Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

48 
2. МӘДеНИеТ ФИЛОсОФИЯсЫНДАҒЫ 
ЭТИКАЛЫҚ іЛіМДерДіҢ ҚАЛЫпТАсУЫ
ЖӘНе ДАМУЫ
2.1 Көне және орта ғасыр мәдениетіндегі этикалық 
ілімдердің қалыптасуы және дамуы 
мәдениеттің құндылықтар жүйесін бағалаудың негізгі ұс-
та нымдары сол замандағы кез келген құбылыс пен заттың 
құндылығы мен бағалығын «өлшемін» анықтайды. Этикалық 
құндылықтар жүйесіндегі негізгі ұстаным – кемелділік катего-
риясы: сұлулықтан ұсқынсыздыққа дейін; діни құндылықтарда 
– Құдайға сену. Этикалық құрылым игілік категориясымен сипат-
талады: оның абсолютті көрінісі – жақсылық, оның абсолютті 
болмауы зұлымдыққа алып келеді. Ғылыми құндылықтар 
құрылымында обьективті әлемнің бірегейлігі адами қасиет 
құралдарының көбіне тепе-теңдік қағидасымен сипаттала-
ды: шексіз тепе-теңдіктен – шексіз емес тепе-теңдік шындық 
көрінісіне дейін – адасу және жалған бейнесінде. Бұл өлшемдер 
адамның тұрмыстық қызметін, сонымен қатар өткен, қазіргі және 
келешегін толықтырады. Ғылыми тарих және философиялық 
ойлар анализі тарихи дәуірде билеушілік жағдай құндылықтар 
құрылымында өзіндік орын алғандығын көрсетеді. Негізгі сау-
алдар, антикалық космосқа байланысты, тұрмыстық жағдайды 
анықтау сатыларына бағытталды. орта ғасырлық кезең 
құрылымы діни қағидалармен басымдық танытып, танымдық 
қызығушылық ойларға және мақсатқа лайық тұрмыстыққа 
ортақталған. Зерттеулерден тірек обьективті әлем ғылымы және 

49 
оның толыққандығына бөлінбейді, керісінше жоғары заңды болу 
дәрежесіне, яғни қандай болу қажет болса соған жетуі қажет. 
Ғылыми құндылықтар құрылымы, Жаңа заманнан бастап біздің 
заманымызға дейін қатысушы, негізгі әлем ғылыми қасиетін 
мына сұраққа байланысты жауабын табады: болмыс не және 
қалай бар болу. 
Теориялық құндылықтар мәселелері философияға байланыс-
ты туындайды немесе саналылық формасы өз табиғатынан тек 
қана әлеммен ішара байланыс орнатуға тырысып қана қоймай, 
адамның әлеммен өзара байланысын анықтайды. Көне будда 
«дхаммапада» жинағында нақыл сөз айтылған: «Егер кімде-кім 
қадірлеуші, үнемі үлкенді құрметтеуші болса, төрт дхаммасы 
жоғарылайды: өмір, сұлулық, бақыт, күш». осыдан келе, «дхамма» 
сөзі құндылықтарды жинақтаушы терминге айналады, яғни өмір, 
сұлулық, бақыт, күш. дхамма сөзі жақсылық және заң және өнегелі 
қызмет ретінде аударылады, яғни біз айтатындай құндылықтарды 
жинақтаушы. Адам әлеммен тығыз байланысты бола отырып, 
тиымдық және өзіндік болмыста сиыспаушылықты ұғынады. 
Адам әлемді билеуге тырыспауы қажет, діни-адамгершілік 
қасиеттерімен сусындауы қажет. Үнділік ойшылдар адаммен 
әлемнің өзіндік байланыстылығында дінилік пен адамгершілік 
мағыналарына мән береді. Философиялық рефлекс бойынша 
негізгі сұраққа болмыс және саналылықтың дамуын ашып беруге 
келеді. Сананың өзіндік дамуы діни даму жолымен және жады рау 
дәрежесіне жету. діни мүлтіксіздік позициясы үнділік даршан дар 
бойынша, әлемге біржақты гедонистік қатынаста бағытталуы 
және тек одан қанағаттану қасиеттерін алу, ал Швейцердің айту-
ынша, оған байланысты өмір оны алшақтатпайды, керісінше терең 
өмірлік сыйластыққа әкеледі дейді. Өмірге деген әлемдік және 
материалдық қызығушылық олар тараптан бас тартылмайды. 
