Терминологиясы

55
Бюллетеньнің 1-санында терминология мен орфографияға 
қатысты бірнеше материал басылған. Олардың қайсыбірінің 
қазақша-орысша нұсқасы қатар беріледі де, қайсыбіреуі 
ана тілінде ғана жарияланған. Біздіңше, мұның мынадай 
себептері болған тəрізді. Біріншіден, саяси мəні ерекше 
сауаттылық əлемінде жасалып жатқан мұндай шаралардың 
деңгейін бүкілодақтық дəрежеге көтеру болса, екіншіден, 
айтулы ғұламалардың, партия-кеңес қызметкерлерінің жəне 
оқу-ағарту ісіндегі мамандардың мағлұматының кеңеюіне 
жол ашу. Қалайда, сол кезеңнің өресінен қарағанда, ма-
териалдардың осындай тəртіппен берілуі өзін-өзі ақтады 
деп білеміз. Мəселен, осы алғашқы санының өзінде «Қазақ 
əдебиет тілінің терминдері туралы», «Термины казахского 
литературного языка» деген атпен мақала екі тілде берілсе, 
«К пересмотру казахской орфографии» мақаласы орысша 
жарияланған. Бұл аталған дүниелердің авторы – Қ. Жұбанов. 
Ал «Теріс жазуға емле себепші болмасын» (К. Бегалинұлы), 
«Қосар ма, дара ма?» (Жұбанұлы Құдайберген) жəне «Қазақ 
тілінің емлесі мен əліппесіне кіргізілетін өзгерістердің 
жобасы» дейтін материалдар қазақша басылыпты.
2-санында «Терминдердің спецификасы жөнінде» 
(«О специфике слов-терминов»), «Қазақ тілі орфографиясы 
мен алфавитіндегі өзгерістер жөнінде жоба» («Проект из-
менений орфографии и алфавита казахского языка») сияқты 
орыс тіліндегі мақалалар, сондай-ақ қазақ тілінде жазылған 
«Математика терминдері жөнінде», «Физика терминдері 
жайынан» тəрізді мақалалар басылған.
3-санында өткен 2-санда жарияланған «О специфике 
слов-терминов» деген мақаланың қазақшасын беріпті. Соған 
қоса дүнген тілі орфографиясы жөнінде Цунвазаның жо-
басы басылған.
Бюллетеньнің соңғы 4-санындағы материалдар тек қана 
қазақша. Олар мыналар: «Қазақ тілінің емлесін өзгерту 
жайы» (Қ. Жұбанов), «Емле, əліппені өзгерту, дұрыстау 
жөніндегі Жоба» (Аманжолұлы Сəрсен), «Əріп, емле, тер-

56
мин мəселелеріндегі негізгі таяныш-тірегіміз не болуы 
жөн?» (Басымұлы Қажым), «Терминдер туралы».
Сонда бюллетеньнің төрт санында небары 17 ғылыми 
мақала жарияланған екен. Термин мəселесін тікелей сөз 
ететін мақала соның жеті-сегізі. Басқалары терминді ор-
фография мен алфавитке байланысты əңгіме етеді. Алай-
да сөзіміздің басында ескерткеніміздей, осы мақалалардың 
өзінде-ақ көптеген мəселелердің басы ашылып, жазуымыз-
да жүйе бола бастады. Көптеген термин сөздерді ретке кел-
тіріп, оны қолдану, қабылдау, тіпті жасау принциптері ай-
қындала түскені мəлім.
Мемлекеттік терминология комиссиясының бұл басылы-
мында тағы бір көңіл қоюға тұрарлық мəселе бар. Ол мынау: 
оның əрбір санында комиссияда қаралған, талқыланған тер-
мин сөздер тізімі жарияланып отырған. Бұл мəселенің дер 
кезінде шешім тауып, қабылдануына септігін тигізген шара 
деп білеміз.
Бюллетеньнің алғашқы санының өзінде алдымен қазақ 
əдеби тілінің терминологиясын жан-жақты əңгімелеп, оның 
жасалу, қалыптасу, даму жəне қолданылу өрісі жайында 
нақты мағлұмат нұсқау беріп алған соң, «Социал-экономик 
пəндердің терминдері» мен «Математика терминдерінің 
орысша-қазақша сөздігі» берілгені осыны ұйымдастырушы 
адамдардың білігін танытқандай. Ал екінші санда «Физика 
терминдері» мен «Ботаника терминдері», үшіншісінде «Ма-
тематика терминдерінің жалғасын», төртіншісінде «Физика 
терминдерінің жалғасын» жариялап үлгеріпті. Сонда, байқап 
қарасақ, сол кездің өзінде-ақ біздің ғылыми мекемелер мен 
маман адамдар кезеңнің тілек-талабына сай ел мұқтажын 
өтейтін мəселелерді əлеумет талқысына дер кезінде салып, 
көпшілік назарын уақтылы аудара білген екен. Ендігі мақсат 
осы Бюллетеньде жарияланған мақалалардың ғылыми мəнін 
саралап, ондағы көтерілген мəселелердің салмағын таразыға 
салу болса керек. Мұнсыз біздің жалпы əдеби тіліміздің, 
оның ішінде өте бай терминологиялық лексикамыздың жа-
салу, қалыптасу, даму жолын анықтай алмаймыз.

57
Қ. Жұбанов «Қазақ əдебиет тілінің терминдері жайында» 
деп атаған мақаласында сол кезеңнің саяси-əлеуметтік бол-
мысына бойлап, тіл мəселесіндегі неше алуан құбылыстарға 
тоқтайды. Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы жылдарда 
ұлттық мəдениетіміздің айқын бір көрінісі – сауат ашу са-
ласында əрқилы талас-тартыс, айтыстардың болғаны мəлім. 
Айтыстың дені интертерминдерге қатысты туындап жатты.
Шынында, бұл тіпті де оңай мəселе емес еді. Неге десеңіз, 
ол кезде айқайлатып айтылмағанмен, əрбір іс-əрекеттен оры-
стандыру саясатының салдарын көруге болатын. Осының 
түп негізін ерте байқаған көреген Ахаң (А. Байтұрсынұлы) 
қазақ тілінің заңды даму жолын алдымен өзі танып-біліп, со-
сын ел-жұртына білдіргісі келгентін.
Сөйтіп, ол тілде болатын өзгеріс, өріс, нетүрлі 
құбылыстың бəрі тек ішкі заңдылыққа орай өрбуі тиіс де-
ген түйінге келеді. Əсіресе, ол қазақ тілінің ғылым мен білім 
əжетіне жарарлық қазынасын сарапқа салып, теңдесі жоқ 
терминдік жүйені жасап, қалыптастырады. Сөйтіп, ол өзінің 
тілге деген оң көзқарасынан таймай, ұлт мəдениетінің хан 
тəңіріндей болып, өз ұлтына, өз тіліне деген ұлы махабба-
тын сөндірмеген күйі дүниеден өтті. Тілдегі, əсіресе термин 
жасамдағы ол ұстанған бағыттың басты шарты əуелі ана 
тілінің бар байлығын іске жарату болатын, шеттен келген 
қандай сөз, қандай аталым болса да, оның тіл заңдылығын 
қабылдап, кіріге келуі қадағаланатын.
30-жылдардың екінші жартысында осы басты байламға 
күрделі өзгерістер енгізілді. Ол, əсіресе, орыс тілінен жəне сол 
тіл арқылы келген интернационалдық терминдерге қатысты 
болды. Онда өз тіліміздің емес, əлгі кірме терминдердің 
өзгертілмей айтылуы мен жазылуы қатты қадағаланды. 
Сөйтіп ана тіліміздің табиғи болмысынан тыс, жат заңдылық 
күштеп енгізілді. Термин жасау принциптерінің алғашқы 
жобасын жасаған проф. Қ. Жұбанов екені рас. Алайда осы 
принципті түзу барысында профессор өз еркінен тыс қатаң 
тапсырма торына түсіп қалған сияқты. Өйткені қазақ тілі 

58
заңдылықтарын бір білсе, осы адам дейтін ғұламаның өзге 
тілдік кірмелерді бұлжытпай алайық деуі ақылға қонбайды. 
Осының салдарынан қазір тілімізде өзгелік сөздер тым 
көбейіп кетті.
Бұл тілдің даму жүйесіне, сауат ашу ісіне жасалған 
қиянат еді. Əйтсе де Мемлекеттік терминология комиссиясы 
өзі құрылған алғашқы күннен бастап осы тектес ең күрделі 
мəселелермен айналысып, əдеби тілдің нəрлене, қалыптаса 
түсуіне көп септігін тигізіп келеді.
Қазақ тілі терминологиясының ғылыми принциптері ай-
қындалып алған соң, бұл жөніндегі барлық практикалық 
жұмыс, яғни қазақ тіліндегі əрқилы ғылым салалары бойын-
ша термин жасап, қалыптастыру ісі белгілі бір жүйеге 
түсіріліп, бір орталыққа бағындырыла жүргізілетін болды. 
Ақыры орыс тілінен алынатын терминдерді өзгертпейтін 
болсақ, онда əрине ф, х, я, э, ц, ч əріптерін алфавитімізге 
енгізу қажет. Сөйтіп, осы əріптерді орыс графикасы-
на негізделген қазақ əліппесінің құрамына енгізу арқылы 
қаншама терминдердің айтылуы мен жазылуы бір ізге 
түсті. Бір кезде неше алуан қиындықтар туғызған мұндай 
терминдердің қалыптасқаны, тіпті сіңісіп кеткені соншалық, 
кейде оларды бөтен тілдік элемент депте қарамайтын 
жағдайға жеттік.
Əлгі принцип бойынша, революция, пролетариат, те-

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: