Монография Алматы, 2021 Қалибекұлы Толқын «Полилингва» баспасы Қазақстан республикасының білім
жүктеу/скачать 6,28 Mb. Pdf көрінісі
|
казыргы кытай жане казак...TOLKYN KALIBEKULY TEKST
- Бұл бет үшін навигация:
- Ері ұялар
- Іші алтын , сырты күміс
- Анасы бар
- Аласы аз
| III
+ V (ec) (Есім + өткен шақтық есімше) моделі. Мысалы: Жолаушылар қозылары жаңа жамыраған, иттері үріп шулаған, құлындары шіңгірлеп кісінеген, көп үнді, даңғаза болған ауылдың үстіне шықты (М.Әуезов). II. S III + V (ec) (Есім + келер шақтық есімше) моделі. Мысалы: Ақыл керек, іс керек, мінез керек, Ері ұялар іс қылмас болса керек (Абай). Жолы болар жігіттің жеңгесі шығар алдынан (Мақал). III. N III + V (ec) ( Есім сөз + ауыспалы шақтық есімше) моделі. Мысалы: Осы қаланың шетінен елдің көп керуені түсіп жүретін жұпыны ғана қора-жай салып алған (М. Әуезов). IV. N (copl) +Adj немесе S (Тәуелдік жалғаулының III жағындағы көмекші есімдер + сын есім немесе зат есім) моделі. Мысалы: Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын Қазақтың келістірер қай баласы (Абай). Олар асты тақтай үйде тұрады. V. S III + бар, жоқ, көп, аз (Тәуелдік жалғалының III жағындағы зат есім + бар, жоқ, көп, аз сөздері) моделі. Мысалы: Анасы бар адамдар ешқашан қартаймайды. Ары бар, ұяты бар үлкенге сен, Өзі зордың болады иығы зор (Абай). Бейнеті көп, берекесі аз өміріміздің шыны осы, Абай аға ( М.Әуезов). VI. S III + Adj (Зат есім + сын есім немесе туынды сын есім) моделі. Мысалы: Лапшин ‒ жасы отыздың ішінде, жауырыны қақпақтай, арықтау, мінезі ауыр, түсі суық, шикіл сары жігіт екен (Ғ.Мұстафин). Қолы қайратты жігіттер біздің ауылда баршылық. Үйірлі мүше анықтауыш болғанда, соңғы сөз тұлғасы не атау түрде, не ілік жалғаулы түрде келеді. Мысалы: Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы, Аласы аз қара көз нұр жайнайды (Абай). Қызы бардың назы бар (Мақал). Үйірлі мүше анықтауыш қызметінде басқа мүшелердің қай- қайсысынан болса да көп кездеседі. 102 «Қазақ грамматикасында»: “Осындай құрылымдардың бастауыштан кейін өнімді қолданылатын мүшесі ‒ анықтауыш. Өйткені үйірлі мүшенің екінші сыңары көбінесе сын есім болып келеді. Бірінші сыңары зат есім, жіктік, өздік есімдіктері болады да, олар түбір күйінде не тәуелдік жалғауының, көбінесе, III жағында айтылады”, ‒ дейді [17, 660 б.]. Автор үйірлі анықтауыштың жасалуында есімшенің екінші сыңарда жұмсалуын сөз етпейді. С.Жиенбаев, Ш.Сарыбаев, О.Күлкенова сынды бірқатар ғалымдар да есімшенің екінші сыңарда жұмсалу ерекшелігін ескермейді. Н.Сауранбаев құрамында бастауыштық сөзі бар есімшелі тіркестерді үйірлі мүше деп санамайды. Ғ.Әбуханов керісінше үйірлі мүшенің жасалуында екінші сыңарда тек есімшенің жұмсалуын ғана айтады. жүктеу/скачать 6,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|