Монография Алматы, 2021 Қалибекұлы Толқын «Полилингва» баспасы Қазақстан республикасының білім
жүктеу/скачать 6,28 Mb. Pdf көрінісі
|
казыргы кытай жане казак...TOLKYN KALIBEKULY TEKST
| басым ауырды. Сөзбе-сөз: Мен бас ауыру). Бұл сөйлемнің құрамындағы
我 (мен) ‒ негізгі бастауыш, яғни тұтас сөйлемнің бастауышы болады, ал 头 (бас) ‒ сөйлемнің қосалқы бастауышы, 疼 (ауыру) ‒ сөйлемнің қосалқы баяндауышы болып тұр. Негізгі бастауыш пен қосалқы бастауыштың арасындағы байланыстарға қарай ББСС төмендегідей бірнеше түрге бөлінеді: 1. Негізгі бастауыш пен қосалқы бастауыштың арасында кең мағынадағы меншіктілік қатынас болады. Мысалы: 她‖性格温和。 [Ta‖xingge wenhe] (Оның мінезі жұмсақ. Сөзбе- сөз: Ол мінез жұмсақ). 她‖身体很健康。 [Ta‖shenti jiankang] (Оның денсаулығы жақсы. Сөзбе-сөз: Ол денсаулық жақсы). Мұндай сөйлемдердің құрамындағы негізгі бастауыш пен қосалқы бастауыштың арасында меншіктілік қатынас болатындықтан, әдетте, 的 шылауын (的 ‒ анықтауыштың белгісі) жұмсауға болады. Мысалы, екінші мысалды 她的身体很健康, ‒ деп, 的-ны қосып айтуға болады. Осы екі сөйлемнің білдіретін мағыналары да ұқсас, бірақ 的 жұмсалғаннан кейін сөйлемнің құрылымдық байланысы өзгереді. Яғни 她 (ол) анықтауыш мүшеге, ал 身体 (дене) тұтас сөйлемнің бастауыш мүшесіне өзгереді де, тұтас сөйлем “анықтауыш ‒ бастауыш ‒ баяндауыш” типті сөйлемге өзгереді. 2. Негізгі бастауыш қимыл-әрекеттің объектісі, ал қосалқы бастауыш қимыл-әрекеттің иесі (субъектісі) болады. Мысалы: 这件事‖我知道。 [Zhe jianshi‖wo bu zhidao] (Бұл істі мен білемін. Сөзбе-сөз: Бұл іс мен білу). 自己的事‖自己办。 [Ziji de shi‖ziji ban] (Өз ісіңді өзің істе. Сөзбе-сөз: Өз іс-ің өзі істеу). 92 3. Негізгі бастауыш қимыл-әрекеттің иесі (субъектісі), қосалқы бастауыш ‒ қимыл-әрекеттің объектісі. Мысалы: 我‖任何困难都不怕。 [Wo‖renhe kunnan dou bupa] (Мен ешқандай қиыншылықтан қорықпаймын. Сөзбе-сөз: Мен ешқандай қиыншылық қорықпау). 他‖一口水都不喝。 [Ta‖yi kou shui dou bu he] (Ол бір ұрттам су да ішпеді. Сөзбе-сөз: Ол бір ұрттам су да ішпеу). 4. Негізгі бастауыш пен қосалқы бастауыштың арасында айқындауыш-анықталушы қатынас болады. Айқындауыш қызметінде сілтеу есімдіктері, жіктеу есімдіктері жұмсалады. Мысалы: 一个边防军人，‖他时刻准备着为边关奉献一切。 [Yige bianfang junren‖ta shike zhunbei zhe wei bian’guan fengxian yiqie] (Шекарашы болғандықтан ол шекара заставасы үшін бәрін беруге әрқашан дайын. Сөзбе-сөз: Бір шекарашы, ол әрқашан дайын шекара застава үшін арнау бәрін). 祖国，‖这是一个神圣的名字。 [Zuguo‖zheshi yige shensheng de mingzi] (Отан деген қасиетті есім. Сөзбе-сөз: Отан ‒ бұл қасиетті есім). Бірінші сөйлемнің құрамындағы қосалқы бастауыш 他 (ол) негізгі бастауыш 军人-ды айқындап тұрса, екінші сөйлемнің құрамындағы қосалқы бастауыш 这 (бұл) негізгі бастауыш 祖国-ны айқындап тұр. 5. Негізгі бастауыштың алдында “туралы, жөнінде, жайында” деген мағына жасырын тұрады. Егер негізгі бастауышқа 对于, 关 于 , 对 (туралы, жөнінде, жайында) деген предлогтар жұмсалса, онда негізгі бастауыш сөйлемнің басында тұратын пысықтауыш мүшеге айналады. Мысалы:（关于）这件事‖我们不知道。[(Guanyu) zhe jian shi‖women bu zhidao] (Бұл іс туралы біз білмейміз. Сөзбе-сөз: Туралы бұл іс біз білмеу). Бірқатар сөйлемдердің қосалқы бастауышы баяндауыш- толықтауышты сөз тіркестерінен болады да, негізгі бастауышпен предикаттық қатынаста айтылады. Мысалы: 他‖做事认真。 [Ta‖zuo shi renzhen] (Ол жұмысты тиянақты істейді. Сөзбе-сөз: Ол жұмыс істеу тиянақты). 你‖说话清楚。 [Ni‖shuohua qingchu] (Сенің сөзің ұғынықты. Сөзбе-сөз: Сен сөз сөйлеу ұғынықты). Жоғарыда мысал ретінде келтірілген баяндауышы бастауыш- баяндауышты сөз тіркесінен жасалған сөйлемдердің құрамындағы қосалқы баяндауыштар ‒ етістік немесе сын есімдер, бұлардан басқа, 93 қосалқы баяндауыштары зат есімдерден жасалған сөйлемдер де бар. Мұндай сөйлемдер ауызекі тілде жиі ұшырайды. Мысалы: 苹果‖ 一公斤五元。 [Pingguo‖yi gongjin wu yuan] (Алманың бір келісі бес юан. Сөзбе-сөз: Алма бір келі бес юан). Қытай тілінде бастауыш-баяндауышты сөз тіркесі мен бастауыш- баяндауыш құрылымды сөйлемнің құрылысы сырттай қарағанда ұқсас. Бірақ олардың бір-бірінен айырмашылықтары бар: 1) бастауыш-баяндауыш құрылымды сөйлемде интонация болады, ал бастауыш-баяндауышты сөз тіркесінде интонация болмайды; 2) бастауыш-баяндауышты сөз тіркесі сөйлемнің белгілі бір мүшесі бола алады: 鸡叫的时候，我起床了。[Ji jiao de shihou, wo qichuang le] Әтеш шақырған кезде ояндым. Осы сөйлемнің құрамындағы 鸡叫[ji jiao] әтеш шақыру деген бастауыш- баяндауышты сөз тіркесі тұтас күйінде сөйлемнің анықтауышы болып тұр. 他身体健康。[Ta shenti jiankang] Сөзбе-сөз аударғанда: Ол денсаулық жақсы. (Оның денсаулығы жақсы). Осы сөйлемнің құрамындағы 身体健康 [shenti jiankang] денсаулығы жақсы деген бастауыш-баяндауышты сөз тіркесі сөйлемнің баяндауыш қызметін атқарып тұр; 3) бастауыш-баяндауышты сөз тіркесі кейде бастауыш-баяндауыш құрылымды емес сөйлемдердің құрамында белгілі бір сөйлем мүшесінің қызметін де атқара алады. Мысалы: 禁止机动车同行[Jinzhi jidongche tongxing] Мәшинелердің жүруіне болмайды деген сөйлемнің құрамындағы 机动车同行 жүктеу/скачать 6,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|