Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010

курган; по произношению киргизов (т. е. казахов - А. А ), назва­
ние города было Саганак; правописание средневековых рукопи­
сей и даже более поздних официальных документов указывает 
на другое произношение - Сыгнак, Сугнак или Суганак; линг­
вистическое тоже было бы трудно объяснить образование такой 
формы, как Сунак (современное название крепости), из Сага­
нак» «Еще в Абдулла-Намэ о Саганаке говорится, что он «из- 
ревле был столицей ханов кипчацкой ( т. е. киргизской) степи» 
(В.В. Бартольд. К истории орошения Туркестана. СПб., 1914, 
149-152 беттері).
Бұл ескі қаланың маңындағы турғын қазактар өздерін 
«Сунакатаның тұқымымыз, біз қазакка қосылмаймыз» дейді. 
Мұның да тарихи мәні бар сөз. Өздерін сунақ деп атайтындар- 
дың тегі ескі Сыгнақ қаласымен байланысты екенін бірнеше 
автор айткан болатын (А.Ю. Якубовский. Развалины Сыгна- 
ка (Сугнака). Сообщения ГАИМК, II. Л., 1929, 122, 136, 137 
беттері).
Зерттеуші ТА. Жданко каракалпак этнонимі алғаш рет 
Букар ханы Абдолланың грамотасында 1598 жылы кездесе- 
тінін, оның өзі Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан 
Сыгнақ каласының маңында екенін айтады (Т А. Жданко. 
Очерки исторической этнографии каракалпаков. М.-Л., 1950, 
12 беті). Сунақ этнонимі каракалпак халкының кұрамында 
бар. Олардың шежіресі бойынша карақалпактың кұрамын- 
дағы он торт рудың бірі - казаяклы атанады. Ал казаяқлының 
атасы - Сунак. Қазаяқлы атануы оның таңбасы қаздың аяғына 
уксас.
Т. А. Жданко былай деп жазады: «Прозвище легендарного 
предка каз-аяклы - «Сунак», вероятно, связано с городом Сыг­
нак на Сырдарье, где каракалпаки обитали и были под поли­
тическим влиянием Бухары еще в конце XVI в., как об этом 
свидетельствуют уже упоминавшиеся нами «сыгнакские доку­
менты» (Сонда, 42 беті). Сөйтіп бұл айтылғандардан Сыгнак
184

қаласының аты мен Сунақ этнонимінің арасында тығыз байла- 
ныс бар екенін көрдік.
Ал сонда С ы ғы н а қ деген не деген сөз? Зерттеуші Б. Оруз- 
баева түрік тілінде басқа шығыс түркі тілдерінде кездеспейтін 
сөз жасау формалары бар екенін айта келіп, ол формалар 
басқа мағынада қолданылады - дейді де, мынандай мы- 
сал келтіреді: «Например, в турецком наряду с сыгынмак -
«укрываться», есть слово сыгынак - «убежище», наряду с 
ушмак - «летать», слово ушук - «самолет». Из этих примеров 
наглядно видна функциональная особенность формы -ак (вос­
ходящей к -мақ) в турецком в сравнении с киргизским языком» 
(Б.О. Орузбаева. Словообразование в киргизском языке. Док­
торская диссертация. Фрунзе, 1964, 80 беті). Б. Орузбаева мунда 
түркі тіліндегі «сыгынмак, сыгынак» сөздерінің магынасын 
дурыс ашқан. Бірақ -а қ журнағы -м ак жұрнағынан туды деуі 
дау туғызады. Ол туралы кейінірек айтамыз. С ы ғы н сөзі XI 
ғасырдагы М. Қашқаридің еңбегінде бар. Онда былай деп 
берілген «сығынды: кэ,)к турағқа сығынды» (II, 177). Буның 
мәнісі «киік орынга жасырынды» деген сөз. «Көне түркі 
сөздігінде» бул сөзге «от с ы ғ - укрываться» деген түсінік 
берілген (Древнетюркский словарь. 1969, стр. 502).
С ы ғы н - «искать защиты, искать убежища» деген мағынада 
XIV ғасырдағы Рабгузидің шыгармасында кездеседі (С.Е. М а­
лов. Памятники древнетюркской письменности. М .-Л , 1951, 
424 беті).
В.В. Радлов Осман түріктерінің, қырым татарларының, ал- 
тай, телеуіт тілдерінде сы ғы н (мак)//сы қын (мақ) сөздерінің 
бір магынасы «отступать, прятаться, искать убежище, за­
щищаться» деп көрсеткен (Опыт словаря... Том IV, часть 1, 
617 беті). Қазіргі азербайжан тілінде с ы г а н а қ , с ы ғ ы н а ч а к
- убежище, приют, с ы ғ ы н м а қ - приютиться, искать убе­
жище; прятатся (Азербайджанско-русский словарь. Баку , 
1951, 191 беті). Бул келтірілген мысалдардан сөздің түбірі
185

с ы ғ + ы н , ал - ақ қосымша екенін көрдік. Біздің ойымызша, 
бүл жүрнақ Б. Орузбаева айтқандай -мақ жүрнағымен байла- 
нысты емес. -Мақ жүрнағы біраз түркі тілдерінде біздегі түйық 
рай -у формасының орнына жүмсалады: бару-бармақ, келу- 

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: