Мәтін лингвистикасы тіл білімінің бір саласы

Sdu
МӘТІН
ЛИНГВИСТИКАСЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУІ
Мәтін лингвистикасы және дискурс
Қалқабай Ислам
Сулейменова Аида

Жоспар
Мәтін лингвистикасы
Мәтін лингвистикасының зерттелуі
Мәтін лингвистикасының негізгі нысаны
Дискурс және пәнаралық байланыс

МӘТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ -
ТІЛ БІЛІМІНІҢ БІР САЛАСЫ. 
Мәтін лингвистикасы (лат. textum - байланыс,
бірігу + фр. linguistigue) мәтіннің өзіне тән мәні
мен болмысы, басқалардан ерекшелігі және т.с.с
мәселелерді қарастырады. 
мәтін

#1
Тіл білімінің бұл саласының негізі Г.Лакофф, Р.Харвег, В.Скаличка,
Э.Бенвенист, С.Карцевский, З.Шмидт, Т.Николаеват.б. еңбектерінде 
каланды. 
Тіл білімінде мәтін лингвистикасы гылымдағы көзқарастың 
түбегейлі өзгеруімен, структуралық лингвистикадан біртіндеп 
жұмсалымдық (функционалдық) лингвистикаға бет
бұруымен,қатысым теориясымен байланысты қалыптасып дамыды.
Мәтін лингвистикасы XX ғ. 60
жылдарында калыптаса бастады

Мәтін лингвистикасының нысаны ретінде
аяқталған біртұтас көлемді немесе шагын
мәтіндер және мәтіннің тұлға-бірлігі ретінде 
танылатын курделі фразалық тұгасымдар, яғни
мэтіннің кішігірім бөліктері алынады. Тұтас
макромәтіндерге газет, ғылыми журнал
мақалалары, монография, окулық, ресми-іс
кагаздары, роман, повесть, поэма т.с.с. жатады.
Нысаны
#2

Дискурс
«Лингвистикалық түсіндірме сөздікте» (1998ж.)
дискурс (фр.discours - сөйлеу) -
экстралингвистикалық, яғни парадигматикалық,
әлеуметтік, мәдени, психологиялық
фаюгорлармен байланысга болғьш 
мәтін. Белгілі бір оқиғаны баяндайтын мәтін.
Мәтін лингвистикасының мақсаты - өзара
байланысты сөйлеудің тұтасымға ұйымдасу
ерекшелігін жэне басты каггегорияларын
сипаттау. 
#3

Мәтін лингвистикасының мақсатына
сәйкес оны зерттеудің 
төмендегідей міндеттері айқындалады:
• басты белгілері байласым және тұтасым болып саналатын мәтінді 
күрделі тұтасқан жүйе ретінде қарастыру;
• мәтінді құраушы тұлға-бірліктерді айқындау;
• мәтіннің негізгі категорияларық сипаттау;
• әр түрлі тілдік бірліктердің мәтіндегі қолданымдық сипатын, 
қызметін анықтау;
• мәтін бөліктері арасындағы байласымды жүзеге асыратын тілдік 
бірліктерді анықтау, логика-семантикалық қатынастарды саралау;
• мәтін түрлерін және олардың ерекшеліктерін анықтау.

”Сөз өнерінен жасалып шығатын нәрсенің
жалпы аты шығарма сөз, ол аты
қысқартылып шығарма деп айтылады. Ауыз
шығарған сөз болсын, жазып шығарған сөз
болсын бәрі шығарма болады”.
А.Байтұрсынұлы мәтіннің (шығарманың)
тақырыптан, ал мәтін (шығарма)
мазмұнының үш мүшеден яғни, 
аңдату, мазмұндау, қорытудан тұратынын
және айтушы ойының өзге үшін
бағытталатынын, сондықтан ойды өзгелер
қиналмай түсінетіндей 
қылып жеткізу керектігін сөз етеді.

Қ.Жұбанов: “Сөз бұйымын дұрыс
жасап шығу үшін де оның жасалу
жолын, материалының сыр-
сыпатын білу керек. ...Сөзді дұрыс
құраудың жолын білу -
жазылатын сөзге ала-бөле қарау”
”Мәтін - сөз бұйымы (сөз)”

“Сөйлегенде айтатын сөзіміз, терең, неше
алуан ойымыз, өткір қиялымыз, тереңнен 
тартып топшылап, алыстан орап,
оспақтап я жоспармен сөйлейтін тәртіпті
сөйлемдеріміздің тізбегі, толып жатқан
ойлардың желісі...”

МӘТІН ТЕОРИЯСЫНЫҢ
ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСЫ
БАСҚА ҒЫЛЫМ САЛАЛАРЫМЕН
БАЙЛАНЫСУДЫ ҚАЖЕТ ЕТЕДІ.
А.И.Новиков: “Лингвистиканың мәт нд зерттеу пән ет п
алуы оны сөз, сөз т ркес және сөйлем сияқты басқа т лд к
б рл ктермен қатар қойды”.
Ең алғаш мәт н туралы зерттеу орыс фольклорис
В.И.Пропптың атымен байланысты. "Морфология сказки".
Байланыс

И.Кант: “Мир-это текст”
#4

Дискурстың қолданысы алғаш рет
американдық ғалым З.Харрист ң 1952 жылы
шыққан еңбег нен басталады.
Дискурс
#5

И.Р.Гальперин: «Мәтін - бұл жазба
құжат түрінде объектіленген және сол
құжатқа сәйкес әдеби тұрғыдан
сұрыптапған, тақырыбы бар,
лексикапық, грамматикапық,
логикалық, стилистикалық амал-
тәсілдердің әр түрлерімен байланысып
жататын, айқын бағыт пен 
прагматикалық мақсатты иеленген
ерекше тұлға-бірліктерден тұратын
аяқталған сөйлеу әрекетінің туындысы
#6

ҚОРЫТЫНДЫ
“Ойлау жұмысының нәтижелерін тіл
сөз (речь) арқылы бейнелейді”
Мәтін - тілдік
сала

М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Манасбаев,
М.Томановтардың авторлығымен жарық 
көрген «Қазак тілінің стилистикасы» (1974)
оқулығында: “Сонымен жазу - ол белгілі
бір текст”. 
Бұл түрлі текстер (газет, журнал, кітаптардағы
материалдар) әр жай-күйді білдіріп хабарлайды.
... 
Тілдік 
белгілерді 
сұрыптап 
қолдану
зандылықтары