“Мен ” әрбір адамның адамдык, кеңістікте бөлектен-

Бірақ осы “менді” адам қандай кезенде, немесе сол қатынастың 
қандай түрінде өз санасында бекіте алады - бүл сүраққа біз әлі жауап 
тапқан жоқпыз. Өзіндік мазмүнды сыртқы заттардан аңдап, байқауда 
өлі “менді” санада бөліп, оқшаулау жоқ, “мендікті” ажырату әлі 
көмескі. Яғни сана дәрежесінде адамның өз мендігін айғақтау, айқын 
дербестеуі әлі ең бастама дөрежесінде. Ол үшін сыртқы заттардағы, 
басқа адамдардағы өзіндік мән мен мазмүнды ол енді өзіне қатысты- 
руы қажет, оны өзім деп тануы керек. Сыртқы қатынастардан өзін 
тануы, өзгеде жоғалып кете алмайтын өзінің өзгеше болмысына қай- 
та қарау, ол бүрын айтылған өзіне өзгенің көзімен қарай білуге бай­
ланысты. Сонда ғана өзіңці көре аласың. Оған дейін өзіңнің дүниеде 
бар екеніңці тек тәндік дөрежеде түйсіну бар. Адамдық сыртқы әре- 
кеттер, басқалармен іс-әрекеттік осындай байланыстар әркімнің пси- 
хикасынада ең алдымен субъективтік рефлексияға айналады. Осы 
рефлексияның субъективтік бейнесін біз “мен” дейміз.
Балалардың психикалық дамуын зерттейтін психологияның са- 
ласындағы деректер бойынша белгілі бір кезеңге дейін нәресте өзі 
туралы “ол” деп сөйлейді. Яғни өзіне сыртқы заттар қатарындағы бір 
сыртқы нәрседей қарайды. Өзін ортадан бөлмейді. Тек психикалық 
дамудың жаңа бір деңгейінде ғана оның тілінде “мен” деген соз пай­
да бола бастайды. Яғни өзінің тәнінен бастап өзіндік іс-әрекеттерді, 
мәнді, мүқтаждықтарды, пиғылды, өзінің сезімдері, түйсіктері, ойла- 
ры, жан күйзелістері озінікі екенін тани бастзйды. Адам түңғыш рет 
өзінің ішкі психикалық әлемін ашады. Сыртқы дүниені кандай сезіп, 
қалай андап, қалай көріп келсе, енді ол өз әлеміне де солай бойлай 
бастайды. Сол әлемдегінің бәрін түтас алғанда ол оған “мен” болып 
шығады.
Күнделікті өмірде де соншалықты үйреншікті көрінетін адам- 
ның оз жанына өзінің үңіле білетіндігі - айрықша күрделі қабілет. Ол 
адамға басқа да коп қабілеттер сияқты туа бітті берілмейді. Әлеу- 
меттік өмірде басқа адамдармен сан түрлі қатынастарда, адамдық 
болмыста туатын әрі өзі де сол болмысты туғызатын нәрсе. “М ен” әр 
адамның өз жан дүниесін біршама игеріп алғанда ғана пайда болады. 
Сол игерудің деңгейіне сай “меннің” де дәрежесі әртүрлі.
Философия тарихында “мен” туралы мәселе жана дәуірде үлкен 
орын ала бастады. Оған ең алғаш үлкен мән берген француз филосо­
фы Р.Декарт еді. Осы дәуірде таным проблемасы алға шығып, он- 
дағы субъектінің ролі коп талқыланды. Рационализм принципін берік 
үстаған Декарт ғылыми танымның негізінде ең айқын, ең қарапай- 
ым, әрі ешбір шүбө туғызбайтын принцип немесе қағида жатуы тиіс 
деген. Декарттың түсінуінде танымды іске асыратын субъект, жеке 
адам, яғни “мен”. Әрбір “мен” үшін ешбір шүбә туғызбайтын қағида:
76

“Мен ойлаймын, ендеше мен бармын”. Ол ешбір дәлелдеуді қажет 
етпейтін аксиома.
Қазіргі философия мен психология “менді” белгілі бір дамудан 
кейін гана пайда бола алатын күрделі кұбылыс деп қараса, XVII ғасыр 
үшін әрбір адамға белгілі ең қарапайым, ең мөлдір факт.
Декарттан кейін “М ен” туралы үғымды күрделі күбылыс ретінде 
корсете алған неміс классикалық философиясы еді. И.Кант әрбір адам- 
ның жан дүниесін бір түтастыққа біріктіретін зерде деп есептеп, сол 
зерденің жалпы мақсаттарына бағынады деген. Осындай мақсаттарға 
қызмет етуге біріктіретін жанның өз ішіндегі оның бірден бір иесі 
сол болгандықтан, Кант оны трансцендентальдық7 субъект деп ата- 
ды. Қарапайым тілде бүл да “мен” үғымына жақындайды. Трансцен- 
денталды қ субъект өзіне өзі мақсат, оны сыртқы дүниенің се- 
бептіліктерінен түсіндіруге болмайды, өйткені субъект автономиялық 
нәрсе, өзін өзі анықтайды. Канттың идеясын дамыта келіп И.Г.Фих­
те “М ен” танымның (ғылымның) шеңберінде абсолюттік бастау, 
өйткені білімнің болу мүмкіндігінің өзі меннің белсенді, өзін өзі жа­
сау қызметіне негізделеді дейді. “М ен” - ол еркіндік, себебі өзін өзі 
жасайды, ол әрі толассыз әрекет, әрі сол әрекеттің нәтижесі. “М еннің” 
үдайы әрекетті болмысынан “Мен - емес” (Не - Я) дүниесі туындай- 
ды.
Ғажайып қияли көрінсе де классикалық неміс философиясы 
“М еннің” субъектілік табиғатын түсінуге үлкен үлес қосты. Мысалы, 
З.Фрейдтің “мен” туралы үғымы оның рефлексиялық сипатын корсете 
алған жоқ. Фрейдше “М ен” бейсаналыктың, сананың және “жоғарғы 
меннің” түтастығы.

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: