«Вітчизняна наука: сучасний стан, актуальні проблеми та перспективи розвитку»

«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
39 
 
 
Литература:
 
1. 
Огарь  Н.П.  Водные  экосистемы.  //  Ландшафтное  и  биологическое  разнообразие  Республики  Казахстан. 
ПРООН. –
 
Казахстан, Алматы: 2006. 
 
2. 
ГОСТ 3351
-74 
Вода питьевая. Методы определения вкуса, запаха, цветности и мутности. 
 
3. 
ГОСТ 4151
-72 
Вода питьевая. Метод определения общей жесткости.
 
4. 
ГОСТ 26449.1
-85 
Установки дистилляционные опреснительные стационарные. Методы химического анализа 
соленых вод. 
 
5. 
ГОСТ 18164
-
72 Вода питьевая. Метод определения содержания сухого остатка.
 
6. 
ГОСТ 4011
-72 
Вода питьевая. Методы измерения массовой концентрации общего
 
железа. 
 
7. 
ГОСТ 4389
-72 
Вода питьевая. Методы определения содержания сульфатов. 
 
8. 
ГОСТ 4245
-72 
Вода питьевая. Методы определения содержания хлоридов.
 
9. 
СТ  РК  ГОСТ  Р  51301
-
2005  Продукты  пищевые  и  продовольственное  сырье.  Инверсионно
-
вольт
-
амперметрические методы определения содержания токсичных элементов (кадмия, свинца, меди, цинка).
 
10. 
ГОСТ 26927
-86 
Сырье и продукты пищевые. Методы определения ртути. 
 
11. 
СТ  РК  ГОСТ  Р  51962
-
2005  Продукты  пищевые  и  продовольственное  сырье.  Инверсионно
-
вольтамперометрический метод определения массовой концентрации мышьяка.
 
12. 
ГОСТ 18826
-73 
Вода питьевая. Методы определения содержания нитратов. 
 
13. 
Николадзе  Г.И.,  Минц  Д.М.,  Кастальский  А.А.  Подготовка  воды  для  питьевого  и  промышленного 
водоснабжения. –
 
М.: Высшая школа, 1984. –
 
368 с.: ил. 
 
14. 
Николадзе Г.И. Улучшение качества подземных вод. –
 
М.: Стройиздат, 1987. –
 
470 с.
 
 
 
Лидия Ани енко 
 
(Брянск, Россия)
 
 
УРБАНОБРИОФЛОРА: БИОРАЗНООБРАЗИЕ И ПРИМЕНЕНИЕ В БИОИНДИКАЦИИ
 
 
В  последнее  время  значительно  возрос  интерес  к  изучению  флоры  и  растительности  антропогенных 
местообитаний, в том числе и урбоэкосистем. Исследований, посвященных мохообразным, произрастающим на 
таких территориях (особенно в средних и крупных городах), до настоящего времени немного, особенно в области 
комплексных флористических и токсико
-
химических работ. 
 
Цель  статьи  –
 
представить  обзор  бриофлористического  разнообразия  крупного  города  и  перспектив 
использования мохообразных в химическом мониторинге общего загрязнения сред обитания.
 
Бриофлора  г.  Брянска  изучалась  маршрутным  методом  на  общей  площади  в  230  км
2
  [4,  c
.  3].  При 
определении  степени  активности  вида  учитывались  показатели,  предложенные  Б.А.  Юрцевым  (1968): 
разнообразие  заселенных  экотопов,  степень  постоянства  присутствия  вида  на  данном  экотопе,  общий  уровень 
численности в пределах заселенного экотопа [10, с. 88]. 
 
