АЗЯРБАЙЪАН МИФОЛОЭИЙАСЫ
139
Йахуд:
«Арьаб-арьаб гара таьын йыхылмышды, уъалды ахыр!..
Ганлу-ганлу суларын совулмушды, чаьлады ахыр!..»
[58, 66]
•
Гышла йаз антитеза шяклиндя гойулур; уьурсуз щадися-
ляр гышла, гялябяляр, йаранышлар йазла баьланыр.
Икинъи мисалда Бейряйин вятяниня эялиб чатдыьы, ата-
анасына говушдуьу заман вя мякан «йыхылмыш даьын тя-
зядян уъалмасы», «гурумуш суларын ъошуб чаьламасы» иля
ялагяляндирилир.
•
Заман топослары епик янянядя гящряманын йаш
мярщяляляри ясасында верилир;
•
Вахт сцрятли эюстярилир; «Ай кечди, ил кечди, он беш
йашында бир оьлан олды» ъцмлясиндя бюйцк бир дювр сыхышды-
рылмыш шякилдядир.
•
Заманын тярсиня дюнмясиня, эери гайытмасына –
гоъанын ъаванлашмасы, юлянлярин дирилмяси щалына да раст
эялирик.
Бу щаллар бир мякан дахилиндя заман узунлуьунун
функсионал вя поетик яламятляридир.
Гящряманын сяйащятляри вя сяфярляри бир мяканын даи-
рясиндян чыхыб юлкялярля, чайларла, дянизлярля, эюллярля,
даьларла, мешялярля мцшаийят олунур. Бу щалда заманла
мякан яламятляринин ялагялянмяси, баьлылыьы йараныр вя
«хронотоп» (вахт-йер) шяклиндя тясвир едилир. «Хронотоплар»
епосун бядии системиндя хцсуси поетик функсийа дашымагла
йанашы, щадисялярин заман узунлуьу вя мякан йерляшмяси-
ни абстарклыгдан конкретлийя доьру апаран ясас васитяляр-
дян бири кими чыхыш едир. М.М.Бахтин «заман-мякан ан-
лайышынын образлы шякилдя вя васитялярля ифадя едилмяси»
шяклиндя цмумиляшдиряряк эюстярир ки, «Чох сулардан
Бярпа, эенезис
140
кечдиляр, чох даьлары ашдылар» - дейяндя вахт мяканла го-
вушуг щалдадыр вя тясвирин «хронотоп»луьуну шяртляндирир
[142, 132-134].
Фактики олараг епик янянядя щям заман, щям дя мя-
кан гящряманын шярля тякбашына мцбаризясинин давамлы-
лыьына йардым едян васитя ролунда чыхыш едир. Она эюря ки,
щяр икиси епик щярякятин характерини неъя вар, еля, даща
доьрусу, ясяр йараданын нязярдя тутдуьу шякилдя эюстяр-
мякля даща фяал вязифя дашыйыъысына чеврилир. Санки гящря-
манлыг мцбаризяси башлайандан гуртаранадяк образла мя-
кан ролларыны дяйишдирир. «Даь йериндян ойнайыр», «ня-
рилдяйир», «булудлар кишняйир». «Китаби-Дядя Горгуд»да
щятта гящряманлар юз эцнащларынын сябябини мякана аид
амиллярдя ахтарырлар:
«Газан бяэ бурада йурдлян хябярляшмиш, эюрялим, ха-
ным, ня хябярляшмиш; Газан айдыр:
Гум гумламайым гума йурдум!
Гуланла сыьын-кейикя гоншы йурдум!
Сяни йаьы нерядян дарымыш, эюзял йурдум!
Аь бан евин дикиляндя йурды галмыш…[59, 301]
Бу о сябябдяндир ки, гядим заманларда йурд вя дюйцш
йерляри уьуру, гялябяни тямин едян ясас васитя кими
мцгяддясляшдирилир, йолунда ъанындан кечян иэидлярдян чох
щямин мяканлар хатырланырды.
М.М.Бахтин тцрк-монгол дастаны «Ъангар»дан бящс
ачанда башга термин тяклиф едяряк йазыр ки, «заманла мя-
канын тясвиринин давамлылыьында ейни функсийа дашыдыьыны
нязяря алыб, чох шярти олараг, онларын баьлылыьыны «хроноакт»
(йяни «щярякят заманы») анлайышы иля ифадя етмяк мяг-
сядяуйьундур» [143, 296]. Мясяляйя бу ъцр йанашанда
заман садяъя давамлылыг, юлчц щядди кими эютцрцлмцр,
щярякятин, щадисянин юзцнцн гейри-адилийинин нязяря чатды-
|