олардың барлық ойы, адам Құдай жаратқан табиғи қағидаларды 
бұзбауы және материалдық әлемде болмыс заттары мен істерді 
жоймауы қажет. Сонымен қатар, олардың мүлтіксіз қағида лары 
– діни болмыс құндылықтарын пайымдау және жеткізіп беру, ол 
тепе-теңдікке әкеледі, Карманы бұзбауда және әлем болмы сында 
ол қажет нәрсе. діни мілтіксіз болуда, әлемде қиындатылған зат-
тар және материалдық қызығушылықтар бойынша индивидке 
әрдайым қол жетімсіз болған тұстарды толықтыру қажет. 

50 
Көне Қытай философиясында пайда болу және даму тен-
денцияларына байланысты көріністер мен ұғымдар, белгілі бір 
жағдайда Көне Үнді философиясымен ұқсастықтар табылып 
отыр. мифологиялық көзқарастар және мұнда фиолсофиялық 
ойлардың бастауы ретінде айтылады. Бірақ бұл тек қана дамы-
мағандығы және тарихи шектеушілікті көрсетеді, сонымен 
қатар басынан әлеммен байланыста құндылықтар мінез демесі 
болғандығын байқалады. Түрлі натурфилософиялық құры-
лымдарда «моральдық интерпретация» алғашқы элементтері – 
аспан, су, жер, от және т.б. Көне Қытай философиясында әлем 
құндылықтары алғаш кристалдану және анық жақсылақ және 
әдемілік шекараларын көрсетті, ақылдылық және жақсылықпен 
орнатуға болмасын айтты. осыдан көп мәнді сөз – ұғым, бір 
мәнге ие иероглифтер түрлі философиялық құрылым мен интер-
претацияда. 
Сонымен қатар философтар маңызды ұғымдарды іздеді, 
адамның құндылықтарын айқындаушы, адам мен әлемді байла-
ныстырушы типтік қатынастарын, өзара адамдардың қатынасы 
және іс-әрекеті. осы құндылық классификациясы және байланы-
сы жұмысқа байланысты, алғаш аксиологиялық классификацияға 
айналды. 
Конфуций ілімінде маңызды орынды алатын ұғым «жэнь», 
аудрмасы «адамгершілік», «адамды сүю», «кішіпейілдік», «жақ-
сылық жасаушы», «қиналу». «Жэнь» этикалық және эстетикалық 
құндылықтармен байланысты. Аксиологиялық қадам Лаоцзыда 
да бар. «дао дэ цзин» еңбегінде Лаоцы жазады: «дао құнды, дэ 
бағалы, олар бұйрық бермейді, шынайылыққа жетелейді» деген. 
дао – бастапқы көрінбес және заттар мен көріністердің негізі. дэ 
– негізі мораль ретінде түсіндіріледі, адамгершілік, абырой де-
ген мәнге ие. «дао дэ дзин» құндылықтар көрінісі мен ұғымының 
диалектикалық пайымдауы. Лаозцы қарама-қайшылығын мойын-
дайды, олардың байланысы және ара қатынасын. Бірақ қытайлық 
ойшыл шынайы құндылыққа тоқталмайды. оның пікірінше, 
«адам басынан-ақ адасқан. Сондықтан ақылды адам батыл және 
басқадан ештеме алмайды. Өзгеге жамандық жасамайды. ол шын-
шыл еш бөліп-жармайды. ол жарық береді, бірақ жарқырағысы 
келмейді». 

51 
Құндылықтар байланысы адами табиғатты тануды, адаммен 
байланысын, құндылығын анықтауға мүмкіндік берді. Бірақ фи-
лософтар, адам әлемінде әдемілік пен сұмпайылық, жақсылық 
пен жамандық, адалдық пен надандық, бақыт пен бақытсыздық 
түрлі адамдар мен уақытта шекараларға ие болатынын көрген. 
Құндылықтар байланысын айқанда, көне қытайлық ойшыл-
дар оларды әртүрлі деп есептемеді, релятивизмнің шексіз екенін 
анықтамады. олардың еңбегі, негізгі құндылықтар байланысын 
белгіледі, қарама-қайшы бағытқа ауысу әрекеті дао да бар екенін 
айтты. 
Антикалық мәдениетте доминантты құндылықтар құрылымы 
бойынша этикалық құрылымға кіреді. Терминдер, мән мен жал-
пы ой бағытын анықтайды, тек антикаға байланысты ойлау 
түрін белгілейді (логос, космос, ақыл, бірегейлік, ой түйін, ма-
терия, форма, жан, атом, бостық, калогатия, гармония және т.б). 
Антикалық мәдениетте негізгі эстетикалық категориялар табиғи 
принциптерді бейнеледі, адам (қала және космосты біргейлік 
ретінде). Өз қатарында барлық орнатулар құрылымдарды 
бағалады. 
Көне Грек философиясында Көне Шығыс философия-
сындағыдай заңдылықтар кездеседі: синкретизмдік сана, бас-
тапқы оның табиғи құндылықтары. Антикалық ойшылдар 
гносеологиялық, этикалық, эстетикалық ойлардың басынан-ақ 
құнды байланысты екенін айтқан. Сократ, әдемілікті айтқанда, 
оның пайдалылықпен байланысын, соңғысын ақылдылықтың 
нышаны деп қарастырған. Платон, алғаш философияда әде-
мілік мәселесін алға тартып, оның әдемілік, жақсылық, шына-
йы лық, пайдалылықтан бөліп-жармаған. Аристотель осы дәс-
түрді жалғастыра отырып, одан әрі спецификалық жақтарын 
қарастырған. Антикалық әлемді түсіну, ұғыну мына категориямен 
байланысты туындады: әдемілік пен жақсылық каоогатияның 
шектеулі болуымен. 
Көне Грек философиясы қарапайым аксиологиялық емес. 
Әлемнің құндылығын ұғыну мифология және Пифагор мен 
Гераклиттің космологиялық философиясында айтылған. Платон-
ның пікірінше,заттардың құндылығы оның алғашқы көрінісі, 
дәрежесі, ойы сақталғандығымен деген.Өзіндік құндылық крите-

52 
риясын сақтаушы, жоғарғы пайдалы ой Государство», «Филеб», 
«Федр») де кездеседі. Аристотель аксиологияны Платондық ре-
ализм рухымен негіздейді («Үлкен этика», Эвдемовалық этика», 
«Никомаховтық этика»), заттардың пайдалылығын трансцен-
дентті ойына қарай емес немесе қатысуына да емес, иманентті 
табиғи өзіндік құндылығына байланысты деді. мұндай өзінділік, 
талапқа сай болуынан көрініс табады, табиғат тарапынан ерек-
шелен ген заттар, шынайы мүмкіндіктерін мақсаттарымен ұштас-
тырады. осыдан келе, заттардың құндылығы бір уақытта стати-
калық тұрғыда – табиғилығымен және динамикалық мақсатқа ие 
болуымен айқындалады. 
Антикалық аксиологияның классикалық анықтамасы бойын-
ша Протагор жағдайы: «Адам – барлық заттар өлшемі, тірінің тірі 
екені және өлінің өлі екендігі» деп көрсеткен. Антикалық автор-
лар және жаңа заман зерттеушілері субьективизм және реляти-
визм идеясы жайлы Протагордың тұжырымдамасын ерекше атап 
өткен, яғни ол адамның әлемге тірі,тірі еместігімен байланысқа 
түсетінін айтады. Платон және Аристотель субьективизм мен ре-
лятивизм мәтінінде гнесеологиялық, этикалық, эстетикалық ой-
лар жайлы айтылатынын айтқан. 
Адамның әлемде құндылықтарға деген мақсат форму-
ласы тек софистік интерпретациядан тұрмайды. Көне Грек 
атомисті демокрит айтқан: «Ақылды адамда барлық тірі затқа 
деген өлшем бар», яғни оның көзқарасына қарай, ақылды адам 
барлық бағаға обьективті критериялық тұрғыда кіріседі, соның 
қатарында эстетикалық, келешекте ғажайып көрініс ретінде 
әлем тәрізді, атомдардан тұрушы. мұндай афоризмді демокрит 
те келтірген: «Адамның табиғи сұлулығы, оның ақылдылығы 
жасырынғандығымен әдемі». демокриттің бұл түсінігін антро по-
логиялық құндылық критериясы деуге де болады. Сократ үшін 
ақылдылық және адам,әлем ғажайып туындауға ие және құдай-
лық әлемді жаратылып, әдеміліктен бастау алған. Сондықтан 
Сократ әдемілік түсінігін адамилықтан құдайлыққа дейінгі деп 
тұжырымдады. 
Аристотел Протагор релятивизімін сынай отырып, адам 
барлық заттар өлшемі деп өз интерпретациясын берген. орта-
ша адам, Аристотельдің пікірінше, эстетикалық, саналылық, 

53 
пайдалалылық өлшемі обьективті және субьективті сияқты 
құндылықтармен тең. Сондықтан да құндылықтар обьективті, 
оның обьективті қатынасына байланысты. 
Антикалық философияда өз кезегінде, теоретикалық құнды 
концепциялар пайда болды. Көне Грек ойшылдары құндылық 
бастауы жақсылық, әдемілік, шынайылықтан бастау алып, өз 
кезегінде жалпы бір негізді ұғымға айналады. осы ұғымға негіз-
дей отырып, Платон үшін бастауы – пайдалылық деген. Платон 
мемлекетте пайдалылық идеясын ерекшелеп көрсеткен. Пла-
тон құндылықты әлемнің алғашқы қарым-қатынасынан, оның 
әртүрлілігімен, материалды және бірегейлігімен идеалдыққа тал-
пынатынын айтқан. Әдемілік және пайдалылық – бұл эстетикалық 
және игілікті идеал деген. Аристотель Сократ сияқты әдемілікті 
мақсатпен байланыстырады. мақсаттық себеп «не мақсатта» 
пайда болады және өнер тануларда және табиғат түсініктерінде 
негізделеді. Құндылықта байланыс табиғатынан қолағайсыз не-
месе кез келген құндылық бір затқа бағытталған болады. 
Аристотель Платон тәрізді, «пайдалылық» ұғымын эсте-
тикалық және адамгершілік категорияларына қарай зерт-
тейді. Аристотель әдемілікті адамгершілікпен ұштастырады, 
жақсылықпен емес және спецификалық тұстарын ашып беруге 
тырысады. А.Ф. Лосева және Аристотельдің айтуынша, әдемілік 
пен жақсылықты межелеп көрсеткен, мұндай межелеу Ари-
стотельге дейін болған, ал формуласы Аристотель тарапынан 
жасалған. 
Алғаш софистер әлемде жақсылық та жамандық та бол-
май адамгершілік қасиеттерін табиғаттан ала алмағандығын 
айтқан. осы тұжырамдамадан кейін индивидтің қоғаммен 
заңды, дәстүрлі байланыстары нәтижесінде адамгершілік, сана-
лы ойлау мәселелері туындаған. Ештеме жоқ деген түсініктен 
софистер зерттей келе одан адамгершілік және мейірімділік 
түсініктері негізделетінін байқаған. Егер жақсылық пен жаман-
дық, мейірімділік пен мейірімсіздік табиғатынан емес, ол 
адами эстетикалық қасиеттерден қоғамда пайда болады де-
ген. Софистер кезінде Сократ пайда болып,софистер сияқты 
метафизикаға скептикалық тұрғыда қарады, бірақ олардан 
ерекшелігі адамгершілік ортасында абсолютті және сенімді 

54 
білім болуы мүмкін, сол оған платонизмнің дамуына үміт береді, 
адамгершіліктік талап етулер обьективті архетип ойларынан ту-
ындайтынын айтты. 
Аристотель үшін, теоретикалық шындық практикалық тұжы-
рымнан еріксіз шыққандығын айтты. ол Платонды жақсылық 
пен пайдалылықты шатастырғаны үшін шеттеді. Бұл пайдалылық 
жақсылық үшін саудадағы байланыс тәрізді дейді Аристотель. 
ол тіршілік пен шынайылық жайлы сөз еткенде, жақсылықпен 
еш байланысы жоқ екенін айтқан. Аристотелмен келісе оты-
рып, теориялық негізделуіне қарай емес, психалогиялық дамуы-
на көп көңіл бөлген, өз кезегінде адамды қоғаммен әлеуметтен 
ерекшелейді. Сондықтан да Аристотель этикасы бойынша, 
теоретикалық орта білімімен емес керісінше, саяси ақылдылық 
ортасымен байланыстырды. 
Өз қатарында Аристотелден кейін Эпикур жақсылық аста-
рында бақытқа қол жеткізу жатыр дейді. Бірақ Аристотельден 
ерекшелігі адамдардың түрлі жағдайларға байланысты бақыт 
түсінігі де әртүрлі болуында. Философияда да сенімге байла-
нысты адамгершілік көрінісі табиғат заңдылығынан обьективті 
көрініске ие. 
Эллинизм эпохасында адамның индивидтік және субьек-
тивтілігіне қызығушылық арта түсті. Бұл қызығушылық тек 
субьективтік қана емес, құндылықтарды скептіктер релятивистік 
талқылауға да шақырды. Бірақ стоиктерде де скептиктіктер 
субьективтік және релятивтизмге де қарсы тұру болды. Лаэрт-
ский стоиктердің құндылықтарын былайша жіктеді»: ... парық-
сыздықтар арасында қажет ететіндер де, қашатындар да бар. 
Қажет ететіндер – олар құндылыққа ие болғандар, қаша тын-
дар – құндылыққа ие еместер. Стоктерде субьективтілер мен 
обьек тивтілер арасында айырмашылықтар жүргізіледі,бірақ 
олар таңдайтын орта субьективті құндылықтары софистер мен 
скептиктердегідей емес. Өзіндік жоғары аксиологиялық фор-
мадағы концепцияға эпикуршылар да ие болған. олардың пікі-
рінше, жоғары пайдалылық жақсылық тәрізді, қиыншылықтан 
арылған ұсыныс үғымын біледі және де бостандыққа ие, оны сана 
ерекшелейді. «Антикалық аксиология пайда ұғымын тіршілік 
пайда болу теориясымен тығыз байланыстырып қарастырады». 

55 
Ежелгі философия құндылықтарды жалпы адами құн-
дылықтармен байланыстырады және заңды түрде филосо фия -
лық сана байланысын айтып өтеді. Ежелгі философия шығу 
тегін келешек аксиологияның дамуы деп қарастырады: синк-
реттіктен, әлемді білінбестік құндылықтарын алғаш түсіну 
түрлі аспектілерін танып білу, дифференциалды ойлаудың құн-
дылықтарының жақсылыққа қатынасын, әдемілік, жәрдем, 
шын дық пайда мен құндылыққа байланысты жалпы синкреттік 
тұжырым ретінде. 
Христиандық парадигманың басталуы эллинизмнің соңына 
әкелді. Құндылықтардың діни құрылымы, жаңа терминология 
ғана емес, ойлау стилін өзгертіп, мәні мен құндылық категория-
ларын, сөнген антикалық мәдениеттегі болжау ойынан арылтты 
және сезімдік материалды негізден тіршілік пен ғылымға тек са-
налы ойлауды әкелді. 
Негізгі жаңа парадигмаларды әкелуші терминдер және интен-
ционалды сана мен транценденталды обьектілер орта ғасырлық 
ерекшеліктерді көрсетті. Содан антикалық құндылықтарға толы-
ғымен бас тарту әкелді: заттылығына, табиғилығына, сезімдігіне. 
Ғажайыптық көріністе өзгерушілікпен сақталып қалды. Сана 
мен ерік жүйелі түрде ойлау нәтижесінде ғана ол діннің рухани 
атрибутына айналады. денемен сезініп қанағаттану ғажайып, 
жалпылықпен байланысы жоқ. 
Құдай, жарықтық, сөз, ашылу, рух, шындық, трансценден-
талды, универсалды, номинализм, реализм, экстаз, жалбарыну, 
пайдалылық және т.б. орта ғасырлық философияда абстрактылы 
сатымен байланыстырылған. осыған орай орта ғасыр философия-
сында және діни сөздіктен, құндылық құрылымын діни доми-
нантты екенін ашып көрсетеді. 
Эстетикалық және этикалық ой орта ғасырда түсірілген, Құдай 
негізгі бастау ретінде қаралған десе де болады. Жаңа адагершілік 
құндылықтары, христиандықтан сусындаған, антикалықтан 
ерекше ойлау тұжырымдарын әкелді. Христиандық әлем адам 
сезімінде, әлемдік қарым-қатынаста маңызды діни құндылықтар 
әкелді. діни-идеалистік классификация иерархиялық прин-
циптерден құралады. олар адамды және өмірінде тәуелді 
құндылықтарды қарастырады және мәдениетте жоғары баға-

56 
лайды. Рух және Құдай ойын жоғары құндылық дейді. мұндай 
классификация ортағасырлық эпохадан негіз алады және Құдай 
әлемге діни принцип ретінде келеді. Құдайылықта пайданы үш 
негізден: шындық, жақсылық, әдемілікпен ұштастырады. Бұдан 
ежелгі философия аксиология дәстүрі жағасын табады, алғашқы 
әлемге байланыстық синкретизм шығады. Бірақ философия көне 
өркениеттерді белгілі бір шекте осы үштікті құрастырушы дейді. 
оның бірегейлігіне орта ғасырда жаңа негіз болған. 
С.С. Гуревич орта ғасырлық иерархия символдары ие-
рархия құндылықтарымен бір болғанын айтқан. А.В. михай-
лов орта ғасырлық ойлауды қарастырып жоғары және төмен 
өлшемін қояды, контексте қабылдауға қарай мағыналы және 
аксиологиялық болып келеді. С.С. Аверинцев әлемнің түрлілігін 
қарастыра отырып жоғары құндылық, абсолютті құндылық, 
құнды орта ұғымдарын қолданады. ол евангальды притч ойынан, 
аспан сарайын алтын ретінде, тождественен ұғымын абсолютті 
құндылық деп алады. Ал С.С. Аверинцева үмітті Библиядан 
абсолютті құндылыққа деген негізгі модус бар дейді. Аверицев 
Фома Аквинскийдің онтологиясына қарап, тірі және пайда бір-
бірімен тығыз байланысты дейді. 
Әлбетте, құндылықты байланыс әлемде полярлы қатынас 
яғни пәнді-обьективті және субьективті деп ұғынады.Бірақ бұл 
поляризация орта ғасырда-ақ нәтижелі болған. Псевдо – дионис 
Ареопагит – орта ғасырдағы ірі ойшылдардың бірі, ғажайыпты 
махаббаттың заттық белгісі дейді. оны ұғыну, адамдық тану-
да ғажайып субьективтілік және орта ғасырлық ойшылдардың 
іздеуінде обьективті және абсолютті критерия беріп, әдемілік пен 
пайданың онтологизациясы дейді. 
орта ғасырлық ойшылдар адамның субьективті қабылдауын 
мойындады. Августинге психологиялық қызық қабылдау теория-
сы тиесілі, қанағаттану мен қанағаттанбау сезімін бойына алушы. 
Айырмашылық және эстетикалық қарама-қайшылық, моральді 
баға факт әртүрлі берілуі мүмкін. орта ғасырда жоқ деген ла-
тын тарапынан жаңа принцип берілген. Бірақ құндылық орта 
ғасырлық не субьективизм және релятивизм не философияға, не 
этикаға, не эстетикаға тиесілі емес. 

57 
дәл осыған байланысты, адами таным субьективті және қаты-
насты шындық және жақсылық, әдемілік бір абсолютті және 
обьективті критерияларға сай болуы қажет. мұндай критерия 
бойынша Құдай да атсалысқан. 
Құдай біз қазір әртүрлі деп қарастырушы пайда, шындық, 
жақсылық, әдемілікті біріктіріп қарастырған. осыдан келе Құ-
дай құндылықтарды біріктіруші, орта ғасырлық ойшылдар 
оны спецификалық ерекшеліктеріне қарай бөлген. Егер бұл та-
рихи дұрыс келсе, адами түсіну мен теоретикалық ойлауын, 
діни прогрессивті деуге болмайды, бір жағынан антикалық 
материалдық гармониямен және дінмен байланысты. Сонымен 
қатар, жаңа адамгершілік құндылықтары христиандықпен бай-
ланысты, бұндай танымдық және саналық түрлер антикаға жат 
болып келеді. Құндылықтың құдіреттілігін ұғыну маңызды және 
қажетті,тек дінмен ғана байланысты емес. 
Зерттеушілер орта ғасырлық символикалық сананың мінез-
демесін зерттеген. Бұл символизм әртүрлі, мәндетті түрде 
құндылықтармен тығыз байланысты. Сондықтан да оның теоре-
тикалық түсінігі белгілі бір құрылымдық және әлемдік құн-
дылықтарға байланысты. осы тұста отыра ғасырдың өзінде 
философияда семиотикалық білім, білігі, символ болған, алғаш 
аксиологиялық ой туындап, құндылықтар белгі-символ ретінде 
қарым-қатынасқа түсті.
Соңында, орта ғасырдағы діни философия түрлі вариант-
та құндылықтарды классификациялады және антиқұнды иерар-
хиялық символ түрінде, барлық жер және аспан түсінетіндей. 
Иерар хиялық құндылықтарды Августин зерттеді. орта ға сыр 
басында және соңында, «данте Құдіретті» комедия да фило-
софиялық-суреттік құрылымда адами күнә мен жақсылықты 
көр сеткен. орта ғасыр аксиологиясында Фома Аквинский анти-
калық философиядағы сәйкестікке қарай танымал концепцияны 
мінездейді. Егер табиғатпен барабар болса, зат пайдалы болады. 
Бірақ әрекет жалпы заттылыққа негізделген. осыған орай заттың 
табиғи болуы, фундаменттік құндылық бойынша болуы қажет. 
Фома Аквинскийдің аксиологияның негізгі идеяларын жасау 
ғана емес жалпы аксиологиямен жеке облыстар арасында, этика 
және эстетика сияқты және трансценденталды және категория-

58 
лы құндылықтар арасында айырмашылықтар жасау. Аквинскиий 
идеясына сай, құндылық түсінігі бір уақытта трансцендентальді 
және аналоялық мінезге ие. олар әр бір затқа және онда түрлі 
функцияға ие, табиғатқа тәуелді зат бойынша. Категориялы 
құндылықтар түсінігіне қарай шектеулі дәрежеде реализациялық 
функцияға ие. Құндылықтардың фундаментті болуы келешек 
бірегей зат болуымен тығыз байланысты, абсолютті түрде пайда 
– махаббат, шындық – білім болуы немесе абсолютті жеткілікті 
құндылықтар. Құндылық, келешек тіршілік пайда болуда аб-
солютті сана және махаббаттан құралуы мүмкін, екіншіден басқа 
тіршілік тарапынан да және ең бірінші адам тарапынан бола-
ды. діни сенім табиғатынан құндылықты сана мен теологиялық 
ойдың формасы, сана тарпынан заңдастырылған, теория лық 
құндылыққа әкелуі тиіс болуы керек еді. Бірақ орта ғасырлық 
м.С. Каган бойынша аксиологиялық көріністерде айтылма-
уы тиіс немесе орта ғасыр философтары мен теологтары үшін 
түрлі құндылықтарды айтады, бірақ табиғи бірегей құндылыққа 
келгенде,теологтар үшін тек бір құндылық – Құдай бар. Басқа 
құндылықтар – адамгершілік, эстетикалық, саяси, шындықтың 
өзі де – діни құдайлық санадан туындаған.

жүктеу/скачать 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: