С тұр сын ға лиева

97
бір ле сіп кө рі нуі. Мы са лы, ба тыр лар жы-
ры не ме се айт ыс жан рын да сөз өне рі, саз 
өне рі жә не театр дың бел гі ле рі бар. Ай тыс-
та осы ған орай ли ри ка лық, эпи ка лық, 
дра ма лық си пат тар мол ұшы ра са ды. Ай-
тыс өлең де рі нің ал ғаш қы үл гі ле рі ха лық-
тың тұр мыс-сал ты на, әдет-ғұр пы на бай-
ла ныс ты ту ған жә не жұрт тың жи нал ған 
же рін де, ойын- сау ық үс тін де шы ға рыл-
ған. Олар ды шы ға ру шы ақын дар бол ған. 
Ай тыс тың ал ғаш қы үл гі ле рі ой ын- сау ық 
ре тін де, ха лық ты кө ңіл ден ді ру, күл ді ру 
не гі зін де ту ған ды ғын аң ғар та ды. Өлең 
жол да ры жұрт тың жат тап алып, ай та бе-
руі не лай ық та лып құ ры ла ды. Мұн да на-
ғыз ақын дар ай ты сын да ғы дай күр де лі та-
қы рып тар, то сын оқи ға лар же лі сі, сөз 
түйін де рі кез дес пей ді. Ал ғаш қы ай тыс 
үл гі ле рі кей ін нен үл кен ай тыс өлең де рі-
нің – ақын дар ай ты сы ның не гі зін сал ды.
Ай тыс ақын дар ұғы мын да, бел гі лі 
бір кі сі ге қо на тын өнер са нал ған. Кем-
пір бай, Бал қы Ба зар, Бұ да бай, Бақ ты бай, 
Сү йін бай, Жам был, Құл мам бет тә різ ді 
ақын дар өлең нің «кие сі бар, ие сі бар» 
деп біл ген. Бет пе-бет кел ген екі ақын 
же ңу дің сан алу ан жол да рын, амал-тә-
сіл де рін қа рас ты ра ды. Аман да су, ел жағ-
дай ын сұ рау дың өзін де ай тыс бо лар лық 
түй ін, сын та ғар лық мә се ле лер із дес ті рі ле ді. Ай тыс кер ақын дар 
ай тыс та сөз тап па ған нан же ңіл мей ді, ата лы сөз ден, жүй елі ой дан, 
бұл тарт пас шын дық тан то сы ла ды.
Қа зақ ай тыс та ры жанр лық си па ты жа ғы нан тE ре ай тыс жә не 
сE ре ай тыс бо лып бө лі не ді. ТE ре ай тыс – екі ақын ның ке зек те сіп, 
бір шу мақ ты өлең мен жау ап та суы («Жар-жар», «Бә дік»). Ал сE ре 
ай тыс – екі ақын ның көп әң гі ме ні қам ти, да мы та жә не бір не ше 
шу мақ пен ұза ғы нан жау ап та су ла ры (Айсұ лу мен Кен шім бай, 
Әсет пен Ырыс жан, Сүй ін бай мен Қа та ған ай тыс та ры). Ай тыс 
маз мұн дық си па ты на қа рай әдет-AD рып ай ты сы жә не а@ын дар 
ай ты сы на жүй еле не ді. Ақын дар ай ты сы та қы ры бы на бай ла-
ныс ты жDм ба@ ай тыс, ма да@ ай тыс бо лып жік те ле ді.
Ай тыс за ма нын да өз­
ге ел дер де де бол ған. 
Пар сы да 
«мү шәй ра», 
араб тар да «мұ ғал лә кәт» 
де ген. Араб тар дың көш­
пен ді бә дәуиле рі қа ра 
сөз бен емес, үне мі өлең­
мен сөй лес кен, қа зақ хал­
қы ның аса бір ұлы қа сие ті 
сол қы нап тан суы рып ал­
ған қы лыш тай қол ма­қол 
қиып айт қыш ты ғын да, ай­
тыс кер лі гін де. Бұл – қай 
ха лық тың ал дын да да 
мақ та ну ға тұ ра тын өнер.
М.Әуе­зов

жүктеу/скачать 10,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: