ОҚулық Алматы, 2013 2 Əож кбж қ
жүктеу/скачать 5,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Ирригациялық эрозия – адамдардың суды дұрыс пайдаланбау- ынан болатын эрозия. Кадастр – есеп, салық үшін жер бағасын есептеу Қалыпсыз топырақтар – өзен мен көлдер аллювилері, жел үйінділері. Коагуляция – коллоидтардың ертіндіден тұнбаға көшу процесі. Криогенді су режимі – үнемі тоң болып жататын суға төзімді қабат түзіп, соның нəтижесінде жауын-шашынның аздығына қарамастан, жылдың жылы мезгілінде топырақтың суға қанығуы.
401
құрғақ шөпт топырақтар
суының төменгі шегі мен ыза суының қылтүтік жиегінің жоғарғы шегінің арасында, қабат салу ылғалдылығына жақын жатқан ылғалды қалыңдылық. Гравитациялық су – грунтты топырақта ауырлық күшінің əсерінен қылтүтіктерде ұстап тұрылмай, жоғарыдан төмен жылжи- тын су.
тəрізді ылғалдылықтың ең жоғарғы мөлшері. Мезорельеф – рельефтің орташа мөлшері. Мысалы, тау аңғарлары, алқаптар, шұңқырлар. Макрокомбинациялар – мезокомбинацилардың жер бедерінің ірі өзгерістеріне байланысты алмасып отыруы. Микрорельеф – рельефтің өте ұсақ түрі. Мысалы, ұсақ құм төбелер, сор ойпаңдар жəне т.б. Пестицидтер – ауру туғызатын ұсақ бунақденелілерді жою үшін қолданылатын химиялық заттар. Сорланған топырақтар – құрамында суға тез ерігіш тұздардың біршама мол кездесетін топырақ түрлері. Сор топырақ – суға тез ерігіш тұздардың топырақтың беткі қабатынан бастап мол кездесуі. Сортаң топырақ – топырақтың коллоидты кешені негізінен на- трий катионына қаныққан топырақтар. Солодтар – қалдықты кварц жəне аморфты кремний балшығы көп топырақтар. Топырақ-биоклиматтық белдеу – топырақтардың көлбеулі зоналар мен биіктік белдеулердің радиациялык жəне жылу жағдайларының біртектестігі.
радиациялық жəне жылу жағдайлары ғана емес, сонымен катар ылғалдану жəне құрғақтану жағдайларының біртектестігі.
стырып бағалау, оларды табиғи қасиеттер бойынша жіктеу. Топырақ провинциясы – топырақ зонасының кейбір топырақ жəне оның түзілу ерекшеліктеріне байланысты (ылғалдану, құрғақтану немесе температуралық өзгерістері) – зонаның бір бөлігі. 26–1427
402 Топырақ округі – топырақ провинциясының жер бедері топырақ түзуші жынысқа байланысты топырақ жамылғысын біркелкі құрылымда кездесетін топырақ провинциясынын бір бөлігі.
тіпті, кейде əкімшілік бөлінісіне қарай бөлінетін ең кіші бөлігі. Топырақ зоналары – топырақ түрлерінің түзілуі мен генетикалық қасиеттері өзіндік биоклиматтық жағдайына сай қалыптасқан табиғи аймақтар.
қажетті су, қорек элементтерімен қамтамасыз етуі жəне олардың түсімділігіне керекті жағдай туғызу қасиеті.
маңызды агрономиялық қасиеті. Топырақтың тоңдануы – топырақтың қысқы аяздарда құрамындағы ылғалы мұзға айналып қатуы. Топырақ тегі – аналық тау жынысы өзгешелігіне орай бөлінетін топырақ бөлігі ( кебірленген, сорланған, корбонатты). Тип – топырақтың жіктелуінің басты белгісі. Топырақ аймағы – бір немесе екі аймақтық топырақ типінің жəне осыларға сəйкес интрааймақтық жəне аймақ ішіндегі топырақ типтері таралған жер кеңістігі.
топырақ типшесі таралған жер аумағы. Топырақ фациясы – жылу режимінің жəне жыл мерзімдері ішінде ылғалдылығының ерекшелігі бар топырақ аймағының бір бөлігі.
топырақ түзуші тау жыныстарының ерекшелігіне байланысты қалыптасқан топырақ жиынтығы бар топырақ өлкесінің бөлігі.
тараған құбылыс. Топырақтың тұздануы – өсімдіктер үшін зиянды болып келетін тұздардың топырақтың жоғарғы қабатына жинақталу процесі. Толық ылғалсыйымдылық – топырақтың толық сумен қанығуы.
Топырақ провинциясы – топырақ жəне оның түзілу ерекшеліктеріне байланысты топырақ зонасының бір бөлігі. 403
топырақтар.
да жүретін химиялық элементтер жолы. Шабындық – жаз бойы өсіп толысатын, көбнесе орташа ылғалдыққа бейімді шөптекті өсімдіктер тобы биогеоценозы. Шөгінді – өзен суына ілесіп келген минаралдық жəне органикалық түйірлі заттар. Шурф – құрғақ жерде топырақты зерттеу үшін қазылатын тік шұңқыр.
Фаза – топырақты құрайтын бөліктер. Фиксация – топырақтың катиондарды қайта алмастырмай сіңіруі.
Фосфорлы тыңайтқыш – өсімдіктерді қоректі фосформен қамтамасыз ету үшін топыраққа шашылатын органикалық заттар. Экономикалық эрозия – ғылыми негізсіз жер байлығын тиімсіз пайдалану нəтижесінде топырақтың бүлінуі. 404 Белгілер мен қысқартулар Берілген оқулықта кейбір белгілер мен қысқартулар бар: % – пайыз 0 С – градус цельсий М 3 – метр куб М – метр кВт – киловатт кПа – килопаскаль т – тонна ТМД – Тəуелсіз мемлекеттер достығы (ТК) – транспирация коэффициентi (ЖСП) – жалпы су пайдалану (СПК) – су пайдалану коэффициентi (ТС) – тұрақты солу ылғалдығы (КБҮ) – капиллярлық байланыстың үзiлу ылғалдылығы (ЕТС) – ең төменгi ылғал сыйымдылығы ТМ-3 – максималды термометр ТРЭ – Топырақтағы радиоактивтік элемент мин – минут сағ – сағат мг – миллиграм кг – килограмм г/см
3 – грамм сантиметр куб град – градус м/с – метр секунд лк – электр қуаты В – ватт
атм – атмосфера Гкал – гегакалория мПа – мегапаскапаль ШМК – шекті мүмкіндік ластануы т.б. – тағы басқа
405
1. Қазақстан топырақтары: орысша-қазақша анықтамалық сөздік – Почвы Казахстана: русско-казахский словарь справочник. – Алма- ты: Каз ККА, 2008 – 270 б. 2. Мирзадинов Р. А., Үсен Қ., Торғаев Ə. Ə., ж.б.- Топырақтану: оқу құралы / Алматы: Каз ККА, 2009.- 276б.- 1 ч.з., 2 агр., 97 уч.а. 3. Жамалбеков Е. Топырақтану жəне топырақ географиясы мен экологиясы: Алматы: Қазақ университет, 2006. 4. Шилибек С. Қ. Топырақтану жəне топырақтар механикасы. оқу құралы/ Алматы: Веро баспасы, 2009 – 127 б. 5. Жамалбеков Е. У.; Бильдебаева Р. М., Бигалиев А. Б. Жалпы топырақтану. – Алмата, 2001. 6. Тазабеков Т. Т. Топырақтың құнарлылығы. – Алматы, 1999. 7. Добровольский В. В. География почв с основами почвоведе- ния. М., Изд-во «Владос», 1999. 8. Добровольский В. В. Задачи почвоведения в решении со- временных экологических проблем. Санкт-Петербург: ЦМП. 2004.
9. Асанбаев И. К., Фаизов К. Ш.. Почвоведение с основами экологии и географии почв. Учебное пособие., Алматы «Қазақ университеті», 2007. 10. Карипов Р. Х., Иванников А. В., Лазник Ю. А. К методике реаль ного планирования урожайности зерновых культур. В кн.: Пути интенсификации производства зерна. Научные труды//ЦСХИ. – Целиноград, 1992, с. 55-58. 11.Вронский В. А. Прикладная экология. – Ростов-на-Дону: Фе- никс, 2004. 12. Касьяненко А. А. Почвоведение. – М.: Инфра, 2004. 13. Реймерс Н. Ф. Почвоведение: теория, законы, правила, прин- ципы и гипотезы. – Дрофа, 2004. 14.http://www.distedu.ru/edu7/p11 – Классификация почв по грану- лометрическому составу. 15. Вальков В. Ф. Почвоведение: учеб. для вузов / В. Ф. Валь-ков, К. Ш. Казеев, С. И. Колесников. – Ростов н/Д.: МарТ, 2004. – 496 с. 406 16. Тайжанова Ш. Т. Топырақтану. 1 бөлім. Оқу құралы. – Павло- дар, 2002. 17. Тайжанов Ш. Т. Топырақтану. Оқу құралы. – Павлодар, 2004. 18. Ковриго В. П., Кауричев И. С., Бурлакова Л. М., Почвоведение с основами гелогии. – Москва: Колос, 2000. 19. Новиков Л. Н. Почвоведение. Учебник. Москва: Агроконсалт, 2001. 20. Хабаров А. В., Яскин А. А. Почвоведение. – М: Колос, 2001. 21. Ковда В. А. Розанов Б. Г. Почвоведение. Почва и почвообразо- вание. – М.: Высш. шк., 1988. – 400 б. 22. Тайжанов Ш. Т., Канитаев Н. А. Изменение плодородия почв Кокшетауской области при длительном сельскохозяйственном ис- пользований. В сб. актуальные вопросы повышения урожайности сельскохозяйственных культур, плодородия почв и получения эко- логической чистой продукции в Северном Казахстане. – Кокшетау, 1994, – С. 111-112. 23. Фаизов К. Ш. и др. Почвы Республики Казахстан. – Алматы, 2001. – 328 б. 24. Бигалиев А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р. Қазақстан топырағы жэне оның экологиясы. – А.: Санат,1995. – 128 б. 25. Добровольский В. В. География почв с основными почвоведе- ния. 4-е изд. – М.: Владос, 1999. 26. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаева Р. М Жалпы топырақтану жəне топырақ географиясы. – Алматы, 2000. 27. Тазабеков Т. Т., т.б. Жалпы топырақтану. – Алматы.1998. –136 бет. 28. Тазабеков Т. Топырақтанудың түсіндірме сөздігі. – Алматы: Рауан, 1993. – 448 б. 29. Тазабеков Т. Т. Топырақтың құнарлылығы. – Алматы, 1999. 30. Мирзадинов Р. А., Үсен. Қ.,Торғаев Ə. Ə. Топырақтану: Оқу құралы / ж.б. – Алматы; 2009. – 276 б. 31. Шилибек С. Қ. Топырақтану жəне топырақтар механикасы [Текст]: Оқу құралы / Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі. – Алматы, 2009. – 127 б. 32. Жамалбеков Е. У.; Бильдебаева Р. М., Бигалиев А. Б. Жалпы топырақтану. Алматы, 2001.
407
33. Добровольский В. В. Задачи почвоведения в решении со- временных экологических проблем. – Санкт-Петербург: ЦМП, 2004.
34. Асанбаев И. К., Фаизов К. Ш. Почвоведение с основами экологии и географии почв. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.
408 МАЗМҰНЫ АЛҒЫ СӨЗ.............. ...............................................................................3 КІРІСПЕ.............................................................................................4 ТОПЫРАҚТАНУ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ......................4
1-тарау. Топырақ түзілу процесі.....................................................24 1.1. Үгілу жəне топырақтың түзілу................................................24 1.2. Алғашқы топырақ түзілу процесі............................................26 1.3. Топырақ түзілу процесі туралы...............................................28 1.4. Топырақ пішінінің қалыптасуы...............................................31 1.5. Топырақ түзілу процесінде биологиялық, экологиялық факторлардың рөлі................................................33 1.6. Топырақтардың табиғи туындысы ретінде жалпы ерекшелігі жəне түзілуінің материалдық негіздері..........43 1.7.Топырақ жамылғысына антропогендік факторлардың əсері.........................................................................49 Тарау бойынша тексеруге арналған тест сұрақтары....................53
2.1. Топырақтың морфологиясы.....................................................60 409
2.2. Топырақ пішінінің құрылымы.................................................63 2.3. Топырақтың генетикалық қабаттары, олардың диагностикасы, символикасы..........................................67 2.4. Топырақ пішіні құрылымдарының типтері, олардың топырақ-экологиялық байланысы...................................71 2.5.Топырақтың морфологиялық қасиеттері.................................79 2.6. Топырақтың морфологиялық қасиеттерінің, олардың түзілуінің экологиялық жағдайларымен байланысы.........................................................................................81 Тарау бойынша тексеруге арналған тест сұрақтары....................82
3.1.Топырақтың гронуорметриялық құрамы, механикалық элементтердің жіктелуі, топырақтарды гронулометриялық құрамы бойынша жіктеу................................88 3.2.Топырақтың гронулометриялық (механикалық) құрамының топырақтарды түзудегі маңызы.................................90 3.3.Топырақтың механикалық құрамының биологиялық, физикалық, химиялық қасиеттеріне əсері ....................................93 Тарау бойынша тексеруге арналған тест сұрақтары...................95
4.1. Топырақтың минералогиялық құрамының қалыптасуы.....103 4.2. Алғашқы минералдар жəне олардың маңызы......................104 4.3. Екіншілік минералдар жəне олардың маңызы.....................106 4.4. Алғашқы жəне екіншілік минералдардың топырақ түзелудегі жəне топырақ құнарлығын қалыптастырудағы маңызы...........................................................106
410 4.5. Балшықты минералдар...........................................................108 4.6. Топырақтағы əртүрлі минералдардың үгітілуі....................109 4.7. Əртүрлі тау жыныстырнан түзілген топырақтардың минералогиялық құрамы...............................................................114 4.7.1. Массивті-кристалдық тау жыныстары...............................115 4.7.2. Шөгінді жыныстар...............................................................116 4.7.3. Метаморфтық тау жыныстары...........................................122 4.8. Тау жыныстарының үгітілуі...................................................123 4.8.1. Массивті-кристалдық тау жыныстарының үгітілуі..........123 4.8.2. Физикалық үгітілу...............................................................124 4.8.3. Химиялық үгітілу.................................................................125 4.8.4. Биологиялық үгітілу.............................................................127 4.9. Шөгінді жыныстардың үгітілуі.............................................128 Тарау бойынша тексеруге арналған тест сұрақтары..................130
5.1.Тау жыныстары жəне топырақтағы химиялық элементтердің мөлшері..................................................................136 5.2. Топырақтағы химиялық құрамының қалыптасуы..............138 5.3.Химиялық элементтердің топырақ қабаттарында таралуы...................................................................139 5.4. Топырақтың макро-жəне микроэлементтері.......................142 5.5. Макро- микроэлементтердің тірі организмдерге əсері................................................................145 5.6. Биогенді элементтер...............................................................158 5.7. Ауыр металлдар..................................................................160 5.8. Топырақтың радиоактивті элементтері...............................164 5.9.Экологиялық факторлардың топырақтардың химялық құрамына əсері...............................................................108 5.10 Топырақтың сіңіру кешені жəне топырақтың сіңіру қабілеті.................................................................................171 5.11. Топырақтың қышқылдылығымен сілтілігі........................175
411
5.12. Топырақ ерітіндісі реакциясының өсімдіктерге əсері...........................................................................179 5.13. Сілтілі жəне қышқыл топырақтарды жақсарту жолдары.........................................................................182 Тарау бойынша тексеруге арналған тест сұрақтары.................183 6-тарау. ТОПЫРАҚТЫҢ ОРГАНИКАЛЫҚ ЗАТТАРМЕН ЖƏНЕ ОНЫҢ ТОПЫРАҚ ҚҰНАРЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ......................................................................................190 6.1. Топырақтағы органикалық заттардың көздері.....................190 6.2.Экологиялық жағдайлардың органикалық заттардың мөлшеріне əсері............................................................191 6.3. Топырақтың спецификалық жəне спецификалық емес органикалық заттары..........................................................195 6.4. Топырақ қара шіріндісі...........................................................198 6.5. Топырақтағы қара шірінді мөлшерінің азаюы–маңызды экологиялық мəселелердің бірі....................................................205 6.6.Топырақтардың қара шірінді жағдайын реттеу.....................206 7- тарау. ТОПЫРАҚ ҚҰНАРЛЫЛЫҒЫ..................................210 7.1.Құнарлықтың элементтері жəне факторлары.......................218 7.2.Егіншілікте пайдалану нəтижесінде топырақ құнарлығының өзгеруі жəне оны қалпына келтіру жолдары......................................................220
8.1.Топырақ ылғалы.......................................................................227 8.2. Топырақтың су қасиеттері.....................................................229 8.3.Топырақтағы ылғал түрлері...................................................233 412 8.4.Топырақ су режимі жəне оның экологиялық маңызы..........235 9- тарау. ТОПЫРАҚ АУАСЫ.......................................................245 9.1.Топырақ аэрациясы.................................................................250 10- тарау. ТОПЫРАҚ ТЕМПЕРАТУРАСЫ.............................252 10.1.Топырақтың жылулық режимі жəне оның экологиялық маңызы......................................................................255 10.2.Топырақ жылу режимін реттеу шаралары...........................260 11-тарау.ТОПЫРАҚТЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ ЖƏНЕ ОНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ........................262 11.1. Жалпы физикалық қасиеттердің топырақты мекендейтін тірі организмдерге əсері..........................................269 Тарау бойынша тексеруге арналған тест сұрақтары..................279 4- БӨЛІМ. ТОПЫРАҚ ТҮЗУШІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР ЖƏНЕ ОЛАРДЫҢ ЗОНАЛДЫЛЫҒЫНА ƏСЕРІ....................................................285 12-тарау. ТОПЫРАҚТЫҢ ТАБИҒИ ЗОНАЛДЫЛЫҒЫ.....285 12.1. Топырақтардың жер бетінде таралу заңдылықтары жəне оның қоршаған ортаның экологиялық факторлармен əсері........................................................................285 12.2. Топырақтың көлденең зоналдылығы. ...............................288 12.3. Топырақтың жіктелуі.............................................................289 12.4. Интразоналдылық топырақтар жəне олардың ерекшеліктері..................................................................................293 12.5. Əлемнің топырақ жамылғысы.............................................299 12.6. Полярлы, бореальды, субборияльды, субтропикалық, тропикалық белдеулердің топырақтары......................................301
413
12.7. Əлемнің топырақ қорлары..................................................305 12.8. ТМД топырақтары, олардың түзілуінің экологиялық жағдайы....................................................................311 12.9.ТМД топырақ зоналары жəне олардың қалыптасуы..........314 12.10.ТМД топырақ қоры.............................................................326 12.11.Арктикалық жəне тундралық зоналарының топырақтары...................................................................................326 12.12. Тайгалы-орманды зоналарының топырақтары...................................................................................328 12.13. Батпақты топырақтар..........................................................330 12.14.Жалпақ ормандардың орманды құба топырақтары..........330 12.15. Орманды-дала зонасының орманды сұр топырақтары.............................................................................334 12.16.Құрғақ дала мен жартылай шөл даланың топырақтары....................................................................335 12.17.Сорланған топырақтар.........................................................336 12.18. Шөл зонасының топырақтары...........................................337 12.19. Тау етегінднгі шөл даланың, құрғақ субтропиктердің топырақтары.....................................................338 12.20. Ылғалды-субтропикалық жəне ормандардың топырақтары...................................................................................340 12.21. Тау аймақтарының топырақтары.......................................342 Тарау бойынша тексеруге арналған тест сұрақтары..................345 13 тарау. ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҚТАРЫ...............................351 13.1.Қазақстан топырақтары жəне олардың қалыптасуының экологиялық жағдайы.......................................351 13.2. Қазақстанның жазық территориялардың көлденең зоналдық топырақтары.................................................360 13.3. Сортаң топырақтар................................................................363 13.4. Қазақстан топырақтарының экологиялық мəселесі, оларды шешу жолдары..................................................................367 414 13.5. Қазақстанның таулы аймақтарының тік белдеулілігі........375 13.5. Шалғынды -дала, орташа-таулы орманды, аласа-таулы дала, тау етегі белдеулерінің топырақтарының экологиялық сипаттамасы.............................................................377 13.6. Биік таулы шалғынды белдеудің ерекшеліктері................379 13.7.Таулы топырақтарды пайдалану, олардың құнарлығын арттыру жолдары....................................................379 13.8. Қазақстан топырақ қорлары, оларды пайдалану жəне қорғау жолдары.. ................................................................383 Тарау бойынша тексеруге арналған тест сұрақтары..................388 Топырақтану пəнінен емтихан сұрақтары...................................398 Термин сөздерге түсінік.................................................................400 Белгілер мен қысқартулар.............................................................404 Пайдаланылған əдебиеттер....................................................405 Ж. К. ҚАБЫШЕВА ТОПЫРАҚТАНУ Оқулық
Басуға 14.11.13 қол қойылды. Қағазы офсеттік. Қаріп түрі «Times». Пішіні 60х90 1/16 . Баспа табағы 26. Таралымы: Мемлекеттік тапсырыс бойынша дана +
баспа есебінен дана. Тапсырыс № 1000
200 1427. жүктеу/скачать 5,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|