На  основе  региональных  коэффициентов  полеотолерантности  (
a
i
)  для  16  видов  мхов  [2,  с.  265] 
рассчитаны  синтетические  индексы  полеотолерантности  (ИП)  для  147  участков  четырех  районов  г.  Брянска  по 
формуле  Х.Х.  Трасса  [8,  9,  с.  124],  и  индексы атмосферной  чистоты  (ИАЧ)  по  формуле  Де  Слувера,  Ле  Влана 
(1970)  для 
Orthotrichum  obtusifolium 
[11,  с.  44].  Химический  анализ  валовой  концентрации  элементов  группы 
тяжелых  металлов  (ТМ)  в  эпифитных  видах  проводился  на  приборе  «Спектроскан  Макс»  по  «Методике 
выполнения измерения массовой доли металлов и оксидов металлов в порошкообразных пробах почв методом 
рентгенофлуоресцентного  анализа.  М049
-
П/04»  [5].  Определялись  ориентировочно
-
допустимые  концентрации 
(ОДК) ТМ по ГН 2.1.7.2041
-
06, ГН 2.1.2042
-06 [6].  
Разнообразие  экотопов  в  городах  позволяют  существовать  в  городе  бриофитам  с  разнообразными 
требованиями к характеру и богатству субстрата, влажности. 
 
На территории селитебных и промышленных зон Брянска найдено 62 синантропных бриофитов, из них 
32 видов –
 
эпифиты (облигатные или факультативные. Для зарубежной городской бриофлоры число эпифитных 
видов  колеблется  от  4  (для  Садбери)  до  29  (для  Виннипега)  и  36  (для  Монреаля).  Все  зарубежные  авторы 
отмечают  закономерное  уменьшение  видового  разнообразия,  проективного  покрытия  и  жизненности  мохово
-
лишайникового покрова в градиенте урбанизации. Ведущее место в изученных местообитаниях экотопов города 
занимают виды семейства 
Bryaceae, Dicranaceae, Polytrichaceae
. Возобновление мохового покрова на участках с 
нарушенным почвенным покровом происходит в несколько стадий. На ранних этапах зарастания доминирующую 
роль  играют  пионерные  виды 
Bryum  argenteum,  B.  caespiticium,  Ceratodon  purpureus,  Polytrichum  piliferum
.  На 
сооружениях  из  камня,  бетона  поселяются  в  числе  пионерных  видов 
Pseudoleskeella  nervosa,  Ceratodon 
purpureus,  Brachythecium  salebrosum
.  Так,  основу  флоры  составляют  виды,  принадлежащие  к  группе 
ксеромезофитов,  мезофитов,  мезоксерофитов.  В  зависимости  от  субстратной  приуроченности  бриофиты 
городской черты Брянска относят к эпигейным (25 видов), эпиксильным (5 видов), эпифитным (32 вида).
 
В  8  крупных  лесопарковых  комплексах,  входящих  в  черту  города  Брянска,  обнаружены  89  видов 
мохообразных, среди которых 49 эпифитных видов, 15 эпиксильных, 25 эпигейных. 
 
В городской экосистеме бриофиты активно заселяют фундаменты домов, покрытые трещинами, заборы, 
крыши домов, остановок, подсобных строений. Многие эпигейные виды сменяют свою экологическую нишу. Так, 
Bryum  argenteum,  Bryum  campestre 
обнаружены  на  строительном  материале,  на  застывших  цементных 
растворах,  фундаментах  построек. 
Leskea  polycarpa 
найдена  на  гранитной  облицовке  здания  каменных 
облицовках парапетов. Наиболее распространены в условиях города эпифитные и эпигейные виды, практически 
отсутствуют  облигатные  эпиксилы.  Особи 
Bryum  argenteum 
активно  заселяют  крыши  остановок,  там,  где 
накапливается  небольшой  слой  почвы. 
Funaria  hygrometrica 
часто  поселяется  вдоль  дорожек  на  газонах,  по 
обнажениям  почвы  вдоль  асфальта,  найден  и  на  строительных  материалах.  Некоторые  бриофиты  были 

40 
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
 
 
 
обнаружены на субстратах, не существующих  в естественных  условиях: кирпиче и цементе строений, шифере, 
бумаге. 
 
Наиболее  часто  на  территории  города  зарегистрированы 
Bryum  argenteum,  Serpoleskea  subtilis, 
Orthotrichum  obtusifolium
.  Практически  все  виды  урбанобриофлоры  –
 
аборигенные  (апофиты),  что  характерно  и 
для других исследованных регионов [3, с. 35; 7, с 143]. В естественных условиях они произрастают в различных 
сообществах и открытых группировках.
 
Среди  мохообразных  города  выделяется  группа  из  наиболее  активных  видов: 
Brium  argenteum,  B. 
caespiticium,  Amblystegium  serpens,  Leskea  polycarpa,  Ceratodon  purpureus,  Cirriphyllum  piliferum,  Orthotrichum 
obtusifolium,  Pseudoleskeella  nervosa,  Platygyrium  repens,  Leptobryum  pyriforme,  Hypnum  cupressiforme,  Abietinella 
abietina
.  Эти  бриофиты
-
урбанофилы  обладают  высокой  способностью  к  вегетативному  размножению, 
двудомностью, жизненными формами, устойчивыми к рекреационной и иной антропогенной нагрузке, относятся 
в основном к наземным светолюбивым формам, базо
- 
и нитрофилам, устойчивым к вытаптыванию, засолению и 
загрязнению SO
2
.  
В  целом  урбанобриофлоре  Брянска  характерны  следующие  черты:  малый  видовой  состав, 
доминирование видов верхноплодных мхов, снижение доли семейств 
Mniaceae, Sphagnaceae, Amblystegiceceae, 
характерных  для  естественных  местообитаний,  преобладание  видов  верхоплодных  мхов,  закономерного 
уменьшения числа видов по градиенту «периферийные участки –
 
центральные».
 
В отношении экологических групп по приуроченности к субстратам показано преобладание эпифитов, а 
также  видов  на  таких  нарушенных  местообитаниях,  как  канавы  и  ямы  антропогенного  происхождения, 
находящихся  на  различных  этапах  зарастания,  изменение  местообитаний  с  заселением  субстратов 
искусственного происхождения. 
 
Показатели синтетических индексов –
 
ИП и ИАЧ, рассчитанных с применением бриофитов, –
 
позволяют 
успешно  проводить  картирование  территории  урбоэкосистемы  по  общему  состоянию  атмосферы.  В  г.  Брянске 
значения ИП изменялись от 4,4±0,56 до 9,8±0,98, что дало основание выделить две группы зон, различающиеся 
по качеству воздуха. Первая зона –
 
смешанная (ИП от 4,4 до 7,0), вторая –
 
зона борьбы (ИП от 7,1 до 9,8). Для 
лишайников  ИП  оказались  меньше,  чем  для  бриофитов  [1,  с.9].  В  настоящее  время  даже  на  периферийных 
участках (окраина урбоэкосистемы) не отмечены участки с нормальной зоной по ИП.
 
Значения ИАЧ позволили разделить территорию Брянска на три группы зон: высокого (ИАЧ от 4 до 10), 
умеренного  (ИАЧ  от  11  до  16)  и  малого  (ИАЧ  >  16)  загрязнения.  Расположение  различных  видов  зон, 
определенных по значениям синтетических индексов, закономерно выявляют территории с различным  уровнем 
техногенного загрязнения.
 
Геоботанические показатели эпифитных синузий мохообразных (проективное покрытие, видовой состав 
синузий)  прекрасно  отражают  общее  состояние  атмосферы,  что  подтверждают  количественные  синтетические 
индексы. Виды
-
индикаторы общего состояния атмосферы –
 
эпифиты рода 
Anomodon. 
Анализ  содержания  ТМ  в  фитомассе  эпифитных  видов  мхов  –
  Orthotrichum  obtusifolium  O.  speciosum, 
Hypnum  cupressiforme,  Platygyrium  repens 
(смешанные  образцы)  –
 
показал  превышение  ОДК  по  валовому 
содержанию некоторых ТМ.
 
 
 
Таблица 1 –
 
Валовое содержание ТМ (М

m
, мг/кг) в смешанных пробах эпифитных мхов на пробных 
площадках г. Брянска
 
ТМ
 
Зоны по ИП и ИАЧ
 
ИП от 4,4 до 7,0, 
 
ИАЧ от 11 до 16, > 16
 
ИП от 7,1 до 9,8
 
ИАЧ от 4 до 10
 
Sr 
97,4±8,93
 
96,9±8,12
 
Pb 
78,65±6,43
 
89,6±7,31
 
As 
1,4±0,93
 
2,85±0,86
 
Zn 
79,95±1,03
 
117,25±1,17
 
Cu 
31,25±3,45
 
42,8±3,31
 
Ni 
30,95±2,42
 
38,15±
2,41 
Co 
0 
1,45±0,11
 
Fe 
18738,15±230,18
 
31595,65±270,88
 
Mn 
945,5±13,46
 
2874,0±13,11
 
Cr 
53,6±5,72
 
67,45±6,48
 
V 
0 
0 
Ti 
0 
0 
В зонах умеренного (ИП от 4,4 до 7,0, ИАЧ от 11 до 16, > 16) и высокого загрязнения (ИП от 7,1 до 9,8, 
ИАЧ от 4 до 10) выявлено превышение ОДК по свинцу (ОДК = 32,0 мг/кг), никелю (ОДК = 20,0 мг/кг)
 
и цинку (ОДК= 
55,0 мг/кг). В побегах бриофитов зоны высокого загрязнения превышает ОДК концентрация мышьяка  (ОДК= 2,0 
мг/кг),
 
меди  (ОДК=33,0  мг/кг)  и  марганца  (ОДК=  1500,0  мг/кг).  В  образцах  мхов  зоны  высокого  загрязнения 
выявлен  кобальт  –
 
элемент  типично  техногенного  загрязнения.  Различия  в  валовом  содержании  ТМ  в 
смешанных образцах бриофитов для зон умеренного и высокого загрязнения статистически не значимы для всех 
элементов,  кроме  марганца  и  кобальта.  Отмечено,  что  высокие  концентрации  марганца  сопряжены  со 
значительным содержанием в побегах мхов биогенного элемента железа. 
 
Итак,  применение  расчетных  синтетических  индексов  в  оценке  общего  состояния  атмосферы 
урбоэкосистемы  обосновано  и  подтверждено  различными  показателями  химического  состава  смешанных 
образцов  эпифитных  бриофитов  по  ТМ.  Индикаторную  значимость  имеет  показатель  валового  содержания  в 
образцах бриофитов кобальта, мышьяка, меди и марганца. 
 
 

«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
41 
 
 
Литература:
 
1. 
Анищенко  Л.Н.  Брио
- 
и  лихеноиндикационная  оценка  общего  атмосферного  загрязнения  городской 
экосистемы  /  Л.Н.  Анищенко  //  Матер.  1
V 
Межвуз.  конф.  молодых  ботаников:  Растения,  микроорганизмы  и 
среда. –
 
СПб.: Гидрометеоиздат, 2000. –
 
С.9.
 
2. 
Анищенко Л.Н. Бриоиндикация общего состояния атмосферы городской экосистемы (на примере г. Брянска) / 
Л.Н. Анищенко // Экология. –
 2009. 
–
 
№ 4. –
 
С. 264
-270. 
3. 
Белкина  О.А.  Листостебельные  мхи  антропогенных  местообитаний  Мурманской  области  /  О.А.  Белкина  // 
Ботан.журн. –
 2001. 
–
 
№ 11. –
 
Т. 86. –
 
С. 21
-36. 
4. 
Брянск. Карты городов России. –
 
М.: Роскартография, 1997. –
 
20 с.
 
5. 
Методика  выполнения  измерений  массовой  доли  металлов  и  оксидов  металлов  в  порошкообразных  пробах 
почв методом рентгенофлуоресцентного анализа. М 049
-
П/04.
-
С
-
Пб.: ООО НПО «Спектрон»
, 2004. 
–
 
20с.
 
6. 
ПДК и ОПДК химических веществ в почве (ГН 2.1.7.2041
-
06, ГН 2.1.2042
-06). 
7. 
Попова Н.Н. Особенности городских бриофлор средней полосы России / Н.Н. Попова // Проблемы ботаники 
на рубеже ХХ
-
ХХ1 вв. Тез.докл. на 11(Х) съезде РБО. –
 
СПб., 1998 б.
 
–
 
С. 141
-144. 
8. 
Трасс Х.Х. Анализ лихенофлоры Эстонии: Автореф.дисс. …докт.биол.наук. –
 
Л.: БИН АН СССР, 1968. –
 
80 с.
 
9. 
Трасс  Х.Х.  Классы  полеотолерантности  лишайников  и  экологический  мониторинг  /  Х.Х.  Трасс  //  Проблемы 
экологического мониторинга и моделирования экосистем. –
 
Л., 1985. –
 
Т.7. –
 
С. 122
-137. 
10. 
Юрцев  Б.А.  Флора  Сунтар
-
Хаята:  Проблемы  истории  высокогорных  ландшафтов  /  Б.А.  Юрцев.  –
 
Л.:  Наука, 
1968. 
–
 
236 с.
 
11. De  Sloover  J.,  LeBlanc  F.  Mapping  of  atmospheric  pollution  on  the  basis  of  lichen  sensitivity  /  J.  De  Sloover,  F. 
LeBlanc  //  Proc.  Symp.  Recent  Advances  in  Tropical  Ecology.  Ed.by  R.Misra.  Varansi.  R.  Misra,  B.  Gopal 
–
  eds. 
1968. 
–
 P. 42-56. 
 
 
Нәзгул Әужанова, С. Наукибаева 
 
(Талдықорған, Қазақстан) 
 
 
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МАЗМҰНДЫ ТОПСЕРУЕНДЕРДЕ ПОЭЗИЯНЫ ҚОЛДАНУ 
 
 
Табиғатты  жақсы  көрген  адам  –
 
бекерге  өсімдікті  жұлып,  ұя  бұзып,  аң  ауламайды.  Табиғат  немесе 
қоршаған  орта  –
 
оқушыларды  ойлау  қабілетіне,  жетілуіне,  дұрыс  сөйлеуіне  т.б.  қабілеттерге  ықпалын  тигізуі 
туралы  айта  кетсек.  Егерде  біз  –
 
оқушыларды  күннің  шығуымен  батуының  немесе  аспанның ашық  түсіне,  жаңа 
жауған  қардың  пішінінің  әдемілігіне,  қарлығаштың  ұшуына  қызықтырсақ,  оның  көркем  талғамы  молайып,  ол 
қоршаған ортаны тереңірек түсініп, табиғаттың сұлулығын өз қолымен жасауға тырысады.
 
Сондықтан  да  топсеруендердің  танымдық  және  тәрбиелік  үлкен  мәні  бар.  Топсеруенге  қатысушылар 
жергілікті  жермен,  әртүрлілігі  және  ерекшелігімен  қоршаған  ортаның  тыныс  тіршілігімен  танысады.  Олар 
балалардың  білімін  кеңітіп  тереңдетеді.  Мұғалім  әрбір  тақырыпты  өту  алдында  оқушылардың  білім  қорын 
анықтап жаңа сабақты осыған негіздеп өткізеді.
 
Айналамен таныстырудың негізгі мақсатының бірі –
 
баланың көргендерін кейін көзге елестете білуге, ол 
жайында әңгімелеп беруге, ой қорытып, сөйлем құрауға үйрету.
 
Топсеруендерде поэзияның қолдану үлкен мәні 
бар.
 
«Бүкіл дүниеге, бүкіл табиғатқа жан беріп, меңіреу тасты да, қырдың қылтанағын да, сарқыраған бұлақты 
да,  майда  қоңыр  желді  де  сүйіспеншілік  тілмен  сөйлету  керек»  –
 
деп,  ұлы  орыс  халқының  атақты  сыншысы 
В.Белинский  айтты.  Абайдың  «Қыс»,  «Жаз»,  «Күз»,  «Жазғытұқрым»,  өлеңдерін  аса  қадірлеп  сүйіп  оқимыз. 
Жасөспірімдер де Абайдың өмірлі өлеңдерінен эстетикалық ләззат, рухани байлық алады. «Қыс» деген өлеңінде 
Абай жылдың бір мезгілін былай суреттеген [1, 2]:
 
Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,
 
Соқыр мылқау танымас тірі жанды,
 
Үсті
-
басы ақ қырау, түсі суық,
 
Басқан жері сықырлап келіп қалды.
 
Дем алысы үскірік аяз бен қар, 
 
Кәрі құдаң қыс келіп әлек салды.
 
Адам бейнесінде суреттеп айтылған өлеңнің кішкентай осы үзіндісін оқығанда
-
ақ, бала көз
 
алдына бірден 
аяз атаны елестететді. Осы өлеңнің соңында Абай:
 
Қыспен бірге тұмсығын салды қасқыр,
 
Малшыларым, қор қылма итке малды.
 
Сонғы малды жайып күзетіңдер,
 
Ұйқы өлтірмес қайрат қыл, бұл қамалды, –
 
деп малшыларды одан бетер жігерлендіре түседі.
 
«Жазғытұрым»  өлеңін  Абай  табиғатқа  жан  беріп  өмір  тілімен  суреттеген.  Меңіреу  тасты,  қырдың 
қылтанағын да, сарқыраған бұлақты да, майда қоңыр желді де гүл үстінде ұшып жүрген көбелекті сүйіспеншілік 
тілмен, өмір тілімен сөйлете білген.
 
Жазғытұрым қалайды қыстың сызы,
 
Масатыдай құлпырар жердің жүзі.
 
Жан жануар адамзат жанталаса, 
 
Ата
-
анадай елжірер күннің көзі.
 
Қырдағы ел, ойдағы елмен араласып,
 
Күлімдесіп көрісіп, құшақтасып,
 
Шаруа қуған жастардың мойны босап, 
 
Сыбырласып, сырласып, мауқын басып.
 
Түйе боздап, қой қоздап, қорада шу,
 
Көбелекпен құстар да сайда ду
-
ду.
 
Гүл мен ағаш майысып қарағанда, 
 
Сыбдыр қағып бұраңдап ағады су.
 
Өз елінің қадірін түсінген бала сол елдің нағыз патриоты болып тәрбиеленеді. Өйткені табиғаттың әсем, 
сұлу көріністерін сипаттау эстетикалық тәрбиннің бір түрі [3]:
 
Қырда торғай сайраса, сайда бұлбұл,
 
Тастағы үніні қосар байғыз көкек, –
 

42 
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
 
 
 
Деген суреттемелердің әсемдігі жан жануарлар тіршілігінің сәулетті көріністерін бейнелейді. Эстетикалық 
тәрбие көбіне ақын тәрбиесімен тығыз байланысты.
 
Осындай әсемдіктің сұлу көріністерінің тағы бір түрі Абайдың 
«Желсіз түнде жарық ай» деген өлеңінен табылады.
 
Желсіз түнде жарық ай,
 
Сәулесі суда дірілдеп,
 
Ауылдың жаны терең сай,
 
Тасыған өзен гүрілдеп,
 
Қалың ағаш жапырағы
 
Сыбырласып өзді
-
өзі,
 
Көрінбей жердің топрағы, –
 
Құлпырған жасыл жер жүзі.
 
Абай «Жаз» деген өлеңін, де:
 
Жаздыгүн шілде болғанда,
 
Көгорай шалғын бәйшешек,
 
Ұзарып өсіп толғанда,
 
Күркіреп жатқан өзенге
 
Көшіп ауыл қонғанда,
 
Шұрқырап жатқан жылқының
 
Шалғыннан жоны қылтылдап,
 
Ат, айғырлар, биелер,
 
Бүйірі шығып ыңқылдап.
 
Арасында құлын, тай,
 
Айнала шауып бұлтылдап, –
 
деп суреттеді. Міне, осында қанша өмір, қаншама табиғат құбылыстары жан сүйсінерлік қандай тамаша 
эстетикалық  көріністер  бар.  Мұнда  табиғаттың  сәнді  ұлылығы,  сұлулығы,  мал  баққан  шаруалар  тіршілігімен 
үндесіп,  адамның  шексіз  әсем  әлемге  араласуы  біздерді  еріксіз  өзіне  баурап  алады.  Осының  бәрі  де 
жасөспірімдер үшін өмір танытарлық дүние. 
 
Табиғат  лирикасы  суреттеген  ақын
-
жазушылардың  қатарына  қазақтың  ақиық  ақыны  І.Жансүгіровты 
жатқызуға болады. Ілияс поэзиясындағы мөлдір арнаның бірі –
 
табиғат лирикасы, Туған жердің, елінің тау
-
тасын, 
өзен
-
көлін беріле сүйген патриот ақын қоршаған ортаның ғажап сұлулығынан өз шабытынан нәр алып, сан алуан 
бояулары  буырқанған  ғажап  суреттер  салды.  Оладың  ішінде  нақты  географиялық  адресі  танылатын  «Ағынды 
менің Ақсуым» табиғаттың бір сәттегі көрінсін бейелейтін «Ақшам», «Бұлт», «Желді күн», «Жазға таң» құбылысты 
көз алдына әкелетін «Жауында», «Жел», «Тас» сан алуа үлгілер бар[4, 98 б.]:
 
Қазақ  поэзиясында  Абай  қалыптастырған  табиғат  лирикасының  ілгері  өрістеуін  Ілияс  есіміміен  тығыз 
байланыста  қарау  керек.  Табиғаттың  дәстүрлі  маусымдарына  арналған  ақынның  алғашқы  өлеңдерінің  бірі 
«Жазғы салым» [5, 29]:
 
Күркіреп, күңіреніп аспан,
 
Сіркіреп бұлт тұмшалап, жаңбыр жауар.
 
Дүркіреп жауқзындар жара гүлін,
 
Үлбіреп өсер шөптер, құлпырар қыр.
 
Жалтылдап жүнін тастар тай
-
тайлағы,
 
Бақылдап, көде қиқу шағала
-
қаз.
 
Былқылдып малға толар, қырдың қойны.
 
Сылқылдап әзілдесер, күлер сылқ
-
сылқ.
 
«Жазғытұрым»,  «Жазғы  шілде»,  «Күз»  өлеңдерінде  жыл  мезгілдері  табиғатттағы  өзгерістер  еңбек 
әректімен сабақтас бейнеленеді. 
 
Қыс, қар, мұз, қырау, қылау –
 
желді көміп,
 
Бұлт бүркеп, тұман төніпі, баса шөгіп.
 
Жер
-
көкті аяз бүріп, қызыл жалап,
 
Бұрқ
-
сарқ боран құсып, шашып төгіп...
 
Ойда омбы,
 
дөңде қағыл қырдың қары.
 
Жылымық, мұздақ болса, қырғындағы.
 
Табиғат
 
С. Науқибаева
Сен анасың, сен ардақты анасың
 
Жаздың оның күші менен жарасын
 
Әр түрлі шөп әр адамға ем болып
 
Тудырдың адамның ой
-
санасын.
 
Табиғат мен сүйемін өзіңді
 
Мәңгі өшірмес жылулық сен көзіңді
 
Қорға, қорғау табиғатты парызым
 
Жақсы болар саған бөлсек сезімді.
 
Қонды гүлге жайқалып бір көбелек
 
Тауға шығып жайнап тұрған гүл терсек
 
Тыңдасақ құстар әнін күндіз түні
 
Өстім соның арқасында еркелеп.
 
Пәк сұлулық табиғатқа жарасқан
 
Адам оның баласы ғой жаратқан
 
Құстар шулап жүрген бір кез қарасаң
 
Тұман басқан неге біздің көк аспан.
 
Табиғатсыз өмір сүре білмейсің
 
Сен көзіңсіз ештеңкені көрмейсің
 
Ол бір мүше жабысқан сенің денеңе
 
Ол бір нағыз таусылмас қызық әңгіме.
 
Осы өлең шумақтарынан жасаған қорытынды:
 
Бізді  қоршаған  орта
: 
жан
-
жануарлар
 
мен  өсімдіктер,  Жер  мен  Ай,  Күн
 
мен  алыстағы  жұлдыздар  ‒ 
осылардың барлығы да табиғат деген ауқымды ұғымды білдіреді. Адам
 
‒ табиғаттың ажырамас бөлігі. Сондықтан 
халқымызда  «Жер
-
Ана»  деген  егіз  үғым  қалыптаскан.  Жерді  өз  Анасындай,  Анасын  Күндей  қастерлеу  Ата 
қостаған  салтымыз.  «Жер  шоқтығы  ‒  Көкшетау»,  «Жер  жаннаты  ‒  Жетісу»  деп,  бабаларымыз  туған  жерге, 
табиғатқа деген ыстық махаббатын білдірген. Сондықтан табиғатты қорғау, аялау біздің қолымызда.
 

жүктеу/скачать 9,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: