
Сүйінбай Аронұлы (1815-1898),т.б. 
 
«Зар-заман поэзиясы» өкілдері – 
Дулат Бабатайұлы (1802-1874), 
Шортанбай Қанайұлы (1819-1881), 
Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906), т.б. 
 
Ақмолла Мұхамедиярұлы 
Нұржан Наушабайұлы 
Әбубәкір Кердері 
Шәді Жәңгірұлы 
Мақыш Қалтайұлы 
 
 
 
 
АҚЫН-ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ 
 
 
 
 

141 
84 - кесте 
РЕСЕЙЛІК-СОВЕТТІК ОТАРШЫЛДЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-ші 
кезеңдегі - ХІХ ғ.қазақ
ағартушыларының
әлеуметтік-қоғамдық
көзқарастары 
Алаш-Қазақ ұлттық-
мемлекеттік құрылым
идеясы 
 
Шоқан Уәлиханов (1835-1865),
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889), 
Абай Құнанбаев (1845-1904) 
және т.б. 
 
Әлихан Бөкейханов (1866-1937), 
Ахмет Байтұрсынов (1873-1938), 
Міржақып Дулатов (1885-1935), 
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931), 
Мағжан Жұмабаев (1893-1938), 
Халел Досмұхамедов (1883-1937), 
Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-
1920) және т.б. 
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931), 
Мәшһүр-Жүсіп Көпеев (1858-1931) 
және т.б. 
Сәкен Сейфуллин (1894-1938), 
Бейімбет Майлин (1894-1938), 
Ілияс Жансүгіров (1894-1938) т.б. 
Мұстафа Шоқай (1890-1941), Тұрар 
Рысқұлов (1894-1938) және т.б. 
2-ші кезеңдегі 
– қазақ 
ағартушыларының 
дүниетанымдық 
көзқарастары 
Пролетарлық-социалистік
(советтік) идея 

Бүкілтүркілік – Түркістан
идеясы

ХІХ – ХХғ. бас. ұлт зиялыларының 
ҚАЗАҚ ЕЛІ-
НІҢ
 
БІРЛІГІ 
жөніндегі саяси-қоғамдық көзқарастары 
 

142 
85 - кесте 
 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
 
__________________________________________________________ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Тәңіріге, аруаққа сиыну, тәубелік ой-сана 
 
Философиялық ой ерекше формада – әдеби шығармада, 
өлең-жырларда, нақыл сөздерде, айтыс өнерінде
көрініс тапты 
 
Қазақ философиясында экзистенциялық сарын басым 
 
Болмыс пен бейболмыс, Абсолюттік Жаратушы,
жалған дүние мәселелері 
 
 
Батыс философиясындағы жүйеліліктен гөрі,
жеке-ойшыл тұлғалардың дүниелік көзқарастары 
құндылыққа ие 
 
 Адам, мораль, эстетика, әдептілік тақырыптарына 
 көп көңіл бөлінді 
 
 
 
 
 
 
Әлеуметтік әділеттілік, еркіндік, ізгі қоғамды аңсау 
 
 
 
 
 
 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 

143 
86 - кесте 
 
ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
________________________________________________________________ 

Қасымжанов Ағын Хайроллаұлы (1931- 2000),  

Әбділдин Жабайхан Мүбәрәкұлы (1933ж.туғ.), 

Нысанбаев Әбдімәлік (1937ж.),

Қасым Рахматуллин (1920-2006),

Досмұқан Кішібеков (1925), 

Қажымұрат Әбішев (1931 ж.туғ.),

Төлеуғазы Әбжанов (1934 ж.туғ.), 

Мұрат Сәбит (1938 ж.туғ.), 

Аманкелді Айталы (10.09.1939ж.туғ.), 

Сәбитқазы Ақатай (1942-2003), 

Аманжол Қасабек (05.04.1943ж.), 

Мұхамадияр Орынбеков (1946-2006), 

Серік Мырзалы (1946ж.туғ.), 

Ғарифолла Есім (15.04.1947ж.туғ.), 

Жақыпбек Алтаев (1948 ж.туғ.), 

Алтай Тайжанов (1949 ж.туғ.),

Ақылбек Келбұғанов (1951-1986), 

Мұхтар Изотов (1954 ж.туғ.), 

Серік Нұрмұратов (1958ж.), 

Мұртаза Бұлытай (1969 ж.туғ.) және т.б. 
 
 
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
 
ҰСТАНҒАН БАҒЫТТАРЫ: 
Қазақ Елі - өз тәуелсіздігін алғанға дейінгі 
көзқарастардан, догмалардан арылып, әлемдік 
философияға жақындай түсу, тіл, дін, діл 
мәселелеріне көңіл бөлу, қазіргі заманғы шетел 
философиясы ағым-бағыттарын зерделеп,
қазақ философиясын
ұлттық мүдде тұрғысынан қайтадан жаңғырту 
 
 
 

144 
Қосымша сұрақтар: 

Қазақ философиясының өзіне тән ерекшеліктері. 

Қазақ философиясының дамып, қалыптасуының негізгі кезеңдері. 

Ертедегі түркілердің мифологиясы. 

Тәңіршілдік (Тенгрианство). 

Түркі халықтарының исламдық көзқарастарының ерекшеліктері. 

Түркі философиясының қайнар көздері қандай? 

Түркі философиясының ерекшеліктері қандай? 

Түркі фәлсәфасы - дегеніміз не? 

Неге тоталитарлық идеология түркі философиясына қарсы шықты? 

Түркі философиясының інжу-маржандары қандай? 

Орта ғасырдағы түркі ойшыл-философтарына жалпы сипаттама 
беріңдер? 

Құт ұғымының мәнін ашып көрсетіңіздер? 

XIXғ. қазақтың қоғамдық және философиялық ойының дамуы. 

Абай - қазақ-түркі философиясының көрнекті өкілі екенін дәлелдеңдер. 

Философиялық мұраның тұлғаның рухани қалыптасуындағы рөлі 
қандай? 

Абайдың адамгершілік жөніндегі философиясы. 

Ш.Құдайбердіұлының діни философиясы.

М.Шоқайдың әлеуметтік-философиялық көзқарастары. 

Советтік дәуірдегі – Қазақ философиясы.

Қазақ философиясына ұлттық тәуелсіздік тұрғысынан (немесе ұлттық–
дүниетанымдық көзқарас тұрғысынан) сипаттама беріңдер. 

жүктеу/скачать 6,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: