И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda
- Бұл бет үшін навигация:
- § 8. ГРАММАТИКАЛЫҚ МАҒЫНА МЕН ГРАММАТИКАЛЫҚ ФОРМАНЫҢ СӘЙКЕСТІГІЖӘНЕ НОЛЬДІК ФОРМА
- -ың, -ы, -ымыз, -ыңыз
| магына атаулы емес, грамматикалық мағынаның бір түрі бо-
лып табылатын категориялық грамматикалық мағына жай- ында гана болу керек. Қазақ тілінде грамматикалық форма дегенге белгілі бір грамматикалық топтагы создердің (сөз табының) түрлену, озгеру жүйесі болып табылатын, парадигмалық сипаттағы түлғалары, форма тудырушы қосымшалары (форма тудыратын жүрнақтар мен жалғаулар) жатады. өйткені олар (сөз табының парадигмалық сипаттағы түлғалары), ең алдымен, белгілі бір грамматикалық (категориялық грамматикалық) мағына білдірумен байланысты, екіншіден, грамматикалық мағына біреу ғана емес, түрлену жүйесіне байланысты әрі тектес, бір ыңғайлас, әрі өз ішінде бір-біріне қарама-қайшы мәндегі грамматикалық мағыналардың бірлігінен түрады. Сөйтіп, қазақ тілінде грамматикалық формаларға жалғаулар (көптік, тәуелдік, септік, жіктік) және форма тудыратын жүрнақтар (сын есімнің шырай түлғалары, етіс, күшейтпелі етістік, болымсыз етістік, түйық етістік, рай, шақ, есімше, косемше түлғалары) жатады. Грамматикалық форма, бір жағынан, создің сөйлеу проңесінде түрлену жүйесінің түлғалық көрінісі болып есеп- телсе, екінші жағынан, белгілі мәндегі грамматикалық мағынаны білдірудің жолы болып табылады. Яғни белгілі бір грамматикалық (категориялық грамматикалық) мағына белгілі бір грамматикалық формалар жүйесі я оның бір түрі арқылы беріліп отырады. Мысалы, тәуелдік мағына (оңаша түрі) 1-жақта -ым, -ім, -м, 2-жақта анайы -ың, -ің, -ң, сыпайы -ыңыз, Міне осьгадай мәндегі түлга грамматикалық форма деп аталады. 36 § 8. ГРАММАТИКАЛЫҚ МАҒЫНА МЕН ГРАММАТИКАЛЫҚ ФОРМАНЫҢ СӘЙКЕСТІГІЖӘНЕ НОЛЬДІК ФОРМА Тілімізде белгілі бір грамматикалық (категориялық грамматикалық) мағына белгілі бір грамматикалық форма — түлға арқылы берілетіні белгілі. Яғни грамматикалық мағына мен грамматикалық форма (түлға) бір-бірімен тығыз байланы- сты. Сұрақ. Грамматикалық мағынаның грамматикалық фор- мамен сәйкестігі дегенде әңгіме грамматикалық мағына атаулының бәрі туралы бола ма, әлде оның бір түрі жайында бола ма? Жауап. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкестігі сөз болғанда, әдетте категориялық грамматикалық мағына негізге алынады, өйткені жоғарыда көрсетілгендей, грамматикалық мағынаның осы түрі ғана ар- найы грамматикалық форма арқылы беріледі. Әрине, грамматикалық мағына мен грамматикалық форма бір-біріне сай келеді дегенде, сөздің құрамында ол екеуінің саны да әрдайым бірдей болады деген қорытынды тумайды. Кейде бір тұлғаның өзі бірнеше грамматикалық мағынаны және керісінше бірнеше грамматикалық форма бір мағынаны білдіріп те түрады. Мысалы, кітабым стол үстінде жатыр дегендегі кітабым сөзі кітап деген түбір мен -ым деген тәуелдік жалғауынан түрады. Ал осы -ым деген бір тұлға үш мағынаны білдіреді: 1) тәуелдік мағына, яғни кітап деген зат екінші затқа тәуелді, соның меншігі екенін білдіреді, бүл — негізгі мағынасы. Бүл жағынан қарағанда кітабың, кітабы, кітабымыз, кітабыңыз, т. б. сөздер қүрамындағы -ың, -ы, -ымыз, -ыңыз деген түлғалардың бір-бірінен мағынасы жағынан ешбір айырмасы жоқ, бәрі де тәуелділік, екінші затқа меншіктілік мағынаны білдіреді. Міне, 37 осыдан бір грамматикалық мағына, бірнеше грамматикалық түлға арқылы берілетіні анық көрінеді. Бірақ -ым қосымшасы тек тәуелділік мағынаны білдіріп қоймайды, сонымен бірге 2) жақтық мағынаны да білдіреді. Яғни зат (кітап) қай жаққа тәуелді екенін көрсетіп түр. Ол - айтушы жақ. (тілімізде үш жақ бар екені белгілі: айтушы жақ, тыңдаушы жақ және бөгде жақ немесе бірінші, екінші, үшінші жақ). Әрбір жақтың өзі де бірнешеге бөлінеді: көпше, жекеше және II тыңдаушы жақ - анайы, сыпайы. Міне, сондықтан 3) -ым түлғасы бірінші, ай- тушы жақты білдірумен бірге сол затқа (кітапқа) ие бір-ақ адам (жекеше), мен екендігін көрсетіп түр. Сөйтіп, сөз таптарының әрбір грамматикалық форма - түлғасы сөзге арнайы форма тудырушы косымша (жүрнақ, жалғау) қосылу арқылы грамматикалық (категориялық грамматикалық) мағынаны білдіреді. Ол грамматикалық мағына сөйлеу процесінде, контекст ішінде айқындалады. Сондьщтан да грамматикалық мағына мен грамматикалық форма сәйкес болады дейміз. Сүрақ. Грамматикалық мағынасыз грамматикалық фор- ма болмайды және грамматикалық формасыз грамматикалық мағына берілмейді дегенді қалай түсінеміз? Жауап. Грамматикалық мағына білдірмейтін грам- матикалық форма болмайды және грамматикалық форма- сыз грамматикалық мағына да болмайды дегенді бүлардың жаңағы қасиетінің негізінде ғана тек шартты түрде айта- мыз. Өйткені кейбір жағдайларда қазіргі тілімізде ешбір ар- найы грамматикалық түлғасыз-ақ белгілі бір грамматикалық мағына беріліп түрады. Сондай-ақ кейде сөз қүрамында белгілі бір грамматикалық форма болғанмен, ол өз бетінше грамматикалық мағына білдіре алмай, факультативті түрде формасыз форма М ыса л ы жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|