Реферат тақырыбы: «Оптика және оптикалық құралдар»

1 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ 
МИНИСТРЛІГІ С.СЕЙФУЛЛИН атындағы ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ 
УНИВЕРСИТЕТІ КеАҚ 
РЕФЕРАТ 
Тақырыбы: «
Оптика және оптикалық құралдар
»
Орындаған: Қалдыбай Берік Серікбайұлы 
Қабылдаған: Қуанышбек Толқын Кентайқызы 
Астана 2022 

2 
Мазмұны 
Кіріспе 3 
1. Өлшеу құралдары және өлшеу әдістері 4 
1.2 Өлшеу сызғыштары, нониус және микрометрлік аспаптар 5 
1.3 Механикалық түрлендіруі бар өлшеу құралдары 6
1.4 Оптикалық және оптикалық-механикалық түрлендіруі бар өлшеу
құралдары 9
1.5 Пневматикалық түрлендіруі бар өлшеу құралдары 11 
Қорытынды 13 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 14 

3 
КІРІСПЕ 
Заманауи өлшеу жабдықтары адамның сезімдеріне әсер етуге ғана 
емес, мысалы, дабыл немесе бақылаушының өлшеу нәтижелерін санау 
жағдайында, бірақ көбінесе өлшеу нәтижелерін автоматты түрде тіркеуге 
және математикалық өңдеуге және оларды қашықтыққа беруге немесе кез-
келген процестерді автоматты түрде басқаруға арналған. 
Құрылғылар мен жүйелерде өлшеу арналарының әртүрлі 
бөліктерінде механикалық, электрлік, пневматикалық, гидравликалық, 
оптикалық, акустикалық, амплитудалық, жиілік және фазалық модуляция 
қолданылады; импульстік және сандық құрылғылар, бақылау жүйелері өте 
кең қолданылады. 
Қазіргі заманғы өлшеу құралдарымен өлшеу процесі өлшенетін 
шаманы адамның немесе машинаның нақты пайдалануы (қабылдауы) үшін 
неғұрлым ыңғайлы пішінге мақсатты түрде түрлендіруден тұрады. 
Мысалы, барлық электрлік өлшеу құралдарының (амперметрлер, 
вольтметрлер, гальванометрлер және т.б. әрекетінің мәні олардың 
көмегімен өлшенетін электр шамасы, оның өзгеруін тікелей адам 
сезімдерімен анықтау мүмкін емес, көрсеткіштің белгілі бір механикалық 
қозғалысына айналады (көрсеткілер немесе жарық сәулесі). Әр түрлі 
физикалық шамалар механикалық қозғалысқа айналатын көптеген 
механикалық өлшеу құралдары мен өлшеу түрлендіргіштерінің мақсаты 
(калиппер, микрометр, серіппелі таразы, сынап термометрі, серіппелі 
манометр немесе барометр, шаш гигрометрі және т.б.). 
Деректердің дұрыстығын қамтамасыз ету үшін өлшеу және бақылау 
процестері құралдардың қолдануға жарамды және жұмыс күйінде, 
дәлдікпен және қабылданған стандарттарға сәйкес келетіндігін растауды 
қамтуы керек, сонымен қатар құралдардың күйін анықтау құралдарын 
қамтуы керек. 

4 
1.Өлшеу құралдары және өлшеу әдістері 
Өлшеу құрылғысы - тікелей бақылау үшін қол жетімді өлшем 
ақпаратын құруға арналған өлшеу құрылғысы. 
Өлшеу құрылғылары шығыс ақпарат түрі бойынша ерекшеленеді: 
1.Көрсеткіштерді оқу үшін көрсеткіштер жиі қолданылатын 
ақпаратты аналогтық (үздіксіз) шығару құрылғылары; 
2.Сандық шығыс ақпараты бар құрылғылар, олардың көрсеткіштері 
әдетте сандық түрде оқылады, мысалы, жарық диодты индикаторлардан. 
Өлшеу құралдары индикаторлық, тіркеуші немесе біріктірілген болуы 
мүмкін. 
Өлшемдер әртүрлі әдістерге негізделуі мүмкін. Өлшеу әдісі - өлшеу 
мәселесін шешуге мүмкіндік беретін өлшеу құралдарын пайдалану 
ережелері мен әдістерінің жиынтығы. 
Тікелей және жанама өлшеу әдістері бар. Тікелей өлшеулер кезінде 
өлшенетін шаманың мәні тікелей эксперименттік деректерден табылады. 
Өлшеу құралдарының көпшілігі тікелей өлшеулерге негізделген, 
мысалы, термометрмен температураны өлшеу, штангенциркуль көмегімен 
біліктің диаметрі, шкала диапазонында оптимометрдегі жұқа фольга 
қалыңдығы және т.б. 
Жанама өлшемдер кезінде шаманың қажетті мәні осы шама мен 
тікелей өлшенетін шамалар арасындағы белгілі қатынасты есептеу арқылы, 
мысалы, жіптің орташа диаметрін үш сымды әдіспен өлшеу арқылы 
табылады. 
Өлшеудің физикалық принциптеріне байланысты механикалық, 
электрлік, пневматикалық, оптикалық, фотоэлектрлік және басқа 
құрылғылар бөлінеді. 
1.2 Өлшеу сызғыштары, нониус және микрометрлік аспаптар 
Өлшеу сызғыштары сызықтық өлшемдерге жатады және 14 ... 17 
дәлдік класындағы бұйымдардың өлшемдерін тікелей өлшеуге арналған. 
Сызықтың дизайны бірдей. Олар ені 20 ... 40 мм және қалыңдығы 0,5 ... 1,0 
мм болатын металл жолақ, оның кең бетінде бөлімдер бар. Сызғыштар бір 
немесе екі шкаламен жасалады, өлшемнің жоғарғы шегі 150, 300, 500 және 
1000 мм, градуирлеу 0,5 немесе 1 мм. Шкаласы 1 мм болатын сызғыштарда 

5 
шкаланың басынан 50 мм ұзындықта жарты миллиметрлік бөлімдер болуы 
мүмкін. 
Сызғыш шкаласының нақты жалпы ұзындығының номиналды 
мәннен рұқсат етілген ауытқулары шкаланың жалпы ұзындығына 
байланысты ± 0,10 ... 0,20 мм шегінде, ал шкаланың жеке бөлімдері - ± 0,05 
... 0,10 мм шегінде. Сызғышты тексеру, яғни штрихтарды қолданудың 
дәлсіздігін анықтау сызықтық өлшемдер деп аталатын өлшеуіш 
сызғыштардың үлгілерімен салыстыру арқылы жүзеге асырылады. 
Салыстыру қатесі 0,01 мм-ден аспауы керек. 
Нониус сыртқы және ішкі беттердің абсолютті сызықтық 
өлшемдерін өлшеуге, сондай-ақ бөлшектерді белгілеу кезінде өлшемдерді 
шығаруға арналған. Оның құрамына штангенциркульдер, тереңдік 
өлшегіштер және тереңдік өлшегіштер кіреді. 
ГОСТ 166-80 штангенциркульдердің үш түрін дайындауды және 
пайдалануды қарастырады: ШЦ-1 бөлу мәні 0,1 мм, ШЦ-П бөлу мәні 0,05 
мм және ШЦ-1И бөлу мәні 0,05 және 0,1 мм. . Сонымен қатар, зауыттарда 
нониустың қадамы 0,02 мм болатын алдыңғы өндірістегі штангенциркуль 
қолданылады. 
Нониус штангенциркуль сыртқы және ішкі беттерді өлшеуге 
арналған ұшында бекітілген жақтары бар сызғыш өзекшеден тұрады. 
Жылжымалы жақтауда шкаласы мен саңылаулар мен ойықтардың 
тереңдігін өлшеуге арналған сызғыш бар. Бұранданы өлшеу аяқталғаннан 
кейін жақтауды бекіту үшін қолданылады. Шкала сызғыш-шыбықта 
белгіленеді, әрбір 1 мм бөледі. 
Өлшеу үшін жылжымалы жақтауды бұрандамен босату, өлшенетін 
бөлікті жақтар мен бұранданың арасына қою, жақтауды бекіту қажет. 
Көрсеткіштер өлшенген бөлікті алып тастағаннан кейін сызғыштың негізгі 
шкаласы мен нониус шкаласы бойынша алынады. Сызғышта 
миллиметрдің бүтін саны, ал нониуста - миллиметрдің оннан және жүзден 
бір бөлігі есептеледі. 
Нониуспен санағанда алдымен нониустың нөлге бөлінуіне дейін 
негізгі шкалада миллиметрдің бүтін саны анықталады, содан кейін 
нониустың қай штрихына сәйкес нониустың штрихына сәйкес нониустың 
нөлдік бөлінуіне дейін оның бөліктерінің саны қосылады. негізгі 
шкаланың штрихына жақынырақ. 
Тереңдік өлшегіштердің (ГОСТ 162--80) штангенциркульдерден 
айтарлықтай айырмашылығы жоқ және саңылаулар мен ойықтардың 
тереңдігін өлшеу үшін қолданылады. Тереңдік өлшегіштердің жұмыс 
беттері стерженнің шеткі беті және өлшеуге арналған негіз – микрометрлік 
қоректік жақтау және нониус бар негіздің төменгі беті. Өлшеу нәтижелерін 
оқуға ыңғайлы болу, бақылау операцияларының дәлдігі мен өнімділігін 
арттыру үшін тереңдік өлшегіштердің кейбір түрлерінде нониус 
шкаласының орнына 0,05 және 0,01 мм бөлу мәні бар теру индикаторы 
қарастырылған. 

6 
Биіктік өлшегіштер (ГОСТ 164-80) бөлшектерді белгілеуге және 
олардың биіктігін анықтауға арналған негізгі өлшеу құралдары болып 
табылады. Олар негіз жазықтығына параллель немесе перпендикуляр 
өлшем бастиектерін орнатуға арналған қосымша қосылым блогы болуы 
мүмкін. Суппорттың конструкциясы мен жұмыс істеу принципі 
штангенциркульдің конструкциясы мен жұмыс принципінен түбегейлі 
айырмашылығы жоқ. 
Кәсіпорындар индикаторы және цифрлық көрсеткіші бар биіктік 
өлшегіштерді пайдаланады. Бірінші жағдайда нониус шкаласының орнына 
жылжымалы рамаға бөлу мәні 0,05 немесе 0,01 мм циферблат индикаторы 
орнатылады, ал екінші жағдайда айналмалы фотоэлектрлік импульстік 
есептегіштің беріліс механизмі орнатылады. құрылғының штангасында 
кесілген редуктор. Есептегіш берілістің бір айналымына 1000 импульс 
береді. Есептегіштің көрсеткіштері цифрлық индикатор немесе жазу 
құрылғысына беріледі. Бұл жағдайда өлшеу қателігі 15 мкм-ден аспайды. 
Микрометриялық құралдар сыртқы және ішкі өлшемдерді, шығыңқы 
биіктіктерді, саңылаулар мен ойықтардың тереңдігін және т.б. абсолютті 
өлшеуге арналған. Оларға тегіс микрометрлер, кірістіргіштері бар 
микрометрлер, микрометрлік тереңдік өлшегіштер, микрометрлік тесік 
өлшегіштер жатады. 
Бұл құралдардың жұмыс істеу принципі микрометрлік бұранданың 
айналу қозғалысын трансляцияға айналдыру үшін бұранда жұбын 
(«бұранда-гайка») қолдануға негізделген. 
Микрометриялық аспаптардың санау құрылғысы екі шкаладан 
тұрады: бойлық және дөңгелек. Бүкіл миллиметр және жарты миллиметр 
бойлық шкала бойынша, миллиметрдің оннан және жүзден бір бөлігі - 
дөңгелек шкала бойынша есептеледі. 
Тегіс микрометрлер МК (ГОСТ 6507-78) әртүрлі өлшеу 
диапазондарымен шығарылады: 0 ... 300 мм шкала диапазоны 25 мм, 
сондай-ақ 300 ... 400; 400 ... 500 және 500 ... 600 мм. Микрометрлердің 
шекті қателігі өлшеудің жоғарғы шегіне байланысты және MK-25 
микрометрлері үшін ± 3 мкм-ден ± 50 мкм-ге дейін болуы мүмкін. 
1.3 Механикалық түрлендіруі бар өлшеу құралдары 
Механикалық түрлендіруі бар өлшеу-бақылау аспаптары өлшеуіш 
штанганың шағын қозғалыстарын көрсеткіштің үлкен қозғалыстарына 
(көрсеткіштер, шкала, жарық сәулесі және т.б.) түрлендіруге негізделген. 
Механизм түріне қарай бұл құралдар иінтіректі-механикалық (рычагты), 
беріліс, рычаг-тісті, серіппелі және серіппелі-оптикалық болып бөлінеді. 
Өнеркәсіптік орталарда және абсолютті өлшемдерге арналған өлшеу 
зертханаларында индикаторлар немесе тісті беріліспен индикаторлық 
өлшеуіш бастиектер кеңінен қолданылады. 

7 
Тісті аспаптардың типтік өкілдері болып табылатын циферблат 
индикаторлары (ГОСТ 577-68), кесілген редукторы , тісті доңғалақтар 
және спиральды серіппе, жебе. Қайта айналмалы қозғалыс. өлшеу жолағы
көрсеткінің айналмалы қозғалысына айналады. 
Жебенің бір айналымы өлшеуіш штанганың 1 мм-ге қозғалысына 
сәйкес келеді. Шкаладан барлық миллиметрлер шағын көрсеткіш арқылы 
оқылады. Құрылғының шкаласында бөлу мәні 0,01 мм болатын 100 бөлім 
бар. Теру индикаторлары екі дәлдік класында шығарылады - 0 және 1 - екі 
түрде: IC типті өлшеуіш шкалаға параллель қозғалатын және IT типті, 
шкалаға перпендикуляр қозғалатын өлшеуіш таяқшасы бар. Цифрлық 
(электрондық) көрсеткіші бар теру индикаторлары да шығарылады. 
Рычагты тістері бар өлшеу бастары көрсеткіш көрсеткіштерінен тек 
берілістің ғана емес, сонымен қатар өлшеу механизмінің беріліс 
қатынасын арттыруға және сол арқылы өлшеу дәлдігін жақсартуға 
мүмкіндік беретін рычагтық жүйенің болуымен ерекшеленеді. Өлшеу 
штангасын екі бағыттаушы төлкеде жылжытқанда рычаг айналады, ол 
рычагқа әсер етеді, оның үлкенірек иінінде беріліс секторы бар, ол тісті 
доңғалақпен (тайппен). Жебе бар жебе. спиральды серіппеге жалғанған, 
тізе осіне 6 орнатылған, алшақтықты жояды. Өлшеу күші серіппе арқылы 
жасалады. Рычаг өлшеуіш штангасын бекіту үшін қолданылады. 
ГОСТ 5584-75 сәйкес бөлу мәні 0,01 мм болатын рычаг-беріліс 
индикаторларын өндіру жоспарлануда, бұл кезде өлшеу рычагының 
жағдайы корпусқа қатысты өзгереді. 
Серіппелі жетекті құрылғыларға өлшеуіш серіппелі бастар (ГОСТ 
6933-81), шағын өлшегіш бастиектер (араластырғыш, ГОСТ 14712-79) 
және иінтіректі-серіппелі бүйірлік өлшеуіш бастиектер (миникаторлар, 
ГОСТ 14711-69) жатады. 
Бұл құрылғылар салыстырмалы өлшемдерге, бөлшектер пішінінің 
дұрыс геометриялық пішіннен жоғары дәлдікпен ауытқуын тексеруге, 
сондай-ақ белсенді басқару элементтерін тексеруге және реттеуге 
арналған. 
Бұл түрдегі құрылғылар беріліс механизмдерінде ені 0,1 ... 0,2 мм 
және қалыңдығы 0,008 ... 0,015 мм фосфор қоласынан жасалған бұралған 
таспаның серпімділік қасиеттерін пайдалану принципі бойынша салынған. 
Өлшеу серіппелі бастары басқа ұқсас құрылғылармен салыстырғанда 
айтарлықтай артықшылықтарға ие: жоғары сезімталдық, өлшеу күші 
төмен, қайтару қателігі төмен, жоғары сенімділік. 
Негізгі кемшіліктер - тым жұқа көрсеткідегі көрсеткіштерді оқудың 
қолайсыздығы және көрсеткі дірілінің болуы, бұл өлшеу қателіктерін 
арттырады. 
Өлшеуіш серіппенің басында қола серіппелі лента жебеге қатысты 
әртүрлі бағытта бұралып, оң ұшымен серіппенің шаршысына, ал сол 
ұшымен жазық серіппеге бекітіледі. 

8 
Өлшеу штангасын жылжытқанда шаршы айналады, бұл серіппелі 
таспаның созылуына және оған бекітілген стрелканың шкалаға қатысты 
ортасында бұрылуына әкеледі. 
Көрсеткі қарама-қарсы салмақпен теңестіріледі. Өлшеу күші серіппе 
арқылы жасалады. Өлшеу өзегі диафрагма мен серіппенің квадратында
бас корпусынан ілінеді. 
Рычагты-механикалық құрылғыларға индикаторлар да жатады. 
Индикаторлық өлшеу аспаптары диаметрі 3-тен 1000 мм-ге дейінгі 
тесіктерді салыстырмалы өлшеуге арналған. 
Олар корпустан , тұтқасы , шанақта орнатылған оқу құрылғысы 
(индикатор), жылжымалы (өлшемдер) және бекітілген (реттелетін) 
штангадан, тең иығы бар бекіткіш гайкадан, орталықтандыру көпірінен 
тұрады. 
Тесікті өлшеу кезінде шток тесік осіне перпендикуляр бағытта 
қозғала отырып, L-тәрізді рычагты ось айналасында белгілі бір шамада 
айналдырады және стерженьді 6 және индикатордың өлшеуіш ұшын 
жылжытады. бірдей сома. Өзара жұптардағы бос орындар серіппе арқылы 
тазартылады. 
Индикатор көрсеткішінің қозғалысы тексерілетін тесіктің нақты 
диаметрінің орнатылған тесік калибрінен ауытқуын көрсетеді. 
Индикаторды нөлге келтіру не орнату сақинасымен, не бүйір қабырғалары 
ұстағышта қысылған өлшем блоктары блогымен орнатылады. 
Кәсіпорындар қадамы 0,01 (ГОСТ 868-82) индикаторларды және қадамы 
0,001 мм және 0,002 мм (МЕМСТ 9244-75) индикаторларды шығарады. 
Рычагты-беріліс құралдарына иінтіректі, ілмектік микрометрлерді, 
рычаг-тісті өлшеуіш бастиектерді және т.б. Бұл құралдар сыртқы беттерді 
салыстырмалы өлшеуге арналған. 
Рычаг кронштейндерінде өлшеу кезінде қозғалатын сезімтал өкше
рычагқа және тісті доңғалақ секторына әсер етеді, ол тісті доңғалақты
және өз осіне корпуста бекітілген. 
Серіппе беріліс бөлігін тістелген секторға үнемі басады, осылайша 
олардың арасындағы алшақтықты жояды. Рычагтың кронштейн бөлігіне 
зақым келтірмеу үшін құлыптау түймесі қарастырылған.. Микробұранда
өлшеу блоктарының блогында аспапты нөлге келтіру үшін қолданылады. 
Рычагты кронштейндер сонымен қатар миллиметрдің, оннан және жүзден 
бір бөлігінде өлшенген мәнді көрсете отырып шығарылады. 
Рычагты микрометрлер (ГОСТ 4381-80) иінтіректі кронштейндерге 
ұқсас және олардан миллиметрдің, оннан және жүзден миллиметрдегі 
өлшенетін мәнді оқуға арналған микрометр басының болуымен ғана 
ерекшеленеді. 
1.4 Оптикалық және оптикалық-механикалық түрлендіруі бар өлшеу 
құралдары 

9 
Оптикалық-механикалық өлшеу аспаптары датчиктерді, жазықтық-
параллельді өлшеуіштерді, дәлдік бұйымдарды өлшеуге арналған өлшеу 
зертханалары мен шеберханаларында, сондай-ақ белсенді және пассивті 
басқару құрылғыларын орнату және тексеру үшін кеңінен қолданылады. 
Бұл құрылғылар оптикалық тізбектер мен механикалық берілістердің 
тіркесіміне негізделген. 
Оптикалық-механикалық өлшеу құралдарына серіппелі-оптикалық 
өлшеуіш бастиектер (оптика), оптимометрлер, ультраоптимометрлер, 
ұзындық өлшегіштер, өлшеуіш машиналар, интерферометрлер және т.б. 
Оптимометр (ГОСТ 5405-75) оптимометр түтігі деп аталатын 
өлшеуіш басынан және тіректерден (тік немесе көлденең ) тұрады. Тірек 
түріне қарай оптимометрлер тік және көлденең болып бөлінеді. Тік 
оптимометрлер бөлшектердің сыртқы өлшемдерін өлшеуге арналған, ал 
көлденең оптимометрлер сыртқы және ішкі өлшемдерді өлшеуге арналған. 
Оптимометрлердің оптикалық конструкциясы автоколлимация және 
оптикалық тұтқа принциптерін пайдаланады. 
Оптимометр түтігі келесідей жұмыс істейді. Жарық көзінен түсетін 
сәулелер айна арқылы түтіктің саңылауына бағытталады және үшбұрышты 
призмада сынған кезде шыны пластинка жазықтығында белгіленген және 
200 бөлімі бар шкала арқылы өтеді. Масштабтан өткеннен кейін сәуле 
толық шағылыстыру призмасына түседі және одан тік бұрышпен 
шағылысып, линза мен айнаға бағытталған. Айналмалы айна өлшеуіш 
штангаға серіппе арқылы басылады. Өлшенетін объектіге тірелген 
өлшеуіш таяқшаны жылжытқанда айна тірек шардың ортасынан өтетін 
осьтің айналасында айналады, бұл шағылған сәуленің айнадан 
бастапқыдан 2 есе үлкен бұрышқа ауытқуына әкеледі. Объективпен 
шашыраған шағылған сәулелер шоғы жинақталған сәулеге айналады, ол 
масштабтың бейнесін береді. Бұл жағдайда шкала белгіленген көрсеткішке 
қатысты тік бағытта өлшенген өлшемге пропорционалды белгілі бір 
шамаға жылжытылады. Инспектор үлкен масштабты суретті окуляр 
арқылы, әдетте, бір көзімен бақылайды, сондықтан ол қатты шаршайды. 
Оқуға ыңғайлы болу үшін окулярға арнайы проекциялық саптама 
қойылады, оның экранында екі көзбен шкаланың кескінін байқауға 
болады. 
Оптикалық өлшеу құралдары күрделі профильді бөлшектерді 
абсолютті және салыстырмалы байланыссыз өлшеу үшін (жіптер, 
шаблондар, жұдырықшалар, пішінді кескіш аспаптар), ұзындықтарды, 
бұрыштарды, радиустарды дәл өлшеу үшін өлшеу зертханаларында 
қолдануды тапты. Бұл құрылғылар оптикалық схемаларға негізделген. 
Олардың ең көп тарағандары: микроскоптар (аспаптық, әмбебап, 
проекциялық), проекторлар, оптикалық ұзындық өлшегіштер және 
транспортирлер, бөлу бастиектері, үстелдер және т.б. 

10 
Аспаптық және әмбебап микроскоптар тікбұрышты және полярлық 
координаттардағы әртүрлі бөліктердің бұрыштары мен ұзындығын 
абсолютті өлшеуге арналған. ГОСТ 8074-82 сәйкес микрометрлік 
өлшегіштері бар микроскоптар келесі түрлерде шығарылады: А типті - 
басын еңкейтпей және В типті - басын еңкейтетін. IM 100x50, A және IM 
150x50, B микроскоптары микрометрлік бастиектер шкаласындағы 
көрсеткіштерді оқу және өлшеу блоктарын пайдалану мүмкіндігі бар, ал 
микроскоптар IMTs 100x500, A; IMTs 150x50, A; IMC 150x50, B; IMCL 
160x80, B сандық оқу құрылғысымен жабдықталған. 
Әмбебап өлшеу микроскоптары (ГОСТ 14968-69) аспаптық 
микроскоптардан үлкен өлшем диапазонында және жоғары дәлдікте 
ерекшеленеді. Микрометрлік есептегіштердің орнына спиральды 
микроскоптармен санау үшін миллиметрлік шкалалар қолданылады. 
Аспаптық және әмбебап микроскоптардың құрылымдық 
айырмашылықтарына қарамастан, олардың ортақ өлшеу принципі бар - 
басқарылатын бөліктің әртүрлі нүктелерін көрсету, бұл үшін өзара 
перпендикуляр бағытта қозғалу және оқу құрылғыларының көмегімен бұл 
қозғалыстарды өлшеу. Жақсы көздеуді қамтамасыз ету үшін микроскоптар 
ұлғайту дәрежесі әртүрлі ауыстырылатын линзалармен жабдықталған. 
Мысал ретінде MMI микроскопының конструкциясы мен өлшеу 
принципін қарастырайық. Өлшенген AB бөлігі микроскоптың OB линзасы 
арқылы қаралады. A 1 B 1 бөлігінің бейнесі нақты, төңкерілген және 
үлкейтілген. 
ОК окуляры арқылы бақылаушының көзі окуляр арқылы А 2 В 
детальдің қиялдағы, кері және тағы да үлкейтілген бейнесін көреді. 
Массив шойын негізде , шар бағыттағыштарында өзара 
перпендикуляр екі бағытта, микрометрлік бұрандалардың көмегімен , 
бағыттағыштары бар өлшеу үстелі қозғалады.микрометрлік бұрандаға 
жалғанған - 100 бөлімі бар II теру ( суретте микрометр көрсеткіші 29,025). 
Түтікпен бірге объектив тірек бойымен тік бағытта қозғалатын 
кронштейнге орнатылады. В типті микроскоптар үшін микроскопты 
орнатуға мүмкіндік беретін маховик көмегімен тұғырды екі жаққа да 
еңкейтуге болады. өлшенген жіптің көтерілу бұрышына тең бұрыш. 
рычагты жылжытатын маховик микроскопты фокустау үшін қызмет етеді, 
ал көрсетілген позиция бұрандамен бекітіледі. Микроскопты дәл фокустау 
үшін гофрленген сақина айналады, ал түтік цилиндрлік бағыттағыштар 
бойымен қозғалады. қолдар. Түтіктің жоғарғы бөлігіне көздеу және санау 
микроскопы бар ауыстырылатын гониометриялық окуляр басы бекітілген. 
Оптикалық сызғыштар (ГОСТ 24703-81) сызғыштардың, 
пластиналардың, сондай-ақ біліктерді құрайтын станоктардың бағыттаушы 
беттерінің түзулігі мен тегістігінен ауытқуларды анықтауға арналған. 
Құрылғының жұмысы басқарылатын бет нүктелерінің ойдағы түзу 
сызықтан – оптикалық осьтен ауытқуларын өлшеуге негізделген. Сызғыш

11 
(оптикалық жүйесі бар жұқа қабырғалы түтік) екі тірекке орнатылған. 
Оның бойымен өлшегіш арба басқарылатын бетке тиіп тұрған сенсормен 
қозғалатын өткізгіш ұясы бар. Беткі нүктелердің ауытқуларын анықтау 
үшін экранда көрінетін көру штрихын және бифилярлы b біріктіріп, 
микрометр барабанында көрсеткіштерді алу қажет. Оптикалық 
сызғыштарда профильграф түріндегі жазу құрылғысы болуы мүмкін. , ол 
басқарылатын беттің профилін қағазда графикалық түрде шығаруға 
мүмкіндік береді. 
1.5 Пневматикалық түрлендіруі бар өлшеу құралдары 
Сызықтық өлшемдерді өлшеу үшін пневматикалық өлшеу құралдары 
кеңінен қолданылады. Бұл құрылғылар өте дәл, салыстырмалы түрде жету 
қиын жерлерде қашықтықтан өлшеуге мүмкіндік береді және дірілге 
сезімталдығы төмен. Пневматикалық контактісіз өлшемдер механикалық 
жанасу кезінде зақымдалуы мүмкін жеңіл деформацияланатын 
бөлшектерді және шағын микрокедір-бұдырлы бөлшектерді басқаруға 
мүмкіндік береді, сонымен қатар бақылау құрылғыларының өлшеу 
беттерінің тозуын болдырмайды, бұл бақылаудың дәлдігі мен сенімділігін 
арттырады. Пневматикалық құрылғылар салыстырмалы түрде 
автоматтандыруға оңай, басқаруға оңай және жоғары білікті қызмет 
көрсетуші персоналды қажет етпейді. Дегенмен, бұл құрылғылар 
айтарлықтай инерцияға ие, бұл олардың өнімділігін төмендетеді. 
Пневматикалық өлшеу құралдары ауа қысымы өлшенетін 
манометрлік («Solex») және ауа ағынын немесе оның шығынын тіркейтін 
шығын өлшегіштерге («Ротаметр») бөлінеді. Калибрлер белсенді басқару 
құрылғыларында кеңінен қолданылады. 
Манометрлік те, шығынды да өлшейтін пневматикалық өлшеу 
құралдары индикаторлық аспапты, сезгіш элементті (саптаманы) және 
сығылған ауаның көзін қамтитын өлшем басынан тұрады. Сығылған ауа 
көзі, өз кезегінде, мыналарды қамтиды: компрессор; ауа ылғалдан 
тазартылатын тұндырғыштар; ауа механикалық қоспалардан тазартылатын 
сүзгілер; қысымды қажетті мәнге дейін төмендететін редуктор; қысым 
тұрақтандырғышы. 
Төмен (мысалы, 10 кПа) және жоғары (мысалы, 150 кПа) қысымды 
пневматикалық құрылғылар бар. Олардың екеуі де 0,2 ... 0,6 МПа қысымы 
бар желіден жұмыс істейді. Төмен қысымды құрылғылар бір параметрді 
өлшеу үшін 10 л / мин ауаны жұмсайды, жоғары қысымды құрылғылар - 20 
л / мин. 
Сызықтық өлшемдерге арналған пневматикалық өлшеу құралдары 
шығыс арнасының саңылау ауданы мен ол арқылы өтетін ауа мөлшері 
арасындағы қатынасты пайдаланады. Шығу каналының ауданы иненің 
сызықты қозғалысы нәтижесінде өзгереді. 

12 
Қысымды өлшеуге арналған құрылғылар (манометрлер) бір өлшемді 
және көп өлшемді болып табылады. Олар екі нұсқада келеді: 500 мм түтігі 
бар шеберхана аспаптары және 1230 мм түтігі бар зертханалық аспаптар. 
Бұл құрылғылардағы беріліс коэффициенті 1:20 000 жетеді. 
Калибр шығарған DPND-500 су манометрі бар төмен қысымды 
құрылғының схемалық схемасы. Бұл цилиндрлік ыдыс, ол атмосферамен 
байланысады және сумен толтырылады, оған түтік батырылады. Осы 
құбырдың жоғарғы бөлігінде құбыр және дроссельдік құрылғы арқылы 
компрессор ауаны P қысымымен береді. цилиндрдегі бағанның N 
биіктігімен анықталатын құбырда дерлік тұрақты қысым автоматты түрде 
сақталады. 
Түтікпен камераға қосылады, оның кірісі және шығысы салалық 
құбырлар бар. Соңғысы өлшенетін бөліктің бетінен жоғары саңылаумен 
орнатылады.6камерадағы P к айнымалы қысымды өлшеу үшін құрылғы 
шкала бар шыны түтік түріндегі су манометрімен жабдықталған. P k 
қысымы цилиндр мен құбырдағы су бағандарының деңгейлерінің 
айырмашылығымен анықталады, оның бір ұшы камераға, ал екінші 
цилиндр жалғанған. түтіктен тұрақты қысымдағы ауа өтеді. кіріс шүмегі
b камерасына түседі және өлшеу (шығатын) саптама арқылы шығады. P k 
қысымы S саңылауының өлшеміне, демек, шкаласы бойынша өлшенетін h 
деңгей айырмашылығына байланысты. Сонымен, а бөлігінің көлемі 
кішірейеді, S саңылауы ұлғаяды және түтіктегі су деңгейі көтеріледі. 
Төзімділік көрсеткіштері шкалаға орнатылады, олардың арасында 
тексерілетін бөліктер жарамды болса, құбырдағы су деңгейі орналасуы 
керек 
Ағындық құрылғылар (қалқымалар) бір өлшемді және көп өлшемді. 
Соңғысы 15 өлшем позициясына дейін қызмет ете алады. Оның жоғарғы 
жағында кең ұшы бар конустық шыны түтік бар. Ол арқылы дроссель мен 
сүзгі арқылы ауа 100 ... 200 кПа қысыммен өтіп, қалтқыларды көтереді. 
Қалқыманың үстіңгі жазықтығы түтіктің жанында орналасқан шкаланы 
(микрометрмен градуирлеумен) оқуға арналған көрсеткіш болып 
табылады. Қалқыманың көтерілу биіктігі ауаның жылдамдығына 
байланысты, ол неғұрлым үлкен болса, өлшеуіш саптаманың ұшы мен 
өлшенетін бөліктің беті арасындағы алшақтық соғұрлым үлкен болады. 
Ауа қысымының әсерінен қалтқы құбырда қалтқылар мен құбыр 
қабырғалары арасындағы сақиналы саңылау арқылы және өлшеуіш 
саптама мен басқарылатын бөлік арасындағы саңылау арқылы ауа ағыны 
тең болғанша көтеріледі. Бұл жағдайда қалтқы құбырда ілулі тұрады. 
Осылайша, әрбір саңылау мәні түтіктегі флоаттың белгілі бір жағдайына 
сәйкес келеді. Жоғарыда қарастырылған құрылғылардың дәлдігі жұмыс 
ауасының қысымының тұрақтылығымен қамтамасыз етіледі.
Қысымның 
кез келген (тіпті шамалы) ауытқуы өлшеу нәтижелеріне әсер етеді. 

13 
Қорытынды 
Метрологиялық қамтамасыз ету шаралары тек метрологтарды ғана 
емес, яғни. өлшемдердің біркелкілігіне жауапты тұлғалар немесе ұйымдар, 
сонымен қатар өлшеулерді алу және қамтамасыз ету процесіне қатысушы 
ретінде әрбір маман. 
Метрологиялық қамтамасыз ету жүйесінің қазіргі жағдайы жоғары 
білікті мамандарды қажет етеді. Шетелдік тәжірибені отандық жағдайларға 
механикалық түрде көшіру мүмкін емес, ал мамандар өлшеу ақпаратына 
негізделген шығармашылық шешімдерді әзірлеуге және қабылдауға 
шығармашылықпен қарау үшін жеткілікті кең көзқарасқа ие болуы керек. 
Бұл тек өндіріс саласындағы жұмысшыларға ғана қатысты емес. 
Метрология саласындағы білім өз қызметінде сенімді өлшем ақпаратын 
пайдалануы керек сатушылар, менеджерлер, экономистер үшін де 
маңызды. 

14 
Әдебиеттер тізімі 
1.Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы: 2008 жылғы 26 
маусымдағы № 102 Федералдық заңы // Российская газета. - 2007. - 2 
шілде. 
2.ГОСТ Р 1.11-99. Ресей Федерациясының мемлекеттік стандарттау 
жүйесі. Мемлекеттік стандарт жобаларының метрологиялық сараптамасы. 
- Кіріспе. 2000 - 01 - 01. - М .: Стандарттар баспасы, 1998. - 6 б. 
3.ГОСТ Р ISO 9001-2001. Сапа менеджменті жүйелері. Талаптар. - 
Кіріспе. 2001 - 31 - 08. - М .: Ұлттық стандарттар, 2005. - 27 б. 
4.Белкин И.М. Сызықтық бұрыштық өлшеу құралдары: 
анықтамалық. - М .: Машиностроения, 1985. - 368 б. 
5.Машина жасаудағы төзімділік, қону және техникалық өлшемдер: 
анықтамалық / С.А. Зайцев. - М .: «Академия» баспа орталығы, 2002, - 238 
б. 
6.Шишкин И.Ф. Метрология, стандарттау және сапаны басқару: оқу 
құралы. - М .: Стандарттар баспасы, 1991. - 342 б.