М үнай-газ ісінің негіздері: о қ ул ы қ. Астана: ф олиант

Қазандың отын үш сортта шығарылады: флоттық ма- 
зут (Ф-5, Ф-12 маркалары), жылыту мазуты (40,100,200 
жөне аз күлді 40М, ІООМ маркалары) және мартен пеш- 
теріне арналған мазут (МПжөне МПС маркалары). Олар 
негізінен шартты түтқырлығы бойынша  ерекшеленеді 
(50°С  кезінде ШТ  5°-тан  100°С кезінде ШТ 9,5°).  Қату 
температурасы  25-тен  42°С-қа  дейін  болады.  Пештік 
отын (ТПО) түрмыстық мақсаттарға арналған. Оның фрак- 
циялық қүрамы: 10%  160°Скезінде, 96%  360°Скезінде 
қайнайды. Оталу температурасы -  15°С жоғары болмауы 
нормаланады.
Отындартобына, соныменқатар, коммуналды-түрмыс- 
тық қызмет көрсетуге  арналған көмірсутектік  қысыл- 
ған отындық газдарды жатқызуға болады. Үш маркасы 
бар:  СПБТЗ  (смесь пропана и бутана техническая зим- 
няя) -  75% мөлшерде пропаны бар, техникалық қыстық 
пропан мен бутан қоспасы, СПБТЛ -  дөл сондай жаздық 
бутан мөлшері 60%  жөне БТ — бутан техникалық (60% 
бутан). Бүл газдарда күкіртсутектің мөлшері 100 м3 газға 
шаққанда 5 г-нан аспауы, ал күкірттің жалпы мөлшері
0,015% -ға дейін болуы қажет.
Мүнай өнімдерінің бүл үлкен тобына сонымен қатар, 
жарық  беруші  керосиндер  мен еріткіштер кіреді  (бен- 
зиндер мен сольвенттер). Ж арық беруші керосиндердің 
қайнау  шектері  шамамен  180-300°С  қүрайды.  Керо- 
синнің түрлі маркалары (КО-ЗО, КО-25,  КО-22,  К0-20) 
күйеленбейтін жалынының биіктігі,  түсі  жөне тығыз- 
дығы  бойынша ерекшеленеді.
II. 
Майлағыш 
және арнайы майлар. 
Мүнай өнім дерінің 
бүл негізгі екінші тобына түрлі машиналар мен механизм- 
дердегі сүйық майлауды қамтамасыз етуге арналған,  со- 
нымен қатар өнеркәсіптің көптеген салаларында түрлі тех- 
никалық қолданыстағы,  түрлі түтқырлық пен тазалық 
дәрежесіндегі сүйық дистиллятты және қалдық мүнай 
өнімдері кіреді.
Майлағыш майлар индустриалдық,  турбиндік, ком- 
прессорлық жөне бу машиналарына арналған — мотор- 
лық, трансмиссиондық болып бөлінеді.
332

Ин дустриалдың м айлар түрлі ж ағдайларда жөне түрлі 
ж ы лдамды ң нен ж үктемеде ж үм ы с ж асайты н станоктар, 
м ехан и зм д ер  м ен  м а ш и н а л а р д ы   м а й л а у ға   ар н ал ған . 
Т ү тқ ы р л ы ғы н ы ң   м ә н і  б ой ы н ш а  оларды   ж е ң іл   (
у
50  = 
<й-8,5 м м 2/с ), орташ а (
у
50=  12-^50 м м 2/с ) ж өне ауы р (V  0 = 
9-г-Зб м м 2/с ) м айлар деп бөледі.
Түрлі м аш иналар мен механизмдер үш ін 40 аса индус- 
триалды қ м айлар м аркал ары  ш ы ғары лады : велосит, ва- 
зелин м айы , тоң азы тқы ш  м аш и н алар ы н аарн ал ған  май- 
лар (ХА, ХА-23, ХА-30, Х Ф 12-18, ХФ 22-24, ХФ22с-16), 
ү р ш ы қ т ы қ   ж ә н е  м а ш и н а л ы қ   м ай л ар   (50°С  кезін д егі 
түтқы рлы ғы  бойы нш а — 12, 20,  3,0, 45,  50 м аркалары ), 
талғам ды  тазалы қ тағы  индустриалды қ м айлар (50°С ке- 
зіндегі  түтқы рл ы ғы   бойы нш а  -   ИС-12,  ИС-20,  ИС-30, 
И С -45,  И С-50  м а р к а л а р ы ,  100°С  к е зін д е гі  -   ИСТ-11 
маркасы), сепараторлық Л  жөне Т майлары, илекті орнақ- 
тарға арналған м айлар, аспапты қ м айлар ж әне көптеген 
басқа кең  ж өне  тар  арнайы   мақсаттарда  пайдаланыла- 
тын м айлар ж атады .
К ейінгі ж ы лдары  ж оғары  индексті м айлар негізінде 
ж әне  түрлі  ңоспалар  қосу  арңы лы   индустриалды   май- 
ларды ң көп ж а ң а  сорттары мен м аркалары  ж асалы нған. 
Оларға: станокты  ж абды қты ң ги дравли калы қ жүйелер- 
іне арналған ИГП сериясы ндағы  м айлар (50°С кезіндегі 
түтқы рлы ғы  4-тен 182 мм 2/с-ге дейін болатын 11 марка- 
сы);  тісті бергіш ке арналған ИСП сериясы ,  ауыр ж үк ті 
қүртты  бергіш ке арналған ИТП-200 жөне И'ГП-300 май- 
лары , И Ц П  сериясы ндағы  м айлар жөне т.б.
Т урбиналы қ,  ком прессорлы қ  жөне  бу  маш иналары- 
на арналған м айлар. Б үл топш аға ауы р ж ү к ті ж ағдайда, 
ж оғары  тем пература мен су , бу жөне ауа өсері ж ағдайла- 
ры нда ж үм ы с істейтін м айлар кіреді.
Турбиналық м айлар бу жөне су турбиналарының мой- 
ы нтіректерін салқы ндату мен м айлауға арналған өрі бу 
турбогенераторларын реттеу жүйелерін толтыруға арнал- 
ған.  Олар  тоты ғуға  ңарсы   түрақты   болуы  жөне  тез  де- 
эм ульсациялану ж ы лдамдығы  (8 мин) болуы ңажет. 50°С 
кезіндегі  түтңы рлы ғы   бойынш а  мынадай  маркаларда: 
т
22
’ Т зо’ Т
4 6
’ 
т 57
 
ш ы ғары лады .
333

Компрессорлық майлар  цилиндрлерге,  клапандарға 
жөне басқа да ауа компрессорларының жөне ауа үрлегіш- 
терінің  қозғалғыш  бөліктеріне  арналған.  Бүл  жоғары 
түтқырлы қалдық майлар, тотығуға қарсы түрақты (К-12, 
К-19  маркалары,  мүндағы  цифрлар — 100°С  кезіндегі 
түтқырлық, мм2/с).
Бу  машиналарына  арналған  (цилиндрлік)  майлар 
қаныққан және аса жылытылған бумен жүмыс жасайтын 
бу машиналарының цилиндрлерін майлау үшін шығары- 
лады. 100°С кезіндегі түтқьфлығы 11 жөне 24 мм2/с  бола- 
тын цилиндр майлары -  цилиндрлік-2 жөне вискозин  -  
қаныққан булы машиналарға арналған. Ауыр цилиндрлік 
36 мен 52 және деасфальттелген вапор (ү100=60-ь70 
мм
2
/с )  -  
аса жылытылған бу машиналарына арналған.  Сонымен 
қатар, теңіз кемелерінің бу машиналарының мойынтірек- 
терін майлауға арналған кеме майлары шығарылады.
Мотор майлары топшасына іштен жану қозғалтқышта- 
рын майлау үпгін қолданылатын майлардың көптеген сортта- 
ры мен маркалары кіреді. Олар авиациялық, автокөліктік, 
автотракторлық жөне дизельдік болып бөлінеді.
Төмендегідей мотор майлары шығарылады.
Поршеньді қозғалтқыштар үшін авиациялық мотор 
майы -  бүл әдетте, жақсы тазартылған жоғары түтқырлы 
қалдықмайлар; маркалары: МС-14, МС-20, МК-22 (цифр- 
лар -  100°С кезіндегі түтқьфлық).
Турбореактивті қозғалтқыштарға арналған  авиация- 
лық мотор майы.  Бүл майлар үшін, өсіресе,  термиялық 
түрақтылығы өтемаңызды. Оларды таңдаулы мүнайлар- 
дан,  не жасанды компоненттер негізінде (күрделі эфир- 
лер) түрлі қоспалар қосу арқылы дайындайды. Мына мар- 
каларда шығарылады:  МК-8,  МК-6,  ВНИИНП-50-1-4ф, 
3 6 /1 ,36/1-к,т.б.
Турбовинтті  қозғалтқыш тарға  жөне  тікүш ақтарға 
арналған авиация лық мотор майлары -  түрлі майлардың 
жөне қоспалардың жоғары түтқырлы қоспалары.
Автокөлік мотор майы -  түрлі қоспалары бар, талғам- 
ды тазартылған жоғары сапалы майлар; маркалары АС-
334

6 (М 6Б), АС-8 (М 8Б), АС-10 (М ІОБ) ж ән е басңа (мүндағы 
ц иф рлар  -   100°С  кезін д егі  тү тқы р л ы қ);  М8В  м аркасы  
10  м ы ң   ш а қ ы р ы м   ж о л   ж ү р ге н   соң,  м айды   ауы сты ру 
кезін д е  қ о зға л тқ ы ш ты ң   ң ал ы п ты   ж үм ы с  істеуін  қам - 
там асы з етеді;  м ар кал ар ы :  М8Г,  М 12Г, М 63 /1 0 Г  (қыс- 
ты ң,  ж азд ы ң   ж ә н е барл ы қ  м езгілдерге сәйкес түтқы р- 
л ы қ   и ндекстері  100,  95  ж ә н е  125);  ал  М6ВЗ  м аркасы  
солтүстік ж ағд ай ы н д а п ай д алан у ға арн алған .
А втотрактор м айлары  (автолдар) — негізінен талғам- 
ды тазаланған, қоспалары  бар дистиллятты  майлар; мар- 
к а л а р ы   А Сп-6  (М 6Б ),  А С п -10  (М Ю Б ),  А К Зп   (М 6Б), 
А К Зп-10 (М ІОБ), А К п-10 (М ІОБ), АК-15 (тракторлық).
Д изельдік  м айлар  -  түрлі  маңсаттағы   аз  бүркелетін 
ж әне тез ж үретін дизельдерге арналған,  50-ден аса мар- 
калар кіретін мотор майлары ны ң үлкен көптүрлі топша- 
сы. Қ олданы лу ж ағдайлары н а байланы сты  бүл майлар- 
ды ң  сап асы н ы ң   н е гізгі  к ө р с етк іш те р і  (тү тқ ы р л ы ғы , 
түтқы рлы қ индексі, қату температурасы, моторлың қаси- 
еттері)  кең  аралы қта өзгереді:  мы салы ,  100°С  кезіндегі 
түтқы рлы ғы  8-ден 20 м м 2/с-ге дейін, түтқы рлы қ индек- 
сі  45-тен  140-қа дейін,  қату температурасы   0-ден  43°С- 
қа дейін  өзгереді.
Трансмиссионды қ  ж ән е  осьтік  м айлар  автокөліктер 
мен  тракто рл ард ы ң   тран см и сси ял ары н   м айлау  үш ін , 
тісті әрі гипоидты берілістер, рульді басқару, сондай-аң 
түрлі дөрекі м еханизм дерді м айлауға арналған.  Транс- 
миссиондық майлар ңоспасыз ш ы ғары лады, бірақ тозуға 
қарсы  қоспалармен ж ән е қ аж ал у ға ңарсы ңоспалармен 
ш ы ғары лад ы .  О сьтік  м ай л ар  ретінде  ж оғары   түтқы р- 
лы ңтағы  тазарты лм аған  м айлы  дистилляттар пайдала- 
нылады . Қ ату тем пературалары  15-тен 55°С-ге дейін  бо- 
латы н  ж азд ы қ,  ңы сты қ  ж өне  солтүстіктік  м аркалары  
ш ы ғары  лад ы .
А рнайы  (м айлағы ш  емес) майлар. Б үл топш аға  май- 
лау үш ін арналм аған м айлар кіреді, олар теж еуіш  жүйе- 
лерде, бу-ағындың сорғыларда ж әне гидравликалы қ қон- 
д ы р ғы л ар д а  ж ү м ы сш ы   сү й ы қ ты ң   ретін д е,  соны м ен 
ңатар, трансформаторларда, конденсаторларда, май тол-
335

тырылған электркабельдерде электроқшауландырғыш 
орта ретінде қолданылады. Бүл топшаға сонымен қатар, 
медициналық, парфюмерлік, сіңіргіш 
және 
басқа да ар- 
найы пайдаланылатын майлар жатады. Бұл барлық май- 
ларға бірдей жоғары тазалық талабы қойылады, олардың 
қолданылу  жағдайларына байланысты  кейбір арнайы 
көрсеткіштері  бақыланады.  Бұл  майлардың атаулары 
олардың пайдалану саласын  көрсетеді:  мысалы, транс- 
форматорлық майлар (ТКп, ТК), медициналық вазелин 
майы, конденсаторлық, парфюмериялық майлар.
III. 
Пластикалық (консистентті) 
майлағы ш тар. 
Бұл 
майлағыштар сабындар, ңатты көмірсутектер жөне басқа 
қоюландырғыштармен қоюланған мұнай майлары болып 
табылады.  Бұл  мазь жөне паста төрізді мұнай өнімдері 
жабық, ауыр салмақтанған механизмдерді майлау үшін 
жөне түрлі бүйымдарды қоршаған орта жағдайларының 
әсерінен қорғауға арналған. Сонымен қатар, кейбір сорт- 
тары түрлі жүйелерді нығыздау, қымтау үшін ңолданы- 
лады.  Бүл мүнай өнімдерінің кең тараған  тобы,  өзінің 
ішкі жіктелуі және белгілеу жүйесі бар (МЕМСТ 3127- 
46).  Барлық майлағыштар екі класқа бөлінеді:  универ- 
салды  (У)  жөне  арнайы.  Әмбебап  майлағы ш тарды ң 
көптүрлі қасиеттерін белгілеу үшін олардың атауларына 
У өрпіне қасиеттерін көрсететін өріптер қосады: Н -  төмен 
балқитын (низкоплавкие),  тамшы таму температурасы 
65°С-ңа дейін; С—орташа балқитын (среднеплавкие), там- 
шы таму температурасы 100°С-қа дейін; Т -  қиын бал- 
қитын, тамшы таму температурасы 100°С-тан жоғары; 
М — аязға төзімді, 30°С-ңа кезінде қатпайтын; 3 — қорға- 
ғыш  (защитные)  (коррозиядан);  К -   қышқылға төзімді 
(кислотоупорные); В -  суға төзімді (водостойкие); А -  ак- 
тивтелген;  Р -  резеңкені ерітпейтін.
Арнайьт майлағыштар қолданылу салаларына сәйкес 
өріптермен белгіленеді.  Мысалы,  автотракторлық  -   А, 
қару-жарақ заттары үшін -  В, теміржол -  Ж , теңіздік -  М, 
т.б.
Өздерінің  пайдаланылу  салаларына  қарай  барлық 
майлағыштар бөлінеді: 1) антифрикциялық, тозуды бол-
336

дырмас  үшін  қажет  (универсалды  -   солидолдар  және 
консталиндер және арнайы  -  барлығы 40-тан аса сорт- 
тар);
2)  консервациялық немесе қорғағыш -  пластикалық 
және сүйық майлағыштар металл және тері бүйымдарын 
сақтауға арналған;
3)  нығыздаушы -  түрлі  жүйелерді  қымтауға арнал- 
ған.
IV. Парафиндер мен церезиндер. Сүйық та, қатты да 
парафиндер шығарылады.
Мүнай дистилляттарын карбамидті және адсорбция- 
лық  парафинсіздендіру кезінде  алынатын сүйық  пара- 
финді  көмірсутектер  ақуызды-дәруменді  концентрат- 
тарды,  синтетикалық  май  қышқылдарын  және беттік- 
активті заттарды алу үшін шикізат болып табылады.
Тауарлық  қатты   парафиндер  мынадай  сорттарға 
бөлінеді:  жоғары тазартылған парафин (балқу темпера- 
туралары бойынша маркалары 
50-52, В252-54, В354-56 
және В456-58), техникалықтазартылған парафин(Т), син- 
тезге  арналған  парафин  (С),  тазартылмаған  сіріңкелік 
(Нс),  тазартылмаған  жоғары  балқитын  (Нв),  сонымен 
қатар, тамақ өнеркәсібіне арналған парафин (маркалары 
П-1, П-2, П-3). Парафиннің соңғы сортының қүрамында 
бензпирен, қышқылдар, сілтілер, сульфаттар, хлоридтер, 
су мен  механикалық қоспалар болмауы тиіс.
Сонымен бірге, церезиннің түрлі маркалары, балауыз- 
ды және сіңіргіш қүрамдар шығарылады.
V. Битумдар. Битумдар ауыр мүнай қалдықтарынан 
оларды тотықтыру арқылы дайындалады және жол қүры- 
лысьгаа, төбе материалдарын алу үшін, гидрооқшаулау, 
электроқшаулауға арналған, асфальттік лактарды және 
полиграфиялық бояуларды алу үшін қолданылады.
Мүнай  битумдары  сүйық,  ж арты лай  қатты  жөне 
қатты түрде шығарылады. Битумдардың көптүрлі мар- 
калары бір-бірінен жүмсару температуралары бойынша, 
иненің  ену  тереңдігі  (пенетрация),  созылмалылығы 
(дуктильдігі) бойынша ажыратылады. Битумдар ңолда-
22-148
337

нылуына байланысты жол, қүрылыстың, арнайы 
және 
жоғары балқитын (рубракстер) битумдар болын бөлінеді.
VI. Техникальщ көміртегі (күйе). Бүл майда дисперсті 
сусымалы  өнім,  арнайы зауыттарда алынады.  Негізгі 
түтынушы -  резеңке өнеркәсібі  болып табылады.  Онда 
күйе каучуктің күшейткіші жөне толықтырғышы ретін- 
де ңолданылады. Техникалық көміртегінің арнайы сорт- 
тары типографиялың  бояулар дайындау үшін  пигмент 
ретінде қолданылады.
VII. Мүнай коксы. Күлінің мөлшері 0,6-дан 0,3% -га 
дейін жөне күкірті 0,4-тен  1,5% -га дейін болатын төрт 
маркасы шығарылады. Негізінен анод массасы өндірісі 
үшін алюминий мен графитті электродтарды ңорытуға 
пайдаланылады.
VIII. Отындар мен май ларға қоспалар. Қоспалар деп 
отындар мен майлардың пайдалы қасиеттерін айтарлық- 
тай жақсарту мақсатында аздаған мөлшерде қосылатын 
заттарды айтады.
IX.  Түрлі мақсатта пайдаланылатын басқа да мүнай 
өнімдері.  Бүл топқа мыналар жатады: ароматты көмірсу- 
тектер  (бензол,  толуол,  ксилолдар,  нафталин);  майла- 
ғыш-салңындатңыш мүнай өнімдері (эмульсолдер, пас- 
талар, сульфофрезол, майлагыш-салқындатқыш сүйық- 
тыңтар),  металдар өңдеу кезінде,  металл  бөлшектерін 
майсыз дандыру үшін жөне басқа да техникалық қажет- 
тіліктерге  ңолданылады;  мүнай  қы ш қылдары   жөне 
олардың түздары (асидол, сабыннафт), негізінен сабын 
ңайнату өндірісінде және түрлі техникалың маңсаттарға 
пайдаланады;  синтетикалың май қышңылдары -  пара- 
финнің  тотығу  өнімдері;  мүнай  сульфоқышқылдары 
(Петров контактісі), түрлі мастикалар мен пасталар жөне 
кейбір басңа да тауарлық өнімдер.
7.2.2. Карбюратор  цозгалтцыштарының 
отындары
Үшқыннан  еріксіз  түтанатын  іштен  жанатын  авиа- 
ңиялы қ  жөне  автокөлік  поршеньді  ңозғалтңыштары 
төрттактілі ңикл бойынша жүмыс істейді.
338

Бірінш і  такт  кезінде  (сору)  отын-ауалық  жұмысшы 
қоспасы қозғалтқыш  цилиндрін толтырып, такт соңын- 
да бензинде жұмыс істейтін қозғалтқыш тарда 80-130°С- 
қа дейін, ал  керосинде жүмыс істейтіндерде -  40-205°С- 
қа дейін  қызады.
Екінші такт (қысу) кезінде қоспа қысымы 1,0-1,2 МПа- 
ға дейін, ал температура 150-350°С-қа дейін өседі. Қысы- 
лу жүрісінің соңында қоспа едөуір тез, уақытынан бүрын 
электр үшқынынан  тұтанады.  Алайда,  отынның жану 
уақыты өте аз болғанымен -  секундтың мыңнан бір бөлі- 
гіндей,  отын дегенмен де біртіндеп,  жалынның  шебінің 
жану камерасы бойымен қозғалуына қарай жанады. Жа- 
лын  шебі  дегеніміз  — жану  реакциясы жүретін  газдың 
жүқа қабаты. Қалыпты жану кезінде жалын шебі 20-30 м/с 
жылдамдықпен  таралады.  Ж ану  уақытында газдардың 
қысымы автокөлік қозғалтқыштарында 3-5 МПа-ға дейін, 
ал  авиациялық  қозғалтқыштарда  8 МПа-ға дейін  баяу 
өседі.
Үшінші такт кезінде (жүмысшы жүріс) қысылған жа- 
ну өнімдерінің энергиясы жүмсалады және төртінші такт 
кезінде қозғалтқыш цилиндрі жану өнімдерінен босана- 
ды.
Поршеньді авиациялық жөне автокөлік қозғалтқышта- 
рында отын ретінде бензиндер қолданылады. Оларға қой- 
ылатын маңызды пайдалану талабы -  өздері арналған қоз- 
ғалтқыштарда дүмпусіз қалыпты жануды қамтамасыз ету.
Думпу
 (
детонация
) 
дегеніміз -
 қозғалтқышта отынның 
ерекше қалыпсыз жану сипаты, бүл кезде жұмысшы қос- 
паның тек бір бөлігі ғана ұшқыннан түтанған соң, кәдімгі 
жылдамдықпен қалыпты жанады. Жалын шебінің алдын- 
да болатын  отын  зарядының  соңғы  порциясы  (15-20% 
дейін) жылдам, өте тез өздігінен оталып, нөтижесінде жа- 
лынның таралу жылдамдығы 1500-2500 м / с-қа дейін өседі, 
ал қысым біртіндеп баяу емес, күрт секірістермен артады. 
Қысымның бүл  күрт  секірісі  соққы дүмпіту толқынын 
тудырады. Мүндай толқынның цилиндрдің қабырғасына 
соғылу соққысы жөне оның олардан көп мөрте қайтала-
339

нуы діріл тудырады өрі дүмпумен жанудың сыртқы басты 
бел гісіне төн металдың дүрсіл пайда болады. Дүмпудің бас- 
ңа да сыртқы белгілері: шығатын түтінгаздарындағықара 
түтіннің пайда болуы, сонымен қатар, цилиндр қабырға- 
ларының температурасының күрт өсуі.  Дүмпу -  өте қа- 
жетсіз,  зиянды  қүбылыс.  Дүмпу  режимінде  қозғалт- 
қыштың қуаты кеміп, отынның меншікті шығыны өсіп, 
қозғалтқыш жүмысы қатаң жөне біркелкі емес болады. 
Сонымен қатар, дүмпу поршеньдер мен газ шығатын кла- 
пандардың жанып кетуін, бүзылуын, электр білтелерінің 
жанып кетуін жөне жүмыстан шығып қалуын жөне де бас- 
қа ақауларды тудырады. Қозғалтқыштың тозуы жеделдеп, 
ал аралық жөндеу мерзімдері қысқарады. Белсенді дүмпу 
режимінде үзақ уақыт жүмыс жасау кезінде апат зардап- 
тары да болуы мүмкін. Әсіресе, авиациялық қозғалтқыш- 
тардағы дүмпу қауіпті болып саналады.
Дүмпу қүбылысын химиялық көзқарас  түрғысынан 
түсіндіретін болсақ, онда отын зарядының соңғы бөлігі- 
нің  көмірсутектердің  алғашқы тотығу өнімдері  -   гид- 
ропероксидтермен жөне олардың ыдырау өнімдері -  жо- 
ғарғы активті бос радикал дармен аса қанығу ынан бола- 
ды,  олар белгілі-бір  концентрацияға жеткен  кезде қо- 
парылыс  жылдамдығымен  өрекеттеседі.  Нәтижесінде 
жанғыш  қоспаның  жаны п  үлгермеген  бөлігі  тез  өз- 
дігінен  оталады.  Шындығында,  жүмысшы  қоспадағы 
пероксидтердің түзілу жылдамдығы жоғары болса, ңопа- 
рылып жану тез туады, жалын шебінің қалыпты тара- 
луы дүмпулікке ерте өтеді жөне дүмпу зардаптары күшті 
білінеді. Мүнан шығатыны, дүмпудің пайда болуы мен 
оның белсенділігі байланысты болатын негізгі факторы 
отынның  химиялық  қүрамы  болып  табылады,  себебі 
түрлі ңүрылыстағы  көмірсутектердің тотығуға бейім- 
ділігі салыстырмалы жағдайларда өр түрлі болады.
Егер отын қүрамында жалын алды тотығу жағдайын- 
да пероксидтердің  айтарлықтай  мөлшері  түзілмейтін 
көмірсутектер болса, онда қопарылып ыдырауы болмай- 
ды, қоспа активті бө л шектермен қанықпайды жөне жану 
дүмпусіз,  қалыпты жылдамдықпен жүреді.
340

Көмірсутектер менотындардың дүмпугетөзімділік (ДТ) 
немесе дүмпуге қарсы қасиеттерін  бағалау стационарлы 
бір ңилиндрлі ңозғалтқыштарда жүргізіледі. ДТ багалау- 
дың барлық өдістерінің  негізіне сыналатын отынды эта- 
лонды отындар қоспасымен салыстыру принципі жатады. 
Эталонды отындар қоспасы ретінде 2,2,4-триметилпентан 
(изооктан)  мен гептан,  ал дүмпуге төзімділіктің өлшемі 
ретінде октан саны алынған.
Октан саны дегеніміз -  дүмпуге төзімділікті өлшеудің 
шартты  бірлігі,  ол  сандық  жағынан  изооктан  мен  геп- 
тан ңоспасындағы изооктанның (2,2,4-триметилпентан- 
ның)  сынаудың стандартты  жағдайлары  кезінде  сына- 
латын отынның дүмпуге төзімділігіне эквивалентті  % 
(көл.) мөлшеріне тең.
Изооктанның октан саны  100 тең деп, ал гептанның 
октан  саны  0-ге тең деп  қабылданған.  Егер сыналатын 
бензин мысалы,  70%  изооктаннан жөне 30%  гептаннан 
түратын қоспаны сынаудың стандартты жағдайларына 
эквивалентті болса, онда оның октан саны 70-ке тең деп 
есептелінеді.  Октан  саны  — автокөлік  бензиндері  мен 
авиациялық бензиндердің дүмпуге төзімділікті  қалпы- 
на келтіруге болатын көрсеткіші.
А виациялық  бензиндердің  бай  қоспалар  мен  үрлеу 
қолданылатын қозгалтқыштармен жүмыс жасау кезінде 
қалпына келтіруге болатын көрсеткіші отынның сортты- 
лығы болып табылады.
Бай  қоспалардағы  отынның  сорттылығы  -   сортты- 
лыгы  100 деп қабылданған эталонды изооктаннан алы- 
натын  қуатпен  салыстырғандағы,  сыналатын  отында 
жүмыс  істеу  кезіндегі  қозғалтқыш тың  қуатының  ша- 
масын (%-бен) көрсететін сипаттамасы.
Октан сандары қатаң стандартты жағдайларда арнайы 
сынау қондырғыларында анықталынады. Екі стандарт- 
ты сынау өдістері бар:  моторлық  және  зерттеу.  Мотор- 
лық әдіс бойынша сынау жағдайлары өте қатаң (айналу 
жиілігі 900 айн./м ин., карбюратордан кейін жүмысшы 
қоспаның  температурасы  149°С).  Сондықтан  да,  ол  аз 
дөрежеде сығылған қозғалтңыштарға арналған отындар- 
дың ДТ бағалау үшін сөйкес келеді.
341

Зерттеу өдісі бойынша сынау жағдайлары жүмсақтау 
(айналу  ж иілігі  600  ай н ./м и н .,  карбюратор  алдында 
жүмысшы қоспа қыздырылмайды).  Бүл өдіспен жоға- 
ры бүркелетін, клапандары жоғарыда орналасатын қоз- 
ғалтқыштарға арналған жоғарғы октанды компоненттер 
мен отындар бағаланады. Зерттеу өдісі бойынша анық- 
талған октан сандары,  мотор өдісімен салыстырғанда, 
өрқашан біршама жоғары болады. Бүл айырмашылық- 
ты отынның "сезімталдығы" деп атайды. Сынау режим- 
іне әсіресе, каталитикалық крекинг пен каталитикалық 
риформинг бензиндері сезімтал келеді. Октан сандарын- 
дағы  айырмашылық  бензиндегі ароматты  көмірсутек- 
тердің мөлшеріне байланысты 5-10 пунктке дейін жетуі 
мүмкін. Сондықтан да, октан сандары бойынша мәлімет- 
тер келтірілген кезде, өрқашанда оларды сынау өдісі де 
көрсетілуі тиіс.
Үш қыннан  оталатын  қозғалтқы ш тарға  арналған 
отындардың дүмпуге төзімділігін арттырудың жолдары- 
ның  бірі  — кері дүмпіткіштерді  (антидетонаторларды) 
қолдану. Бүл заттарды бензиндерге 0,5% -дан артық емес 
мөлшерде кері дүмпіткіштік қасиеттерін едөуір жақсар- 
ту мақсатында қосады.
Жеке көмірсутектердің дүмпуге төзімділігін зерттеу 
бүл  маңызды  қасиеттің  көмірсутектердің  химиялық 
қүрылысына төуелділігін  анықтауға  мүмкіндік  берді 
жөне түрлі қозғалтқыштарға арналған жанармайлардың 
түрлі сорттарын таңдау жөне жасауда мәні зор болды.
Бензиннің қүрамына кіретін көмірсутектердің жеке 
топтары үшін олардың ДТ жөнінде төмендегідей қысқа- 
ша қорытындылар жасауға болады.
Қалыпты қүрылысты алкандар.  Пентаннан  бастап, 
бүл қатардағы көмірсутектердің октан сандарының өте 
төмен  болуымен  сипатталады,  олардың  молекулалық 
массасы жоғары болған сайын, октан сандары да сонша- 
лықты төмен болады. ДТ молекулалық массаға сызық- 
тық төуелділігі бар.
Тармақталған қүрылысты алкандар (изопарафин дер). 
Қаныққан  қатардың  молекулаларының тармақталуы

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: