Монография Алматы, 2021 Қалибекұлы Толқын «Полилингва» баспасы Қазақстан республикасының білім

48
дегенді 白的药[bai de yao] ақ түсті дәрі деп 的-ны қосып айтуға 
келмейді. Сондықтан 白药 ‒ бағыныңқы-басыңқы формалы біріккен 
сөз. 白布[baibu] ақ мата дегенді 白的布[bai de bu] ақ түсті мата деп, 
的
-ны қосып айтуға көнеді. Сондықтан 白布 бағыныңқы-басыңқылы 
қатынастағы сөз тіркесі болады.
Ә. Баяндауыш-толықтауышты сөз тіркесі мен баяндауыш-
толықтауыш формалы біріккен сөздер.
Егер 着[zhe],了[le], 过[guo] (бұлар ‒ шақтық мағыналарды 
білдіретін шылаулар) сияқтыларды қосып айтуға болса, онда 
баяндауыш-толықтауышты сөз тіркесі болады; қосып айтуға болмаса, 
онда баяндауыш-толықтауыш формалы біріккен сөз болады. Мысалы, 
还击
[huanji]: қарымта соққылау, қарсы соққы беру дегенді 还了击 
[huan le ji] деп, 了 шылауын қосып айтуға мүлде болмайды, сондықтан 
ол сөз болады. 动员[dongyuan] жұмылдыру, аттанысқа келтіру 
дегенді 动了员[dong le yuan] деп, 了шылауын қосып айтуға келмейді, 
сондықтан ол сөз тіркесі бола алмайды. 读书[du shu] кітап оқу дегенді 
读着书
[du zhe shu] кітап оқып отыр деп, 着-ны қосып айтуға болады, 
сондықтан ол сөз тіркесі.
Б. Баяндауыш-толықтырғышты сөз тіркесі мен баяндауыш-
толықтырғыш формалы біріккен сөздер.
Сыңарлардың арасына 得 (得 ‒ толықтырғыштың белгісі), 
个
[ge], 不[bu] сияқты сөздерді қосуға болатын болса, онда 
баяндауыш-толықтырғышты сөз тіркесі болады; қосуға болмаса, 
баяндауыш-толықтырғыш формалы біріккен сөз болады. Мысалы, 
说明
[shuoming] анық түсіндіру дегенді 说得明 [shuo de ming] 
түсіндіруі анық деп, 得 шылауын қосып айтуға болмайды. 说清
[shuo qing] түсіндіріп айту дегенді 说不清[shuo bu qing] түсіндіре 
алмау деп айтуға болады, сондықтан ол ‒ сөз тіркесі.
В. Бастауыш-баяндауышты сөз тіркесі мен бастауыш-баяндауыш 
формалы біріккен сөздер.
Сыңарлардың арасына 不[bu] емес, 很[hen] өте сияқты сөздерді 
қосып айтуға көнсе, бастауыш-баяндауышты сөз тіркесі болады; егер 
қосуға көнбесе, бастауыш-баяндауыш формалы біріккен сөз болады. 
Мысалы, 心计[xinji] айла, ішкі есеп (xin: жүрек, ji: айла, тәсіл) дегенді
心不计
[xin bu ji] деп, 不[bu] сөзін қосып айтуға болмайды. 心服[xinfu] 
илану, көну, мойынсұну (xin: жүрек, fu: илану, көну) дегенді 心不服 
[xin bu fu] иланбау, көнбеу, мойынсұнбау деп айтуға болады.

49
Г. Салаласа байланысқан сөз тіркесі мен салаласа байланысқан 
қос сөздер.
Әдетте, етістіктен болған сыңарлардың араларына 并[bing] әрі, зат 
есімдерден болған сыңарлардың арасына 和[he] және, сын есімдерден 
болған сыңарлардың арасына 而[er] да/де, та/те... жалғаулықтарын 
қосып айтуға көнсе, салаласа байланысқан сөз тіркесі болады; қосуға 
көнбесе, салаласа байланысқан қос сөздер болады [53, 25-30 бб.].
Қазақ тіл білімінде күрделі сөз бен сөз тіркесінің жігін ажырату 
мәселесін алғаш сөз еткен ғалым Қ.Жұбанов болатын.
Жалпы күрделі сөз бен сөз тіркесі Н.Н.Прокопович, Н.И. Филичева, 
Ю.Сеидов, А.Каджиев, К.Аханов, М.Балақаев, А.Ысқақов, Ж.Шәкенов, 
Т.Сайрамбаев, Ә.Аблақов, С.Исаев, Е.Ағманов, Н.Оралбаева, Н.Құрманова 
және қытай ғалымдары Чын Янян, Ма Дыюан, Гау Личін т.б. еңбектерінде 
арнайы қарастырылған.
Құрылысы жағынан күрделі сөздер мен сөз тіркестері ұқсас, ал 
мағыналық жағынан олардың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. 
К.Аханов «Грамматика теориясының негіздері» еңбегінде сөзге 
(оның ішінде күрделі сөзге де) тән және оны (сөзді) сөз тіркесінен 
ажырататын белгілер ретінде семантикалық тұтастық, морфологиялық 
тұтастық, синтаксистік тұтастық белгілердің алынып жүргендігін айта 
келе, күрделі сөздер мен сөз тіркесінің айырмашылығын осы тұрғыдан 
сөз етеді [70, 56- 58 бб.].
Ж.Шәкенов «Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар» 
деген еңбегінде күрделі сөздердің сөз тіркесінен бір ерекшелігі оның 
құрамында қанша сөз болмасын бір екпін иеленіп, оның, әдетте, соңғы 
компоненттің ақырғы буынына түсіп, бір грамматикалық екпінмен 
айтылуы”, ‒ дей келе күрделі сөз бен сөз тіркесінің айырмашылығын 
фонетикалық тұрғыдан да қарастырады [83, 55 б.].
Ә.Аблақов, С.Исаев, Е.Ағмановтар «Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің 
дамуы мен лексикалану процесі» еңбегінде атаулық тіркестер мен 
еркін синтаксистік тіркестерді бір-бірінен ажыратудың қиындығы 
жөнінде: “Кей жағдайда еркін тіркестер мен атаулық тіркестердің 
ара-жігі жақындап, оларды ажырату қиынға соғады. Мәселен, аяқ 

жүктеу/скачать 6,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: