Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

188 
 
мазмҧнына сай оқушылардың іс- әрекетін қаншалықты ҥйлестіре алуына қарай ӛзіндік тиісті мәнге ие 
болады.  Ал,  сыныптағы  балалардың  білім,  білік  ӛрісіне  сәйкестендірілмеген  оқыту  формалары 
жасанды жҧмыс тҥрінен аса алмайтыны анық. Сондықтан жаңа нәрселер жат болып қабылданбас ҥшін, 
әр жаңаның бойында осыған дейін қолданылып келген әдіс – тәсілдердің белгілі бір элементтері орын 
алып  келгенін  ескеру  қажет.  Әдетте,  орта  сыныптарда  оқушылардың  пәнге  қызығушылығын 
тудырудың  бір  тәсілі  ретінде  грамматикалық  ойындарды  ҧйымдастыру  жиі  аталып  жҥр.  Дегенмен, 
ендігі  жерде  ойын  тҥрлерінің  ой  қалыптастыруға  бейімделе  жҥргізілгені  тиімді.  Ребустар  мен 
сӛзжҧмбақ  тҥзу,  морфологиялық  ҧғымдар  ҥздіксіз  сӛзтізбек  жасату,  қызықты  диаграммалар  жасату, 
кестелер жасату, арнайы картотекалар жасату т.б. сыныптағы жҧмыстарда оқушының жарысуы мен ой 
тҧжырымын  беруі  қатар  қамтылады.  Әрі  оқушылардың  ӛіндік  әрекеттеріне  негізделе 
орындалады.Оқушылардың  қазақ  тілі  сабағына  ынта  қоюын  қалыптастырудың,  яғни  тілдік 
тақырыптарды саналы тҥрде меңгеруінің басты қозғаушы кҥштерінің бірі – пәннің практикалық мәніне 
ҥнемі  назар  аударып  оқыту.  Бҧл  оқушылардың  оқу  мотивтерін  оятудың,  дамытудың  мәйегі  болып 
табылады.  Ал,  мотив  бар  жерде  әрекеттің  де  нәтижелі  болары  сӛзсіз.  Мотив  оқушылардың  білуге 
қҧштарлығынан, зейінінен  және  сабақтағы белсенділіктерінен  байқалады.  Пәнге  деген  қызығушылық 
тақырыптағы  жаңашылдық  элементтердің  қамтылуымен  байланысты  да  туындап  отырады.  Мысалы, 
сӛз таптары туралы оқушының алған жалпы тҥсініктерін қызықты детальдармен толықтыруға болады. 
Оған  морфологияның  етістік  саласын  оқытқанда  кӛз  жеткізуге  болады.  Етістіктің  ӛзіне  тән  кӛптеген 
ерекшеліктері  бар:  кӛсемше  тҧлғалы  етістіктер  жеке  тҧрып  толық  мағыналы  сӛз  есебінде 
қолданылмайды,  кӛсемшелерге  кӛптік,  септік,  тәуелдік  жалғаулары  жалғанбайды;  кӛсемшелер  тек 
етістік  сӛздермен  ғана  тіркесіп  қолданылады;  есімше  тҧлғалы  етістіктер  және  тҧйық  етістіктер 
заттанады, есім сӛздер сияқты тҥрленеді. Етістіктер кӛсемше тҧлғасында тек пысықтауыш, баяндауыш 
бола  алады,  есімше  тҧлғасында  келіп  анықтауыш,  тҧйық  етістік  тҧлғасында  зат  есім  қызметін 
атақарады: Кҥрделі етістіктер  қҧрамы  кӛсемшелерден  тҧрады. Осыларға  назар  аударту  оқушылардың 
қызығушылығын арттырады. 
Оқушылардың  қазақ  тіліне  қызығушылығын  тудырудың,  саналы  тҥрде  тҥсінуін 
қалыптастырудың  тағы  бір  жолы  –  тілдік  терминдердің  мағынасын  аша  отырып  оқыту.  Әуелде 
мҧғалімнің басшылығы мен  жҥргізілетін мҧндай жҧмыс бірте  –  бірте  тілдік ҧғымдарды  оқушылар  ӛз 
бетімен  тануына  алып  келеді.  Сӛзжасамдық,  морфологиялық  тақырыптардың  қай-қайсысы  да  бҧлай 
оқытуға әбден қолайлы. Мысалы, тҥбір, қосымша, дара сӛз, кҥрделі сӛз, біріккен сӛз, қос сӛз, шылау, 
қысқарған  сӛз,  негізгі,  кӛмекші,  одағай  сӛздері,  сӛз  таптары,  зат  есім,  сын  есім,  сан  есім,  есімдік, 
етістік,  есімше,  кӛсемше,  ҥстеу,  еліктеу  сӛз  деген  терминдердің  қай-қайсысының  да  мағынасы  ӛзі 
білдіретін  грамматикалық  ҧғымының  табиғатын,  даралық  сипатын  айқындап  тҧрған  жоқ  па?  Олай 
болса, оқушы ҥшін оның қызықтылық қасиетінің ӛзі де осы байланыстылықтан ӛрбитіні анық. Тек оны 
тиянақты  меңгерту  ҥшін  сӛз  тӛркінін  тани  білуге  ҥйрету  басты  шарт  болып  табылады.  Мысалы, 
етістіктің кӛсемше категориясын оқытқанда ―кӛсемше‖ сӛзін А.Байтҧрсынҧлы енгізгенін, кӛсем тәрізді 
ҥнемі алдыда тҧрады дегенді білдіреді, есімше заттанғандықтан тҥбірі есім деген сӛзден туған дегенді 
айта  кету  оқушылардың  тақырыпқа  деген  қызығушылықтарын  арттыра  тҥседі.Оқушылар  игерген 
білімнің  қажеттілігіне  кӛз  жеткізудің  бір  жолы  –  тақырыпаралық,  салааралық,  пәнаралық 
байланыстарды  ҥнемі  ескеріп  отыру.  Бҧл,  бір жағынан,  оқушыларды  тілді бір тҧтас  қҧбылыс  ретінде 
тануға негіз болса, екінші жағынан, ҥйреніп отырған білімнің ендігі сыныптарда ӛтілетін тақырыптарға 
тірек  болатынын  саналы  тҥсіне  бастайды.  Оқушының  лингвистикалық  дҥниетанымы  мен  тілдік 
компоненттілігін  қалыптастыру  бағытындағы  жаңа  талаптардың  жҥзеге  асуында  бҧл  жол  елеулі 
маңызға  ие  болады.  Мысалы,  етістікті  зат  есіммен,  сын  есіммен  байланыстыра  оқыту  қазақ  тіліндегі 
тақырыпаралық байланысты жҥзеге асырса, етістікті оқытқанда әдебиетпен, тарихпен, педагогикамен 
байланыстыра  оқыту  қазақ  тіліндегі  пән  аралық  байланысты  жҥзеге  асырған  болар  еді.  Осы 
мәселелердің  барлығы  білімнің  тиянақтылығының  кепілі  бола  алады.  Оқушылардың  бойында  білім 
қорының мол болуының пайдалылығына деген сенім қалыптаса бастайды. Фактілер – ҧғымдар – заңдар 
–  жеке  теориялар  –  тілдің  жалпы  адамзат  дамуымен  байланысы  секілді  тізбектің  қҧрамына  енген 
бӛліктердің  әр  қайсысының  ӛзіндік  ерекшеліктерін  айқындала  дәлелденуі  оқушы  логикасын  дамыта 
тҥсумен  қатар  негізгі,  қосалқы  білімдердің  ара  қатынасын  танытады.  Ақпараттар  ағымынан  ӛзіне 
қажеттісін екшеу, саралау, жҥйелеу, қорыту дағдыларын жетілдіреді. 
Бҧрынғы  кездері  әдістемеші  –  ғалымдардың  еңбектерінде  оқытудың  әдіс-тәсілдерін  жетілдіру 
мәселесі кӛбірек орын алса, соңғы жылдары оның орнын білім беру ісін оқушылар сол білімді тҥсінуі, 
меңгеруі  тҧрғысынан  ҧйымдастыру  мәселесі  кең  ӛріс  алуда.  Оқу  процесін  оқушының  белсенді 
әрекеттерінің  педагогикалық  –  психологиялық  заңдылықтарын  дәйектілікпен  есепке  ала  отырып 
жҥргізуге назар аударып қажеттілігі айқындалды. 
Баланың  оқу  мотивтерін,  оның  ішінде  қызығушылығын  қалыптастырудың  бір  жолы  ретінде 
пәнді оқытуда эвристикалық тәсіл арқылы оқу материалын оқушының ӛздігінен тҥсінуі мен шешуі атап 

189 
 
кӛрсетіледі.  Мҧнда  білім  мазмҧнын  меңгертуде  баланың  ынта-ықыласын  жҧмылдыру  мақсаты 
кӛзделеді. Грамматикалық ережелер мен анықтамаларды, оның заңдарын бала ӛзіндік ой қорытулары 
арқылы тҥйіндейді. Мҧндай сабақтарды мҧғалім алдын ала жоспарлауы керек.Проблемалық сҧрақтар 
оқушылардың белсенді әрекеттерін туғызуға тҥрткі болып ӛздігінен ой тҥйіндеулеріне әкеледі. Мҧнда 
баланың  танымдық  дербестігін,  шығармашылық  дағдыларын  қалыптастыру  ҥшін  салыстыру,  талдау, 
жинақтау, ой қорту секілді ойлау операциялары жҥзеге асырылады. 
Ойлау  тәсілдеріне:  алгоритмдік,  жартылай  алгоритмдік  /дҧрыс  шешім  –  бірдей  шешім/; 
эвристикалық, жартылай эвристикалық /дҧрыс шешім болмау да бірдей болмауы да мҥмкін шешімдер/ 
тәсілдерді оқушыға ҥйретудегі басты мақсат – машықты тӛтелей меңгерту емес нақты міндетті шешуге 
кӛмектесетін операциялар жҥйесін қалыптастыру. 
Таным  теориясы  даралық  таным  процесінің  негізгі  заңдылығын  проблемалық  ҧстаным  арқылы 
бейнелейді. Онда адам ойы білмеуден білуге, толық еместен толық білуге қарай жҥруінің ішкі  
логикасы кӛрсетіледі. Одан туындайтын негізгі міндеттер мынадай: 
- етістікті шығармашылықпен меңгеру дағдыларына тәрбиелеу; 
-  етістікті  шығармашылықпен  қолдануға  дағдыландыру  және  кӛсемшені  оқу  проблемаларын  шешу 
шеберліктеріне тәрбиелеу; 
- шығармашылық әрекеттерін қалыптастыру; 
- етістікті оқытудың ғылыми дәрежесін арттыру; 
- етістіктің ғылыми дҥниетанымды қалыптастырудың тиімділігін арттыру т.б. 
Мҧғалімнің тҥсіндіруі жаңа сапаға ие болады, яғни ол етістіктен берілген тапсырманы шешудің 
жолымен логикасын меңзейді. Әрі ӛзінің ақпаратты беруші қызметін шектеп, оқушылардың етістіктен 
тапсырмаларды ӛздігінен орындау және тҥсіну бағытындағы әрекетін кеңейтеді. Бҧл әрекет етістіктің 
мазмҧнына  сай  оқушылардың  жас  және  психологиялық  ерекшеліктерін  ескертіп,  біртіндеп 
кҥрделендіру арқылы жҥргізіледі. Бҧл етістікті оқытудың басты бағыты және етістікті саналы тҥрде әрі 
тиянақты меңгертудің шешуші шарты.Етістік тақырыбынан кейін кесте, сызба жасату ҥстіндегі ойын 
дәлелді  қорғауға  ҥйретуге  лингвистикалық  әрі  логикалық  тҧрғыдан  даму  жҥзеге  асады.  Мҧнда  әр 
тақырыптан / 6 - сыныпта «етістік», «етістіктіңжасалуы мен тҥрлері», 7 – сыныпта «етістік және оның 
категорияларының  тҥрленуі»  мен  «етістіктің  сӛйлемдегі  қызметі»/  ішкі  байланыстарын  аша  келіп, 
оқушы  етістік  туралы,  оның  қҧрылымы  жӛніндегі  білімін  нығайтады.Қарапайым  қорытындылар 
жасаудан  бастап,  ҥлкен  тарауларды  ӛткеннен  /мысалы  «сӛз  таптары»/  оларды  талдату,  бір  жҥйеге 
енетін,  яғни,  «сӛз  таптарына»  енетін  зат  есімді,  сын  есімді,  етістікті  т.б.  саралау,  оларды 
классификациялау  жҧмыстары  ҥстінде  ойлау  операциялары  дамытылуымен  қатар,  оқушының  зейін, 
ерік, шығармашылық қиял, тақырыптық ерекшелігі де ӛрістейді. Етістікті игеру мен жорамалдар ҧсыну 
және оларды дәлелдеу ҥстінде тілдік біліктілігі оқушының ӛз ойын сӛйлеу тілінде дҧрыс қҧруы арқылы 
да  танылады.Оқушының  ӛздік  жҧмыстарында  әрқашан  сабақтастық  ҧстанымын  басшылыққа  ала 
отырып  жҧмыс  жҥргізген  тиімді.  Себебі  оқушы  ҥшін  етістік  бҧрын  соңды  ӛтілген  тақырып  болса, 
етістіктің категориялары мҥлдем жаңа кӛсемше, есімше, етістіктің райлары, шақтары тақырыптарын ӛз 
бетінше 
меңгеруі 
қиын. 
Етістікке  оқушының  қызығушылығын  оятып,  оның  қажеттілігіне  кӛз  жеткізетін  дидактикалық 
талаптардың  бірі  –  оқушыға  етістіктен  берілетін  теориялық  білімнің  практикалық  мәні  екі  жҥйеде 
қатар,  сабақтастырыла  жҥргізілуі  тиіс:  біріншіден,  етістіктен  ӛткеннен  кейін  оқушы  оның  қай  сӛз 
табына  жататынын,  қай  сӛз  таптарымен  қалай  қатынасқа  тҥсетінін,  сол  сыныптағы  бағдарлама 
кӛлемінде  меңгеруге  міндетті.  Бҧл  ҧғым  –  тҥсініктер  оқушының  етістіктен  біліктілігін  қамтамасыз 
етеді.Екіншіден, етістіктегі теориялық материалды қҧрғақ ереже болып қалудан баланың ішкі қажетіне 
айналдыруды  қамтамасыз  ету  мақсатында  жасалатын  әдістемелік  жҥйе  бойынша  етістік  тақырыбы 
оқушының  ауызекі  сӛйлеу,  жазба  тілдерін  дамытуға  қарай  ыңғайластырылуы  тиіс.  Бҧл  бағытта  да 
бағдарламада  берілетін  тақырып  оның  қарым-қатынастық  тіл  жҧмсау  аясындағы  ерекшеліктерімен 
толығып  берілуі  ҧтымды.  Мҧнда  етістікпен  сәйкестендіріліп  берілетін  жҧмыстар  жҥйесінің  мақсаты, 
жоғарыда  кӛрсетілгендей,  білімнің  танымдық  әрі  практикалық  ӛрісін  кеңейту  екендігі 
даусыз.Оқушыларға  қазақ  тілі  сабағында  етістіктен  саналы  білім  беруді  қамтамасыз  ететін  оқыту 
әдістерінің  ең  негізгілерінің  бірі  –  байқау  әдісі.  Мҧның  мәні  бҧрынғыға  қарағанда  қазір  мектептің 
ӛмірімен  байланысын  нығайту,  оқушылардың  белсенділігін  арттыру  талап  етілген  кезде  кҥшейе 
тҥсті.Етістікті  оқытқанда,  байқау  әдісі  жақсы  нәтиже  беру  ҥшін,  мҧғалімнің  оқушыларды  байқауға 
дайындау жҧмысы мына мәселелерді қамтиды: 
1/  оқушылардың  байқайтын  нәрсесін  аңғара  алу  ҥшін,  оның  ӛткен  материалдардан  теориялық 
білімінің болуы; 
2/ 
кейде 
байқайтынына 
қатысы 
бар 
кейбір 
деректерді 
алдын 
ала 
білдіру; 
         3/ нені, не ҥшін байқау керектігін алдын ала ескерту. 

190 
 
Сондықтан  да  мҧғалім  оқытудың  байқау  әдісіне  қойылатын  мына  талаптарды  білуге  тиіс: 
         1/  Оқушылардың  нені  байқайтынын  дҧрыстап  тҥсіндіру.  Мәселен,  мҧғалім  тақтаға  етістіктің 
тҥрлеріне мысал жазғанда, етістіктің қай тҥрлері келетінін байқап отыр деп тапсырма береді. Немесе 
соның  кӛрнекі  қҧралын  тақтаға  ілгенде,  қызылмен  жазылған  объект  нені  кӛрсететінін  байқауды 
тапсырады. 
         2/. Байқағанда, оқушы назары алдымен не нәрсеге, сонан кейін қайсысына аударылатынын айту, 
яғни байқаудың жоспары мен жҥйесін ҥйрету. 
3/. Байқаудың мақсатын және оның пайдасын таныту. Мысалы, етістікті жазуда да, сӛйлеуде де 
дҧрыс қолдана білу ҥшін, оның мағынасы мен формаларын білудің міндет екенін аңғару /келып емес 
кел + іп, кел – а емес кел – е екенін дҧрыс қолдана білу/. 
6.
 
Байқалғандарынан ненің басты, ненің қосымша фактор екенін аңғару. 
7.
 
Байқалған фактілерінің негізінде дҧрыс ой қорытындысын шығару. 
8.
 
Ой 
қорытындысының 
дҧрыстығын 
байқаған 
фактілермен 
дәлелдеп 
беру. 
Байқау аз уақыттық та, кӛп уақыттық та болып келеді. Аз уақыттық байқау сабақтың әр кезеңінде бола 
береді.  Ал  кӛп  уақыттық  байқау  тіл  сабағында  қазір  онша  кӛп  орын  алмайды.Қазақ  тілі  сабағында 
етістіктен білім беруде ең тиімді байқау – аз уақыттық байқау. Байқаудың тым ҧзаққа созылғаны /3-4 
сағатта  бір  ғана  объектіні  байқау/  оқушыларды  жалықтырады.  Соның  салдарынан  басқа  сабақтарда 
олардың  байқауға  ықыласы  болмайды.  Сондықтан  да  етістікті  оқытқанда,  аз  уақыттық  байқау  әдісі 
тиімді.Осындай  талаптарға  сай  ҧйымдастырылған,  қолданылған  байқау  әдісі  оқушыларға  тілдік 
фактілерді тануға, соның негізінде етістік жӛнінде ереже /ой қорытындысын/ айтуға және сол ережені 
фактілер  арқылы берік, саналы тҥрде  еске  сақтауына,  белсенділігін  арттыруға,  ӛздігінен жҧмыс істеу 
қабілетін дамытуға мҥмкіндік жасайды. 
Сабақ барысында  оқушыға ауқымды бҧл сӛз табын ҥйрету- мҧғалімнен асқан шеберлікті талап 
етеді. Заманына орай сабақ беру- бҥгінгі мҧғалім ҥшін бҧлжымайтын талап екендігін ҧмытпайық .  
 
Әдебиеттер 
1.
 
К.Аханов    «Тіл білімінің негіздері»    Алматы «Санат» 2003ж 
2.
 
Ә.Исабаев  «Қазақ тілін оқыту методикасы». 
3.
 
Тҥрлі әдістемелік журналдар 
 
 
О.  БӚКЕЙДІҢ «САЙТАН  КӚПІР»  ПОВЕСІНДЕГІ  ЖАЗУШЫНЫҢ   СӚЗ  ҚОЛДАНУЫ  
ШЕБЕРЛІГІ 
 
Мамуржанова   Рухсора  Сабиржановна 
№10 Қарабҧлақ жалпы орта мектебі, Сайрам ауданы    
 
 «Ӛмірдің қандай қиын-қыстау 
кездері, қандай ауыр минуттары 
басқа тҥссе де, менің жҥрегім: 
"Жасай бер, адам!"— деген 
гимнді шырқаудан танған емес». 
                             М. Горький. 
 
Айқай-жаңғырық. 
Айқай жаңғырыққа тең. Ал жаңғырықтан біздер, біздің іс-әрекетіміз, ой-мақсатымыз, тіпті бҥкіл дҥние, 
кҥллі адамзаттың барлық тіршілігі, ӛмірінің мән-мағынасы жаратылғандай. "Жҧмыр жердің бетін тӛрт 
миллиардтан  астам  адамның  аяғы  таптап,  дҥниені  ӛз  айқайларымен  кҥңірентіп  жҥр.  Тек  жердің 
астындағыларда  ҥн  жоқ.  Егер  қҧдайдың  қҧдіретімен  сол  ӛлілер  қайтып  оралса,  бҧл  жалғаннан  ҥн-
тҥнсіз,  жым-жырт  ӛтуді  тірілерге  ҥйретер  ме  еді,  қайтер  еді...  бір-біріне  қатты  сӛз  айтпай,  бірінің 
тыныштығын екіншісі бҧзбай, жылқының жусағанындай, бейбіт те берекелі ӛмір орнатар ма еді, қайтер 
еді, егер аруақтар зәуде қайтып оралса... (шіркін-ай, қайтып оралса) дҥниедегі сансыз сҧмдықтың бет 
пердесі  ашылып,  БІЗДЕР  ҧяттың  отына  ӛртеніп  кетер  едік-ау...  Амал  қайсы,  ОЛАР  ешқашан  да, 
ешқашан  да  қайтып  келмейді.  Сондықтан  да  кеңірдегіміз  жыртылғанша  АЙҚАЙЛАЙЫҚ!  Ӛйткені 
АЙҚАЙСЫЗ дҥние тҧл. 
Айқайлау  дегеніміз  —  ӛмір  сҥру....  Осы    сӛздерді      О.    Бӛкейдің    «Сайтан    Кӛпір»    повесінен  
оқуға    болады.О.  Бӛкей  ӛз  кейіпкерлерінің  іс-әрекетінен  гӛрі,  олардың  ішкі  әлеміне,  жан-дҥниесіне 
кӛбірек ҥңіледі. Олардың жаны таза, сезімі сергек, жақсылыққа жаны қҧштар, шетінен арманға қҧлаш 
ҧрған  арманшыл,  қиялшыл  болып  келеді.«Сайтан  кӛпір»  повесіне  анық  ӛмірдің  қандай  қиын-қыстау 

191 
 
кездері,  қандай  ауыр  минуттары  басқа  тҥссе  де,  менің  жҥрегім:  «Жасай  бер,  адам!»,  –  деген  ҧранды 
шырқаудан танған емес – М. Горький сӛзін эфиграф есебінде алуы да тегін емес. Ӛйткені жазушы ӛз 
кейіпкерінің азаматтық, ерлік тҧлғасын, тӛзімділігін «Сайтан кӛпірдің» тар қыспағына салып сынайды. 
Басқа тҥскен қиыншылыққа қарсы ерлікпен кҥресе отырып, олар қуаныш пен қайғының, кҥйініш пен 
сҥйініштің алуан тҥрлі сәтін бастан кешеді.  Негізінен,«Сайтан кӛпірдегі» Аспан шал шынында да ӛте 
қайратты еді. Атты шылбырсыз тоқтата салатын. Асқан кҥштің иесі еді. Әрі адал, әрі қайратты, жҥрегі 
таза  еді.  Аспан  шалдың  прототипі  –  Қабылбек  Кҥндебайҧлы  1926  жылы  Шығыс  Қазақстан  ӛңірі, 
Марқакӛл  ауданындағы  Сорвенок  ауылында  дҥниеге  келген.  10  жасында  жетім  қалып,  1936-1937 
жылдары  ағайындары  Катонқарағай  ауданы,  Еңбек  ауылына  кӛшіріп  алды.1948  жылы  сол  ауылдың 
Нҧржамал  есімді  қызына  ҥйленеді.  Сол  жылы  жылқышы  болып  жҧмыс  істейді.1957  жылы  7 
желтоқсанда  совхоздың  жылқыларын  таудағы  қыстауға  әкетіп  бара  жатқанда  қар  кӛшкіні  тҥседі. 
Кӛшкіннің арқасында Қаба ӛзеніндегі бӛгеліп қалған, атқы су оны ағызып әкетеді. Жеті кҥн самҧрсын 
тҥбінде  қалады.  Қалтасындағы  қҧртты  қорек  етеді.  14-желтоқсанда  іздеуге  шыққан  жылқышылар 
тауып алады. Ҥсікке шалынғандықтан екі аяғынан, оң қолының ҥш саусағынан айрылады. 31 жасында 
осындай  апаттан  аман  қалып, еңбекқорлығының  арқасында  тағы  да  34 жыл  ӛмір  сҥрген.  65 жасында 
1991 жылы 7-тамызда ауырып, науқастан қайтыс болған-  деседі.. «Сайтан кӛпір» повесінің идеясы – 
адамның  адалдығын  жырлау,  адамды  ардақтау.  Әсіресе  оны    повестің  мына  жерлерінен  аңғаруға 
болады. «...Табиғаттың тентек тепкісі әлгі жҧдырықтай ғана қҧдіретті адамға дарығанына қорлана ма, 
ышқынып  келіп,  айдаһарша  ысқырып  келіп  алды-артын  тҧмшалап,  ҥстіндегі  киімін  жҧлмалайды. 
Мҧнысы бекер әурешілік қана. Жҧдырықтай тҥйілген адам белін бҥкпеді, беті қайпады. Тек торы бие 
ғана  сыр  берді.  Мойнын  ішіне  алып,  қарсыдан  тҧрған  боранға  шыдай  алмай,  қырын  тарта  жӛнелді. 
Ондайда  Аспан  шал  сабалап-сабалап  жолға  салады.  Жағулы  отқа  жылынып,  салулы  тӛсектің  ҥстінде 
шҥкіршілік  жасап  отыра  бермей,  қандай  сор  айдап  шықты  десеңізші.  Ажал  шығар,  ажал-ау  айдаған. 
Жо-жоқ,  ажал  мҧны  емес,  бҧл  ажалды  алдына  салып  айдап  келе  жатқан  жоқ  па... 
Әлемдегі  әр  затты,  әзірше  болса  да,  жалмап  жҧтып,  жоғалтып  жіберген.  Айқай  дҥниенің  бар  билігі 
ӛзіне тиген, сол ӛзіне тиген аз сәттік билікке масаттанған қарлы боран мың-миллион қамшысын ҥйіріп, 
оң жамбасына келгеннің бәр-бәрін осқылап, кӛкайыл долылық қысып, ӛзгеше ӛкпелі қатыгез мінезбен 
осқырынады. Жолында кезіккеннің жон арқасынан таспа тіліп, табанына салып таптап, езуін айырып 
езгілеп  тастамақ  зіл  зала  ашуға  мінген.  Мҧны  біз  адам  мен  ажал  айқасы,  деп  айта  алмас  едік.  Айта 
алмайтын  себебіміз,  дҥниедегі  ең  асылын  іздеп  шыққан  Аспан  шал  табиғат  иеміздің  мынау  ҧлы 
сойқанынан тіпті де сескеніп келе жатпаған, қайта сол қанды сойқанды ӛзі іздеп, қане, қайсымыздың 
дәтіміз  шыдап,  қайсымыздың  қайратымыз  жетер  екен  деп,  еркектік  ерегеспен  бәстесуге  шыққан 
секілді.  Әзірше  екі  жақтан  да  осалдық  байқалмады.  Боран  —  қордалы  кӛрінеді,  ҧшы-қиыры  жоқ, 
миллиардтаған  қар  ҧшқындары  бірінен  соң  бірі  балалап,  қаулаған  ӛрттей  қаптағайлайды...» 
Шыны керек, повесті  оқи  келе  О.  Бӛкейдің  сӛз   қолдануы  оқырманға   жеткізу  шеберлігіне,  сҥлей   
суреткерлігіне      тәнті    болдым.    Мҧндай    шығарманы    жазу    ҥшін    ерен    еңбек,    асқан    талант  
керектігіне  кӛз  жеткіздім. 

жүктеу/скачать 5,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: