М үнай-газ ісінің негіздері: о қ ул ы қ. Астана: ф олиант

микрофлорасы бар беттік суды айдағанда болады.  СТБ 
мүнайкәсіпшілік  аппараттарда,  ңүбырлар мен  ңойма- 
ларда,  мысалы,  парафин,  механикалық қоспалардың 
коррозия өнімдері мен қоюланған мүнай түнбаларының 
астында болады.
Биогендік  сульфатредукциясының нөтижесінде бас- 
қаша түзілетін күкіртсутек Н28 әлсіз қышқыл болып та- 
былады, ол -  коррозияның күшті стимуляторы. Күкіртсу- 
тек сулы ортада сутек иондарына жөне күкірт иондарына 
екі сатыда диссоциацияланады:
Н28 <±Н^ + Н8~
 *=± 
2Н + + 8 2~
Түзілген  иондар коррозияны  мына сүлба бойынша 
қуаттайды:
2Н+ + 2Е -*Н АДС+Н АДС7* Н 2 
Ғ е -2 е -* Ғ е 2+ + Н28
 -> 
Ғе8 + 2 Н \
Қара  металдарда  күкіртсутек  темір  сульфидтерін 
түзетін электродтың реакция үдерісін жөне сутектенді- 
РУ ҮДерісін,  яғни сутектің металға енуін иницирлейді. 
Күкірсутек  электрхимиялың  коррозия  жылдамдығы- 
ның артуына мүмкіншілік береді.
Кәсіпшіліктегі коррозияға оттектің рөлі. Оттек әсері- 
нен тотьну реакциясы  мүнайкәсіпшілік практикада ай- 
тарлықтай таралған. Ауадағы оттек қүбырлар мен жабдық- 
тардың ішкі қуыстарына үңғымада болған жерасты және 
капиталдық жөндеу үдерісінде, топтық өлшеу қондырғы- 
ларындағы (ТӨҚ),  ңысатын сорғы  станцияларындағы 
(ҚСС), мүнай, газ жөне суды дайындау қүбырлары мен қон- 
дырғыларындағы профи лактикал ың және жөндеу жүмыс 
кездерінде енуі мүмкін. Қысымды қымтайтын жүйелердің 
үзаң тоқтаусыз жүмыс кезінде оларға ауадағы оттектің енуі 
болмайды. Атмосферамен жанасатын жүйелерде оттектің 
мөлшері көбірек болуы мүмкін.
Ең ңарқынды  оттектік  коррозия суды  ңатқа айдау 
жүйесінің ком му никациял ары мен жабдықтарында жөне
280

ағын  суды  пайдалану  жүйелерінде  дамиды.  Бүл  жүйе- 
лерді  оқшауландыру  коррозияны  төмендетудің  айтар- 
лықтай шарасы болып табылады.
Оттекпен қатар күкіртсутек болатын сулы орталардың 
коррозиялық түрғыдан активтілігі көбірек болады.
Ңолданылатын металдар. 
Мүнай өндіру үдерістерінде 
көптеген маркалы әр түрлі металдар, негізінен, болаттар 
меншойындарқолданылады. Болаттың ГОСТ1050-74 бой- 
ынша 0 8 ,1 0 ,1 5 , 20; ГОСТ 380-71 бойынша Ст2, СтЗ, Ст4 
маркалары;  ЧМТУ  5232-55;  3613-53;  НЛ-1,  НЛ-2,  М12, 
МХТС маркалары ңолданылады.  Төменкөміртекті болат- 
тар  кең  ңолданыс  табуда  (резервуарлар,  ңистерналар, 
қүбырлар, металл ыдыстар, т.б.). Бүл болаттар коррозияға 
түраңтылығы  бойынша  төмен легирленген  болаттармен 
шамамен бірдей болады.
4.З.4.2. Коррозия ингибиторлары
Коррозия ингибиторлары деп коррозиялың ортаға ңос- 
қанда металл коррозиясының жылдамдығын айтарлық- 
тай  төмендететін  заттарды  айтады.  Ингибиторлардың 
қорғау әсері металл беттерінде қорғау қабыршақтарының 
түзілуіне  негізделген.  Ингибиторларды  сүйықфазалың 
жөне буфазалық деп екіге бөлуге болады. Сүйыңфазалың- 
тың  өзі  бейтарапты,  ңышқыл  ж әне  сілті  орталар  үшін 
ингибиторлар деп үшке бөлінеді. Ингибиторларды мүнай 
өңдеу өнеркәсібінде қолдану -  металдар мен жабдықтар- 
ды  коррозиядан  қорғаудың  ең  тиімді  әдістерінің  бірі. 
Ингибиторлардың артыңшылығы -  оларды технология- 
лық  ңиклдің кез-келген  элементтің,  оның ішінде  ңатңа 
да, агрессиялық  ортасына беру мүмкіндігі.
Органикалық  ингибиторлардың  өсер  ету  механизмі 
екі түрлі жолмен түсіндіріледі:  1-металл бетіне адсорб- 
ңияланған  зат  қос электрлік қабаттағы зарядтың тара- 
луын  өзгертеді,  соның  нөтижесінде  металдың электро- 
химиялық  еруінің  элементарлық  үдерістерінің  біреуі 
баяулайды,  немесе  жылдамдайды;  2-коррозия  ингиби- 
торларының  металл  бетіндегі  адсорбңиясы  металдың
281

активті бетін қоршау электрохимиял ық реакциясын те- 
жейді. Коррозияланатын бетті адсорбцияланған затпен 
оқшауландырғанда  электрохимиялық  үдерістің  жыл- 
дамдығы адсорбцияланған бөлшектерден бос беттің ша- 
масына тура пропорционал болады.
Органикалық ингибиторлармен  өсер еткенде ф — по- 
тенциал деп аталатын, коррозияланатын металл бетінің 
зарядының шамасыныц маңызы зор. Органикалық ин- 
гибитор л ардыц металл бетінде адсорбция лануының мак- 
сималды адсорбциясы 
ф 
-  потенциалдарының белгілібір 
мәндерінің аймағында байқалады, оның шамасы метал- 
дың нөлдік зарядының потенциалына, металдың нөлдік 
нүктесі деп аталатын мөнге жуық болады.
Осы параметр бойынша коррозия ингибиторларының 
мүмкін болатын әсерін болжайды.  Қазіргі кезде корро- 
зия ингибиторлары ретінде қолданылатын көптеген хи- 
миялық  қосылыстар мен  олардың  қоспалары жасалы- 
нып, зерттелген. Олардың ішіндегі тиімділері ИКБ-4В, 
И-І-А, ИКСГ-1, ИЗСБ-2, додиген-214, СЖК, фосфорқыш- 
қылдық  алкиламиндер  және басқалар,  олар  өздерінің 
әсерлерін температураны жоғарылатқанда сақтап қана 
қоймай,  тіпті  арттырады.  Ол  кейбір коррозия  ингиби- 
торларының  қорғау  әсері  полярлық  молекулалардың 
металл  бетімен  хемосорбциялық  механизм  бойынша 
берік байланысуымен қамтамасыз етілетінін көрсетеді.
4.3.4.3. Қцбырларды коррозиядан цоргау
Жерасты  металдық ғимараттар  топырақпен  жанаса 
отырып, коррозиялық бүзылуға түседі. Пайдалану төжі- 
рибесінің негізінде қүбыр топырақта 8-10 жыл түрғаннан 
кейін егер оның қабырғасының қал ыңдығы 8 мм болғанда 
бастапқы таттануы пайда болады, ягни кейбір жеке учас- 
келерінде бүзылу жылдамдығы жылына 1 мм, тіпті, одан 
да көп болады. Әсіресе, трассаның сор топырақты, ылғал- 
дылығы жоғары топырақты учаскелері жөне кезбе тогы 
бар орындар қауіпті. Осындай учаскелерде коррозиядан 
қорғалмаған қүбырлардың қабырғасының бүзылуы жы-
282

лына 2-10  мм-ге дейін жетеді.  Сондықтан  қүбырлардың 
міндетті түрде коррозияға қарсы қорғауы болуы керек.
Қүбырларды коррозиядан  қорғаудың келесі өдістері 
қолданылады:  пассивті  жөне  активті.  Бірінш і  төсілде 
қүбырға оңшауландырғыш  ңаптама  жабады,  ол метал- 
дың қоршаған ортамен тікелей жанасуын болдырмайды, 
апатсыз  жүмыс  істеу мерзімін  айтарлыңтай  арттыруға 
Мүмкіншілік береді. Бүл -  жерде, суда жөне ауада бола- 
тьга металдық ғимараттарға қолданылатын ең белгілі әрі 
меңгерілген өдіс. Оқшауландыруға қолданылатын қап- 
тама бірқатар талаптарға сай келу керек: жоғарғы химия- 
лық түраңтылығы, механикалық беріктігі, металға жа- 
бысқақтығының  (адгезия)  жоғарылығы,  су  мен  газ  өт- 
пейтін, өзінің қасиеттерін үзақ уақыт сақтайтындай бо- 
луы керек.  Осы талаптардың бәріне,  экономикалық та- 
лаптан басңа,  сай келетін қаптама әзірге жоқ.  Сондық- 
тан,  практикада таңдауы  нақты арнайы жағдайлармен 
анықталатын  бірқатар  оңшауландырғыш  материалдар 
қолданылады.  Ондай  материалдарға:  бояулар,  лактар; 
этилендік  эмальдар;  эпоксидтік  шайырлар  ж әне  олар 
негізіндегі  композиңиялар;  полимерлік  материалдар  -  
полиэтилен,  полипропилен,  полиизобутилен,  хлоркау- 
чук, тефлон, поливинилхлорид, полистирол, т.б.; битум- 
дер  мен  битумдік  мастикалар;  тас  көмірлі-пісірілген 
мастикалар, т.б.
Қорғау қаптаманың қалыңдығы оның қасиеттерімен, 
қоршаған ортаның (топырақ, ауа, т.б.) агрессивтілігімен 
анықталады. Жерасты қүбырларға екі түрлі оқшаулан- 
дыру  қолданылады:  қалыпты  ж әне  күшейтілген.  Олар 
бір-бірінен  қабаттардың  санымен  өзгеш еленеді.  Көп 
қабатты  оқшауландыруды  қысқарту  үш ін  гидроизол, 
шыны талшықты кенеп, шыны маталар, бризол сияқты 
арңаулы қаптау материалдары қолданылады.
Қаптаманы қүбырға жабу екі кезеңнен түрады. Бірін- 
ш ісі, түтік бетін дайындау, грунтовканы жағу ж әне оны 
қүрғатудан  түрады.  Екіншісі,  оқшаулауды  арнайы  қү- 
рылғылар  көмегімен  ж абу  операцияларынан  түрады.
283

Грунтовканы арнайы машиналармен металдың жылтырға 
дейін  тазаланған  ңүбырға жағады.  Оңшауландырғыш 
машиналар көмегімен оңшаулағыш ңаптама ңапталады. 
Қүбырға  жағылған  ңаптама  баңыланып  отырады:  бүл 
кезде  жай  көзбен  жарыңшаңтар  мен  көпіршіктердің 
болмауы,  ңүбырдың  тесілуі  мен  жабылмаған  учаске- 
лерінің болмауы, ал аспаптар көмегімен талшыңты жа- 
рыңшаңтар мен ңуыстардың жоңтығы жөне оңшаулан- 
дыру ңал ыңд ығының ңүбырдың үзындығы бойынша да, 
периметрі бойынша да берілген мөнге сәйкес келуі тек- 
серіледі.
Жерасты ңүбыр л арын коррозиядан ңорғаудың екінші 
төсілі  түраңты  токтың  сыртңы  көздерінің  көмегімен 
ңорғайтын  ғимараттың  потенциалын  өзгерту  арңылы 
электрхимиялың  реакцияның  жылдамдығын  активті 
өзгертуге негізделген.  Қорғаудың бүл төсілі катодтың 
төсіл деп аталады. Катодтың ңорғаудың сүлбасы 68-су- 
ретте келтірілген. Қүбырды (1) катодтың ңорғаудың ңон- 
дырғысы түраңты ток көзінен (2), анодтың жерлендіру- 
ден (3) жөне ңосатын өткізгіштерден түрады. Катодтың 
іқорғау станциясын (КҚС) монтаждағанда ток көзінің оң 
полюсін  жерлендіргішпен  ңосады,  ол анод (сондыңтан 
анодтың жерлендіргіш деп аталады) болады, ал теріс по- 
люсі ңорғайтын нысанмен ңосады, ол катод рөлін атңа- 
рады (сондыңтан катодтың ңорғау деп аталады).
КҚС үшін түраңты ток көзі ретінде  ңолданылатын- 
дар: селендіккупрокстік, германийлік түзеткіштер; жел 
ңондырғымен байлаяысңан түраңты токтың генераторы, 
іштен жанатын ңозғалтңыштар; аккумуляторлың бата- 
реялар жөне ңүрғаң элементтер.
Анодтың жерлендіргіштердің екі түрі болады: беттік 
жөне  тереңдік.  Олардың  өрңайсысы  бүзылатын  жөне 
бүзылмайтын  болып  екіге  бөлінеді.  Бүзылатын  жер- 
лендіргіштерге көдімгі көміртекті болат (ескі ңүбырлар, 
рельстер, бүрыштыңтар, табаңшалар, т.б.)материал бола 
алады. Бүзылмайтын жерлендіргіштер графиттен, темір 
мен  кремний  ңорытпасынан,  платинадан,  платиналан- 
ған  титаннан  жасалады.  Бүзылмайтын  анодтың  жер-
284

лендіргіштің бетінде жүретін электрхимиялың реакция -  
оттектің бөліну реакциясы.  Беттік  анодтың  жерлендір- 
гіштерді  3-4  м-ден  аспайтын  тереңдікте  ңонды рады , 
олар  айтарлыңтай  жерді  алып  жатады.  Тереңдік  ж ер- 
лендіргішті  30  м  тереңдікке  дейін  бүрғыланған  үңғы- 
маға ңояды.  Анодтың жерлендіргіштің  негізгі  сипатта- 
масы -  одан ток  өтудегі  кедергі,  оның  аз  болуы  ңажет; 
сондыңтан  жерлендіргіштерді  ылғалмен  ңаныңңан  то- 
пыраңңа  немесе  суы  бар  ңабаттарға  орны ңты рады . 
Беттік жерлендіргіштер үшін  топыраңтың  кедергісінің 
төмендеуі жерлендіргіш маңын  түздау  жолымен  ж үзе- 
ге  асады.  Жерлендіргішті  ңүбырдан  3  км-ге  д ей ін г і 
ңашыңтықта орналастырады.  Әдетте,  бүл  ңашыңтық 
200-500 м шамасында болады.
КҚС-ның жүмысын баңылауға ңорғайтын  ңүбырдың 
үзындығы бойынша потенциалдардың таралуын период- 
ты түрде өлшеу (жылына кем дегенде  2  рет),  ңондырғы- 
ның кернеуі мен ток күшін тіркеу (аптасына кем деген- 
де 2 рет), ңорғаудың берілген  жағдайларын саңтап  түру 
үшін кернеу мен ток күшін реттеу (ңолмен  немесе  авто- 
матты түрде), КҚС жүйесіндегі олңылыңтарды  жоюлар 
кіреді.  Станцияны тек аңауларды  жою үшін  ғана  істен
285

шығаруға болады. Жұмыс істелмеген уақыт жөне жөндеу 
жүмыстарының түрі  катодтық  ңондырғы  журналында 
тіркеледі.
Түрақты токтың сыртқы көзі болмайтын. қүбырдың 
учаскелерін  протекторлар  (69-сурет)  арқылы  қорғауға 
болады. Протектордың материалы қорғайтын нысанның 
материалына қарағанда потенңиалы терісірек болатын 
металдар (элементтер) бола алады. Болат ңүбырлар үшін 
протектордың материалдары  мырыш,  алюминий,  маг- 
ний немесе олардың қоспалары бола алады.  69-суретте 
көрсетілген қосылуда қүбыр катод болады да, ал анод -  
протектор бүзылады. Протектордың қызмет ету мерзімі 
оның  массасымен,  одан  өтетін ток  күшімен  анықтала- 
ды. Жүмысты жақсарту (тиімділікті арттыру) үшін про- 
текторды толтырғыш (активатор) деп аталатын түздар- 
дың арнайы қоспасына салады. Толтырғыш ток ағуының 
кедергісін  азайтады,  протектордың  ПӘК  арттырады 
жөне оның жүмыс істеу мерзімін үзартады.
77777777777777777
1
2
69-сурет. Протекторлы ңорғау:
1 -  қүбыр; 2 -  байланыстыру ңүбыры; 3 -  протектор; 
4 -  активатор (толтырғыш)
286

Қүбыр  ж үргізілген  топыраңта  кезген  тоң  байңалған- 
да, оның әсерінен арнайы ңорғау ңояды.  М агистральдың 
ңүбы рдағы   кезген  ток,  өдетте,  ң арқы нды   коррозияны  
туды рады .  Кезген  токтарды ң   көздері  тем ірж олдарды ң 
электрленген сы зы ңтары, трамвай, метрополитен, электр 
беру  сы зы ң тары   ж ә н е  басңа  да  то к тар ы   ж ерге  өтетін 
электрлік ңондырғылар болады. Кезген токтар теміржол- 
дан  үлкен   ң аш ы ң ты ң ң а  (30  км   дейін)  тарал ад ы .  Егер 
ңүбыр олардың өсер ету аймағында болса, онда кезген ток- 
тар оңшауландырудың бүзылуы арңылы ңүбырдың мета- 
лы на  түсіп,  тарту  подстанциясыны ң  минустік  шинасы- 
ны ңбағы ты на ңарай ңозғалады. Тарту подстанциясының 
ауданында кезген  ток  ңүбырдан  ш ығып,  топыраң  арңы- 
лы  ш инаға өтеді.  Тоңтың ңүбырдан ш ы ғу орны анодтың 
учаске  болып  табылады,  ол  жерде  металдың  ңарңынды 
бүзылуы жүреді.  Егер кезген токтың ңүбырдан шығу ор- 
нын  металдың  өткізгіш пен  (дренажбен)  тарту  подстан- 
циясы ны ң минустік шинасымен ж алғаса,  онда ол жерде 
м еталды ң   бүзы луы   болм айды .  Э л ектрл ік  др ен аж   деп 
электрлік коррозиядан жерасты металдың ғимараттарды 
кезген  тоңты  ңорғайты н  ғим араттан  тоңтарды ң  көзіне 
өкетіп,  ңорғау төсілін  айтады.  Қорғау дәрежесі  дренаж- 
дың  ңосудың  кедергісімен  аны ңталады .  Н еғүрлы м  ке- 
дергі аз болса, ңорғау дәрежесі соғүрлым көп болады.
Тоңты ң  кері  бағы тта  ағуы н  ескерту  үш ін   м инустік 
ш инадан  ңүбырға  поляризацияланған  дренаж ды ң  ңон- 
дырғы   ңояды .  70-суретте  п оляри зац и ял ан ған   дренаж- 
дың  ңондырғы  сызбасы  көрсетілген.
70-сурет. Поляризацияланған дренаждың принциптік 
сызбасы:
1 -  қүбыр; 2 -  амперметр; 3 -  реостат; 4 -  бүранда; 5 -  қорға- 
ғышы  бар сигналдық қүрылғы; 6 —
 минус-шина
287

Оның тоңты тек бір бағытта өтуін (қүбырдан рельске 
өтуін)  қамтамасыз  ететін  бүрандасы болады.  Сызбаға 
шектегіштер (қорғағыштар) жөне шектегішке  парал- 
лельді қосылатын жөне ол жанғанда іске қосылатын сиг- 
налдық реле кіргізілген.  Поляризацияланған  дренаж 
қүбыр-рельстің таңбасы айнымалы  потенциалдарында 
қолданылады.
Бақылау сүрақтары
1. Мүнай мен газды тасымалдаудың қандай турлері бар?
2.  Мүнайды  қүбырмен  тасымалдау.  Жоғары түтқырлы 
мүнайларды өндіру мен тасымалдаудағы асфальтшайырлы 
жөне парафинді шөгінділ ермен күресудің қандай тәсілдері бар?
3.  Магистрлдық қүбырлар. Табиға газды өндіру мен тасы- 
малдау кезіндегі гидраттүзілумен күресудің қандай төсілдері 
бар?
4. Мүнай мен газ кәсіпшілігінің жабдықтарының,  мүнай 
қүбырларының жөне газ қүбьфларының коррозиясьшен күре- 
судің қандай төсілдері бар?

5-ТАРАУ
МҮНАЙ МЕН ГАЗДЫ ӨНДІРУ МЕН 
ТАСЫМАЛДАУДА ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ 
ҚОРҒАУ
Мүнай өндірудің ж ы лдам өсуі ж өне оған сөйкес барлау 
бүрғылауының, тасымалдаудың, өңдеудің, ж аң а физика- 
лы ң нринңиптерге  негізделген,  ж оғары  ңысым  мен тем- 
ператураны пайдаланатын ңазіргі заман ж аңа технология- 
ларын кең пайдаланудың өсуі, ңуатты ңүбьфлар жүйелерін 
салу мүнай-газ өндірісінің экологиялың ңауіптілігін арт- 
тыруда,  олардың ауаға,  суға,  топыраңңа,  өсімдіктер  мен 
ж ануарларөлеміне, басқадатабиғикеш еннің компонент- 
теріне  әсерін  күш ейтеді.  Көп  жағдайда  мүнай-газ,  олар- 
ды ң  серіктестері  мен  өңдеу  өнімдері,  қы ш ңы лдар,  сіл- 
тілер, ингибиторларжөнемекемелермен пайдаланылатын 
басқа да зиянды заттар, сондай-аң өндіріс ңалдыңтары да 
қорш аған ортаның негізгі ластауш ылары  болып табыла- 
ды.
5.1. Мүнай мен газ өндірудің экологиялық 
мәселелері
М үнай-газ өнеркөсібінің табиғи кеш енге өсері барлау 
бүрғылауы  кезін ің  өзінде-ақ басталады, содан соң қүры- 
лыс  кезеңдерінде  күрт  күш ейеді  де,  ш оғы рларды   пай- 
далануды ң барлы қ кезеңдерінде түрақты  ж оғары  болып 
қалады .
М үнай  мен  газ  кен  орындарын  игерудің  әрбір  саты- 
сы нда  техн оген дік  ж ү к тем е н ің   ау қ ы м ы   мен  ү л гіл ер і 
өзгеріп отырады.  Б арлау, бүрғылау кезеңінде топырақ- 
өсімдік ж абы ндары наж өне бүрғылау орналасңан аймаң- 
ты ң су көздеріне механикгілық жөне х и м и ял ы қ өсердің
19-148 
289

Үңғыма
71-сурет. Үңғыманы құрлыңтасалудың қоршаған
290

қүрылысы
291

нүктелі-локалды (бүрғылау аудандары) жөне сызықтық 
(уақытша жолдар,  барлық жерде жүретін  көлік  іздері) 
типтері басым болады.  Қүрылыс  жүмыстары кезеңінде 
әсер ету түрінің орындары территориялық-локалдыққа 
ауысады,  ол кезде жүктемені  табиғи кешеннің барлық 
компоненттері сезінеді,  ал өсімдіктер мен топырақ жа- 
мылғысы түбегейлі түрде өзгереді. Көсіпшілік жолдар- 
ды  соғу  беттік жөне  жер  асты  ағындарды бүзады.  Көп 
эксплуатаңиялық үңғымаларды бүрғылау нөтижесінде 
өсімдік, топырақ жөне су көздерінің техногендік ласта- 
ну  аумағы  кеңейеді.  71-суретте  сызба түрінде үңғыма- 
ларды соғудың қүрғақ жер мен қоршаған табиғи ортаға 
мүмкін  болатын  өсері  келтірілген.  Көсіпшілік  қүбыр- 
ларды согу тонырақ-өсімдік жамылғысының механика- 
лық бүзылу ауданын айтарлықтай арттырады. Эксплуа- 
таң и ялау  кезеңінде  табиғи  орта  үш ін  беттік  судың, 
өсімдіктердің,  өзендердің,  колдердің  мүнаймен,  басқа 
да  агрессиялық  флюидтермен,  шаруашылық-түрмыс- 
тық  жөне  өнеркөсіптік  ағындармен  ластануы  қауіпті- 
рек болады,  өйткені олардың қауіпті экологиялық сал- 
дары болады. Сондай-ақ, атмосфераның -  ілеспе мүнай 
газдарын жағу (өсіресе, кен орнын пайдаланудың бастапқы 
кезеңінде)  нөтижесінде,  газ  қүбырларының  жарылуы 
жөне жөнделуі кезеңдерінде, резервуарларда буланудың 
болуынан, т.б. ластануы болады.
Осының бөрі мүнай-газ өндіретін мекемелерде барлау, 
эксплуатаңиялық бүрғылау жөне оларды пайдалану ке- 
зінде қатаң табиғатты қорғау шараларын міндетті түрде 
сақтау  қажеттілігін  көрсетеді.  Сондықтан да,  көмірсу- 
тектік  шикізаттарды  барлау,  өндіру  жөне  тасымалдау 
кезінде,  өсіресе,  нақты  өндіретін  ауданның ерекшелік- 
терін  еске  алып  ңоршаған  ортаны  қорғаудың ғылыми- 
техникалық мөселелерін зерттеудің маңызы зор.
Ү ңғымаларды бүрғылау үдерістерінің табиғи ортаның 
компоненттеріне  негативтік  өсерін  төмендету  үшін  ар- 
найы  табигатты  қорғау  шаралары  болады.  Табиғатты 
қорғау  комплексті  шараларының ішінде  бүрғылаудың 
өндірістік-технологиялың қалдықтарын -  бүрғылаудың
292

ақаба суларын  (БАС),  пайдаланылған  бүрғылау ерітін- 
ділерін (ПБЕ) және бүрғыланған жыныс немесе бүрғы- 
лау шламын (БШ) тазалау, залалсыздандыру жөне қайта 
іске асыру шараларына көп мән беріледі, өйткені, олар 
табиғи орта үшін ең қауіпті болып табылады. Бүл қазіргі 
бүрғылау технологиясының жетілмегендігінен болады, 
сондықтан  көрсетілген  қалдықтардың  топырақ  бетіне 
жөне су нысандарына түсуін тоқтата алмайды.
Бүрғылаудың сүйық қалдықтарын, ең алдымен БАС 
қайта пайдалану мөселесін түбегейлі шешу бүрғылау ке- 
зінде сумен қамтамасыз етудің түйық цикліне көшу бо- 
лып табылады. Бүл -  маңызды табиғатты  қорғау шара- 
сын  іс жүзіне асыру тек түзілген ақаба суларды, оларды 
қайта  пайдалану үшін  үнемі  тоқтаусыз  тазалап  отыру 
кезінде ғана  мүмкін  болады.  Қ азіргі  кезде  БАС  қайта 
көдеге жаратудың қабылданған, ең тиімді жөне практи- 
калық дүрыс бағыттары: оларды бүрғылаудың техника- 
лық  қажеттілігіне  -   бүрғылау  ерітінділерін  дайындау 
үшін, үңғыманы бекіту мен игеруге, қат қысымын сақ- 
тап  түруға,  ш аруаш ы лық  қаж еттіліктерге,  т.б.  қайта 
пайдалану болып табылады.
БАС тазарту өдістерін таңдау негізінен олардың лас- 
тану деңгейіне,  қүрамы мен физика-химиялық қасиет- 
теріне, концентрациясына жөне жүзгінді бөлшектердің 
дисперстік дөрежесіне, сондай-ақ қабылданған іске асы- 
ру бағыттарына сәйкес тазартылған суға қойылатын та- 
лаптарға байланысты болады. Бүрғылаудың ақаба сула- 
рының дөрекі дисперстік қоспалары механикалық өдіс- 
термен, ал майда дисперстік жөне коллоидтық кірмелер 
физика-химиялық  тазартумен,  ең  алдымен  реагенттік 
каогуляция  жөне  электрлік  каогуляциямен  бөлінеді. 
Бүл  кезде қоспалардың дисперстілігінің жоғары дәре- 
жесімен  сипатталатын  БАС  тазартудың  негізгі  өдісі  -  
физика-химиялық тазарту өдісі болып табылады.
Өткір, өрі көкейтесті мөселелердің бірі -  ПБЕ мен БШ 
іске асыру жөне залалсыздандыру. Қазіргі кезде көпте- 
ген  ж ағдайларда  ж арты лай  сүйық  массаларды  жөне 
ақпайтын түнбаларды, оларды алдын-алакептіріп, тіке-

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: