Шәкәрім. Ғылыми-танымдық журнал

20

АБАЙТАНУ

2015  №3  (28)

келген бірлік берекесін жыртып алғанымыз» деп

жазған  еді  «Сарыарқа»  газеті.  Қазақтың  осы

береке бірлігін отаршылдар саналы түрде саяси

мақсат қоя отырып бүлдіргенін Сібірдің генерал

губернаторы болған М.Сперанскийдің патшаға

жазған хатында «Қазақ жерінде сексеуіл деген

ағаш өседі. Соны бір біріне ұрып жарады екен.

Сол сияқты қазақтар үш жүзге, руға бөлінеді. Біз

соларды бір біріне ұрып жаруымыз керек» деп

бар  шындықтың  бетін  ашып  беріп  отыр.

Қазақтарды  оп-оңай  тобықтан  бір-ақ  ұрып

жығатын  бұл  саяси  тәсілді  Кеңестік  билік  те

пайдаланғанын  саналы  қазақтар  білген.

Мысалы,  Оңтүстік  Қазақстан  облысының

бірінші 

хатшысы 

Ливенцовтың

М.Сперанскийдің  әдісін  қолданғанынан

жұртшылық  хабардар.  Отаршыл  Ресей

патшалығы ендірген  ел билеу жүйесіндегі осы

қасіретті терең сезінген ақын С.Торайғыров:

Абай тұсы қазақтың бұзылғаны,

Қаралыққа айналып қызыл қаны...

Ақ пейіл, бауырмалдық қалып кетіп,

Желбуаз, «сұрқия» боп қызынғаны.

Мас болып партияға қызып алған,

Даланың табиғатын бұзып алған.

Елдігіне, жеріне һәм дініне,

Құрылды талай тұзақ, талай қақпан, деп

ой толғанысында халқымыздың отаршылдық

жұтқа ұшыратқан орны толмас қасіреті жатыр.

Қазақ елінің мінез құлқының бұзылуы-тікелей

отаршылдық саясаттың нәтижесі екенін Абай

білді. Білді де осы қасіреттің отына күйер елінің

алдын  алу  үшін  толық  адам  ілімімен  емдеп,

мінез-құлқын  бұзылудан  аман  алып  қалатын

жолын  ізденді.  Бұл  жол  Абайды  толық  адам

іліміне алып келді.

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.

 Жақсы менен жаманды айырмадың

Бірі қан, бірі май боп екі ұртың.

Бет бергенде шырайың сондай жақсы,

Неге ғана  бұзылды сартша сыртың...

Өздеріңді түзелер дей алмаймын

Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың.

Баста ми, қолда малға талас қылған

Күш  сынасқан  күндестік  бұзды-ау

шырқын, деп халықтың мінез-құлқын бұзудың

түп төркіні қайда жатқанын  дәл меңзеп отыр

емес пе?

Абай  мұрасының   рухани  нәр  алған  үш

қазына  көздерінің  ішінде  шығысы  қатты

қысымда  ұсталып  келді.  Бәрі  бір  шығыспен

қарым қатынасы ең күрделі де қиын мәселеге

айналғаны абайтану тарихына назар аударсақ

мен  мұндалап  тұратыны  бар.  Бұл  салада

академик М.Әуезовтің ғылыми зерттеулері, ой-

пікірлері  шешуші  мәнге  ие.  Бірақ  өз  ой

танымдарын 

ілгері 

қарай 

дамытып

жалғастыруға  1949  жылы  КПСС  ОК

космополитизм  қаулысы  мүмкіндік  бермеді.

Яғни,  Абай  мұрасының  шығысқа  қарым-

қатынасын зерттеп, танып білуге қатаң тиым

салынды.

М.Әуезо втің  «Абайдың  батысынан

шығысы  басым»  деген  ой  танымы  әдебиет

полицайлары  мен  философтар  тарапынан

қатты сынға алынып,  қудалауға ұшырады. Бұл

мәселе, шындығын айтсақ, М.Әуезовтің Абай

мұрасының  рухани  нәр  алған  қазына  көздері

Абайдың  «Сәулең  болса  кеудеңде»  деген

өлеңінен өріліп барып айтылған пікір екендігіне

көзіміз  жете  түседі.  Абайтану  тарихының

М.Әуезовтен  кейінгі  үшінші  кезеңдегі

абайтанушылар  тарапынан  қайта  көтеріліп,

қиындықпен қолға алынса да, оларға еркін жол

берілмей  қысымда  ұстап  келді.  Бәрі  бір

«өлермендікпен» зерттеу жұмыстары жүргізіле

берді.  Енді  ғана  философтар  тарапынан

академик  Ғ.Есімов  Абай мұрасының шығысқа

қатынасына  оң  көзбен  қараған  ой  пікірлері

алғаш рет белгі бере бастады. «Абай – шығыс

ақыны,  шығыс  мәдениетінің  қайраткері,

нақтырақ  айтсақ  мұсылман  шығысының  аса

көрнекті  ойшылдарының  бірі...  о ның

көзқарасын  діни  философия  жағынан  іздеу

керек.» / Абай. Ұлы дала тұлғалары. Алматы,

2013, 361-362 бет/ деген салиқалы ғылыми ой

танымдар алғаш рет көрініс бере бастауы – Абай

шығысына  тарс  жабылған  есіктің  айқара

ашылуына  сеніммен  келіп  отыр.  Абайдың

дүние  танымы  ғылыми  тұрғыдан  тереңдеп

дендей  енбей  мақсатқа  жету  қиын.  Ол  үшін

Абайдың  шығысқа  қатысы  жайлы  ақындық

кітапханасының көлемі мен жағдайын  анықтап

алмай іске кірісу-далаға лағумен бірдей болып

шығады. Абай ой танымының бұл болмысын

22

АБАЙТАНУ

шеңберінен  шыға  алмады.  Олар  әдебиеттің

партиялық,  таптық  ұстанымына  сүйене

отырып  ұлттық  мұраға  айналған  ақын

туындыларын ғылыми тұрғыдан танып білуге

кедергі жасап келеді. М. Әуезовтің бүкіл әлем

танып, мойындаған әрі аса жоғары бағалаған

«Абай  жолы»  эпопеясын  қатаң  сынға  алып,

байшылдық феодалдық ескілікті дәріптеді деп,

Абайдың  ақындық  дәстүрін  терістеуге  шейін

барған  саяси  идеоло гиялық  тұрғыдан

шабуылдар  жасап  жатты.  Абай  мұрасының,

әсіресе 

рухани 

нәр 

алған 

Абай

шығармаларының шығыстық қазына көздерін

танып білуге тыйым салумен қатар, халықтың

рухани тірегі болған сопылық негіздегі Ясауи

мұрасын теріс танытып, оны ғылыми тұрғыдан

танып білу әрекетіне өлердей қарсылық жасап,

мұра ретінде терістеумен келеді.

  Тарихқа  азырақ  көз  жіберсек,  Ресей

патшалығы  қазақ  жері  мен  Орта  Азия

халықтарын  жаулап  алған  соң,  алдымен,

халықтың  рухани  әлеміне  қол  салып,

миссионерлік  саясатын    астыртын  түрде

жүргізе  бастады.  Ясауи  жолына  өшіге  тиісті.

Тіпті, Түркістан қаласын басып алған соң, Ясауи

кесенесін  жойып  жіберу,  талқандау  ниетінде

болды.  Өйткені  Ясауиге  деген  түрік

халықтарының   рухани ықыласынан шошына

түсті.

 Артынша кеңес билігі орнап, жалпы дін

атаулыны  терістеп,  атеистік  насихатты

күшейтті.  Кеңестік  идеологтар  да  Ясауидің

сопылық  жолынан  дін  мен  халықтың  әдет-

ғұрып, салт-дәстүрін үйлестіре білген бағытына

сескене  қарады.  Ясауи  кесенесіне  ағылып

зиярат етушілерден құтылу үшін Ясауи кесенесін

астық қамбасына айналдырып жіберді. Ақыры

кесенені  атеистік  музейге  ауыстырып,  Ясауи

мұрасын мейлінше кертартпа мистикалық әлем

ретінде бағалап, жас ұрпақты адастырып жатты.

Ясауи  кітабы  басылымнан  қалып,  мұрасы

насихатталмай жер бауырлап қалған күндерді

де бастан өткіздік.

   Енді Тәуелсіздік заманда шетелден бізге

қарай  ағылған,  мұсылманның  рухани  әлемін

бүлдіруге жіберілген вахабистер құдды генерал

Черняевке  ұқсап  Ясауи  кесенесін  жарып

жіберуді  армандап  жүр.  Бұлар  аз  дегендей,

ислам атын жамылған көптеген жат ағымдар

да  Ясауи  жолына  қарсыласып  жаулық

әрекеттерін  тоқтатар  емес.  Сонда  неге

бұлардың бәрі жабыла кеп Ясауидің сопылық

жолына жаулық ниет ұстанып, бәрі бір нүктеге

яғни,  Ясауи  әлеміне  идеялық  соққы  беруге

жабылуда. Мұның да басты себебі болса керек.

Ол себеп егер ой санасына Ясауидің сопылық

танымымен хәл ілімінің адамгершілік, гуманистік

негіздері  сіңген  пенделерді  бұл  жолдан,  бұл

танымнан айырмайынша, оларды соңынан ерте

алмайтығын, нандыра алмайтындығы танудан

шығып  отырған  қастандық  әрекет  деп  тану-

шындыққа келеді.

  Егер  қалың  қауымды  Ясауи  жолынан

тайдыра алса, оларды мұрнын тескен тайлақтай

қайда сүйресе солай кете беретін еріксіз тобырға

айналарын      біліп  отыр.  Халықтың  рухани

тұтастығын  бұзу,  ыдырату  үшін  ислам  дінін

жамылған жат ағымдар өз мақсаттарын жүзеге

асыруға жан сала күресуде. Ең өкініштісі, бұл

күресті  ақшаға  сатылған  космополиттенген

қазақ  өнерпаздары  мен    жазушы,  ғалымдары

бастап жүр. Әрине, бұның да бір себебі болса

керек,  меніңше,  бұл  себеп  Ясауи  жолы  хәл

іліміне сүйеніп, сопылық таныммен халықтың

ұлттық дәстүрін бірлікте үйлестіре кемел адам

тұлғасын қалыптастыру қуатында жатса керек.

Осы  себептерді  назарда  ұстай  отырып,  Абай

мұрасымен  сопылық  таным  болмысындағы

қарым-қатынасын  ғылыми  тұрғыдан  танып

білмейінше, Абай дүниетанымын анық танып

біле алмаймыз. Өйткені Ясауи исламның діни

философиясы болуы себепті академик Ғ. Есімов:

«Абай...  көзқарасын діни философия жағынан

іздеу керек»  (сонда, 362 бет) деп осы пікірге

салмақ салуы – тегінен-тегін болмаса керек-ті.

ХІІ-ХІІІ  ғасырда  өмір  сүрген  рухани

бабамыз  Ясауиде  «жан  ғалымы»  және  «тән

ғалымы» деген күрделі ұғым бар. Жан ғалымы

дүниенің көрінбеген сырын танып білуге, оның

құпиясын  ашуға  ұмтылған  руханияттын

өкілдері.  Ал,  «тән  ғылымы»  дегені  дүниенің

көрінген сырын ашып, танып білуге ұмтылған

заһри    ғылымның  өкілдері.  Ясауи  «жан

ғылымын» жоғары бағалап, нәпсіге бүйрегі бұра

беретін  тән  ғалымынан  бөлектей  қарайтын

пікірі де бар.

24

Резюме

В данной статье говорится о становлении абаеведения - как науки, основным проблемам

абаеведения в ХХІ веке.

Resume

АБАЙТАНУ

2015  №3  (28)

This article refers to the formation of Abai study - as a science, main problems of Abai study in the

twenty-first  century

Әрине, қайдан келсе де, жан деген нәрсе келді

де,  сонан  соң  ие  бо лдың»  деген  ой

толғанысында жан сырттан, түп ие тарапынан

келгенін меңзеп отыр. Ал, Шәкәрім болса:

Жанымыз күннен келген нұрдан,

Тәніміз топырақ пен судан,

деген  ой  танымын  ортаға  тастайды.  Жанды

танып  білу,  ғарыштан  келетін  яғни,  жанның

тылсым  құбылыс  болуы  себепті,  ол  жантану

іліміне жатады.

Абай мен Шәкәрімнің зерттеу нысанасына

алып отырғаны да осы ғарыш яғни, түпиеден

келеген жанды танып білу іліміне жатпақ.

Шәкәрім:

«Жанның бастан барын байқамапты

 Психолог ғылымын ашқан адам»,

деп,  батыс  ғалымдарын  адасқанына  сын

көзімен қарап сынауы жай нәрсе емес. Дарынды

ақын  Мағжан  Жұмабаев  «Пайғамбар»  деген

өлеңі бізден бір ғасыр бұрын жазылса да, ақын

дүниетанымының арқауы Абай ой танымымен

сабақтас жатқан құбылыс екеніне көзіміз жете

түседі.  Европалықтар  Абай  айтқан  дүниенің

көрінген  сырын  танып  біліп,  материалдық

игілікке жетуді мақсат етуден, ғылым табысын

имансыздық жолға түсіріп, отарлаған елдерді

қырып, жойып, тілін, дінін, ділін, салт-санасын

аяқ  асты  етуден  тартынбай  адамшылық

жолынан  шықты.  Мағжан  терең  мән  бере

айтатын:

Білген емес иман деген не нәрсе,

Болған  емес  жұмысы  оның  жанменен,

деген  өлең  тезистік  мағынада  қолданысқа

түскен «иман, жан» деген сөздерінің мағынасын

батыс  елдерінің  танып  білуі  мүмкін  емес.

Өйткені  «иман»  ұғымы  түпиенің  барлығына

нануды алға қойса, олар оған нана алмай атеистік

жолға  түсті.  «Жан»  сөзін  де  осы  мағынада

ұғынды.

Абайдың түпиені танып білуге айрықша

ізденіске түскен әрекеті «Лай суға май бітпей қой

өткенге» (1895 жыл) деген өлеңінде:

Өзгені ақыл, ойға қондырады,

Біле алмай бір тәңіріні болдырады.

Ақылдың жетпегені арман емес,

Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын,

деп,  түпиені  танып  білуге  ұмтылады.  Бірақ

түпиені танып білуге адам ақылы жетпесін білсе

де, «Сонда да оны ойламай тұра алмаймын» деп

алда да іздене беретінін меңзейді.

Абай түпиеден келген жанның болмысын

танып  білуге  ұмтылу  әрекеті  оны  жантану

іліміне алып келеді.

Бұлар  –  адамзат  баласының  алдына

қойылып  отырған  ұлы  мәселелер.  Мұны  тек

қана  кванттық  физиктердің  «ғаламды  сана

билейді»  деген  жаңа  дүниетанымымен

сабақтасып  жатқан  мүлде  соны  тың  танымға

қадам бастық.

Абай,  Шәкәрім, Мағжан  сынды  дарабоз

ақындар 

дүниетанымының 

енді

дүниебастауында  тұрған  сана  билігі  арқылы

танып білуге күш салу – Абайтану саласындағы

ғылыми зерттеу, ізденістеріміздің өзегіне айналар

уақыт жетті деп білемі

26

АБАЙТАНУ

2015  №3  (28)

бұрынғы қалпында, яғни, кімдікі екені белгісіз

күйінде "Дала уәлаятының газеті" атты үлкен

топтама  құрамында  қайыра  басылыпты.

Мұндай кітаптың дайындалуы — өте күрделі

іс,  ал  халық  алдына  жетуі  –  игілікті  оқиға.

Жинақтың мәні, құны жөніндегі әңгіме бір басқа.

Біз бұл арада Абайдың аталмыш әңгімесінің сол

иесіз  қалпында  берілуіне  ғана  таңырқап

отырмыз.  Біздің  Ғылым  академиясындағы

ағайындардың сөз  ыңғайына (дәлірек  айтсақ,

мүлде үнсіз  отыруына) қарағанда,  бұл әңгіме

ұлы  ақынның  кезекті  кітабы  басылғанда  да

қаперге  ілінбей  қалатын  тәрізді.  Сондықтан,

"Дала  уәлаятының  газетінде"  бұдан  жүз  жыл

бұрын (1892, N29, 31-32, 34-40) жарияланған

"Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз"

атты  хикаяның  авторы  кім  деген  мәселеге

арнайы тоқталуға тура келіп отыр.

Алдымен ескерте кетейік, аталмыш хикая

әдебиет тарихында мүлде белгісіз дүние емес.

Бұл  шығарманың  авторы  туралы  да  сөз

айтылған. Бірақ Абай есімі аталмады. Шәкерім

туындысы  деп  шамаланады.  Басты  дәлел  –

хикаяның бақытсыз ғашықтар Еңлік – Кебек пен

Қалқаман–  Мамыр  тағдырына  арналуы.

Шәкерімнің  аты жалада  жүрген кездің  өзінде

оның  дәл  осы  тақырыпқа  жазылған,  халық

арасына  кеңінен  тараған  поэмалары  барын

ешкім  теріске  шығара  алмайтын  еді...  Бұған

қосымша дәлел – әңгіме авторының лақап аты.

Байыптап  қарағанда,  бұл  екі  жағдай  да

шығарманы кім жазғанын нақтылауға негіз бола

алмайтынына  көз  жетеді.  Аңыздық  немесе

деректі  бір  сюжеттің  әлденеше  қаламгер

назарына  ілінуі  –  әдебиет  тарихында  жиі

кездесетін құбылыс. Оның үстіне, Абайдың өз

шәкірттеріне  кейбір  тақырыптар  төңірегінде

арнайы тапсырма беріп отырғаны, ал Еңлік –

Кебек оқиғасын жазуды Шәкерімге міндеттегені

белгілі. Екіншіден, "Дала уәлаятының газетіндегі"

әңгімеге  қол  қойған  –  "Ұмтылған",  яғни  -

"талаптанушы", "ізденуші" болса, Шәкерім де өз

өмірінің соңғы кезеңіндегі біраз шығармасына

"Ұмы-тылған", яғни "естен шыққан", "ескерусіз

қалған" (дәлірек айтсақ, "Мұтылған") деп қол

қояды. Араб жазуының кілтипаны көп, әңгіме

авторы – "Ұмытылған" болған күннің өзінде,

бұл – 1892 жылы отыз төрт жасқа жаңа шыққан

Шәкерімнен  гөрі,  сөз  өнерінің  асқар  биігіне

жеткен, алайда "қалың елі – қазағына" әлі таныла

алмай,  тар  қапаста  күңіреніп  отырған  Абайға

көбірек үйлеседі. Әйткенмен, әзірше екеуін тең

ұстайық.  Мүмкін,  әңгіме  авторы  Шәкерім  де,

Абай да емес, мүлде басқа біреу шығар? Жоқ.

Үстірт  қарағанның  өзінде  хикая  авторы  –

Шыңғыстау қазағы екеніне күмән қалмайды.

Негізінен  баяндау  үлгісімен  жазылған

көлемді  хикаяны  шартты  түрде  үш  бөлімге

жіктеуге болады: бірінші – Шыңғыстау өңірінің

тарихи-этнографиялық сыпаттамасы, екінші –

Еңлік  –  Кебек  оқиғасы, үшінші  –  Қалқаман  –

Мамыр оқиғасы; хикая автордың өз заманына

көзқарасынан  елес  беретін  және  болашақта

жазбақ,  осыған  жалғас  енбегінің  мазмұнына

нұсқаған сөздермен қорытындыланады.

Әңгіменің  әлхамында  "қазақтың  кәрі

шалдарының"  өткен  және  осы  заманға

көзқарасы 

байыпталады. 

"Со лардың

айтуларынша,  қазақтың  жүріп-тұру  шаруасы

бұрынғы  заманда  осы  күнгіден  артық  екен.

Мәзікүр бишара шалдар өздерінің балаларына,

ұрпақтарына қасіреттеніп айтып отырады: "Осы

күнде білімді, ғылымды халықтармен араласқан

соң, қазақ халқы бұзылды және күн де бір түрлі

болды  –  қыс  қатты  болатын  болды,  бұрынғы

заманда  мұндай  емес  еді",  –  деп".  Бұдан  ары

жазушы осы негіздегі түйінді мәселелерді нақты

талдай отырып, заман және экология, география

мен тарих төңірегінде кеңес қозғайды. Бұл ретте

біз автордың үлкен ойшыл ғана емес, жай ғана

ғұлама  емес, еуропалық  білімді еркін  игерген

оқымысты екенін көреміз.

"Адамның  бір  ғадеті  –  бұрынғы  өткен

уақытты онша мақтағандай болмаса да мақтау",

–  дейді  автор.  Сөйте  тұра  қариялардың  сөзін

түгелімен теріске шығармайды. Ендеше ауа райы

неге  бұзылды?  "Бұрынғы  заманда  тауларда

орман  көп  болып,  орманда  қар  көп  болып,

қардың себебінен су көп болып, ала жаздай тау-

таудан  өзен-сулар  тартылмайды  екен"...  Ал

орман-тоғайдың  қырқылуы,  от  пен  судың

азаюы, жердің тозуы – адамның табиғатқа кері

әсерінің  нәтижесі.  Және  бұл  –  тоқтаған,

тұйықталған  процесс  емес.  Әлі  жүріп  жатыр.

Яғни хикая авторы біз енді ғана сөз етіп, қолға

алып отырған экология мәселесі туралы өткен

28

АБАЙТАНУ

2015  №3  (28)

материал әр қилы екшеуден өтеді, тіпті нақты бір

автордың нақты бір шығармасының өзінде әуелгі

және  соңғы  нұсқалардың  арасында  түбегейлі

айырмашылықтар ұшырасуы мүмкін. Сондықтан

біз  бұл  мәселені  автордың  даралық  тұлғасы,

дүниетанымы, қаламгерлік тұрпаты, білім-таным

дәрежесі, 

жазу  машығы 

тұрғысынан

қарастыруымыз  керек.    Хикая  авторының  өз

заманынан озған білімдарлығы туралы айттық.

1892 жыл қарсаңында тек Шыңғыстау өңірі ғана

емес, бүкіл казақ даласында мұндай өреге жеткен

жалғыз  Абай  болатын.  Шәкерімнің  әлі  жас,

таланты толысса да, білімі толықпаған, батысты

тануға  енді  ғана  бет  койған,  негізінен  шығыс

әдебиетіне  үңіліп  жүрген  кезі.  Тарих,

социология,  экология,  этнография  –  адам

қоғамының даму зандылығы туралы толғамдар

бұл кезеңде Абай бойына ғана шақтасар сыпат.

Халық кешкен жол, көне ғасырлар келбеті

туралы  айтсақ,  хикая  авторы  өткен  күнді

дәріптемегенімен,  оны  ел  тарихындағы  бұла

дәуір, өзгеше кезең деп біледі, қатал зандарын

айыптай  тұра,  бағзы  заман  бойынан,  халық

тұрмысы,  оның  салт-дәстүрлерінен  көптеген

қасиет  табады.  "...Шалдардың  сөздерінің

жарымына  нанған  мезгілде  де,  бұрынғы

уақытта...  халық  ғаділетті,  қулық-сұмдық  жоқ

екен.  Халықтың  рәсім-ғадеттері  бұзылмай

орнына  келіп  тұрады  екен,  халықтың  мінезі

ақпейіл,  мейлінше  табиғатты  екен..."  Бұл  –

қарттардың  әңгімесін  қайыра  байыптау  ғана

емес, белгілі мөлшерде жазушының төл пікірі.

Хикая авторының өз  көзқарасын тікелей

айтатын, еткенді бүгінгімен шендестіре отыра,

халық қасиетін ашуға ұмтылатын тұстары да бар.

"Бұрынғы  уақытта  халықта  батырлардың

құрметті екені белгілі. Себебі, бұрын батырлар

әрдайым халықты қайрат қылады екен һәм жай

уақытта  халық  арасында  ғаділетті,  хүкімші  де

екен. Батырлар халықтың пайдасын тастап, өз

пайдасы үшін қимылдамайды екен." "Нысан...

қобызымен  ойнағанда...  тындағандардың

көздеріне  жас  келіп  отырады  екен.  Бұл  күнде

олардай қобызшы жоқ. Бұрынғы қобызшылар

қайда,  есіткен  кісілерді  ерітіп  жіберуші  еді.

Қазақтардың бақсылары бұрынғыдан қалған бір

мұрасы, сонда да бұрынғыдай емес".

Батырға, бақсыға, заман адамына көзқарас

осындай болғанда, сол кездегі ел ұстаған билер

басқаша  сыпатта  бейнеленеді.  Мәселен

Кеңгірбай – "халық оған ауып кетеді" деп, яғни

түптің-түбінде билікті алмаса да, хүкіміне тежеу

салар  деген  кауіппен  Кебектен  құтылуға

тырысады. 

(Кейінгі 

интерпретацияда

Кеңгірбайдың пара алуы – замана кейпі, образ

табиғатымен үйлеспейтін жалған шешім.) Қолға

түскен Кебек пен Еңлікті өзі тергейді, өлімге өз

қолынан береді, олардың бесіктегі жас баласын

далаға  тастап  кетеді.  Хикая  авторы  Кеңгірбай

Қалқаманға  да  шарасыздықтан  емес,  саналы

түрде қатал билік қылды деп біледі. Сонымен

қатар,  Кеңгірбай  жалғыз  болмағаны,  басқа

билердің де оны қолдағаны байқалады. Билер

тек  ұнамсыз  кейіпте  ғана  көрініп  қоймайды,

авторлық  көзқарас  тұрғысынан  тұпа-тура

айыпталады:  "Осындай  үш  кісіні  бір  жерде

өлтірсе де билер түзеле қоймапты, бірақ өздерін

халық сүймейтінін біліпті. Оларды неғып сүйсін,

адамға еркіменен еш нәрсе істетпеген соң, аяғын

олай-бұлай бастырмаған соң."

Ата қазақ: "Елге бай құт емес, би құт", - деп

еді. Ескі заманда ата-тегіне емес, асыл жетесіне

қарай, мал байлығы үшін емес, парасат байлығы

үшін халықтың өзі сайлап отырған билер – ру

ұйтқысы,  мемлекет  тірегі  қызметін  атқарады.

Тарихта  оған  қаншама  мысал  бар:  Сүтемген,

Әнет, Төле, Тайкелтір, Қазыбек, Әйтеке... Қазақ

дербестіктен  айрылғаннан  соңғы  дәуірдегі,

патша өкіметінің нұсқауымен бекітілген билердің

жөні бөлек (қызметі тұрғысынан алғанда бұлар

хүкімші би емес, дау-дамай тарқатар қазы, біздің

бүгінгі тілімізбен айтқанда сот қана). Әлде сол

жалпош,  жебір  билердің  әсері  ме,  әлде  өткен

замандағы  белгілі  бір  адам  –  Кеңгірбайға

байланысты жұрт арасындағы әңгіме салқыны

ма, – көне дәуірден бірталай үлгілі сыпат тапқан

хикая авторының айтуынша сол кездегі келеңсіз

жайыттардың  барлығы  да  билердің  кінәсінен

болып шығады.

Ал поэмалар авторы Шәкерім қазақтың ескі

күні туралы тым биіктен сөйлейтін, ежелгі салт-

дәстүрлердің көбін "надандыққа", "тағылыққа"

телитін.  Бірақ  ақынның  билерге  көзқарасы

басқаша.  Кеңгірбай  тек  ел  мүддесін  ойлайды,

"қара қазан, сары баланын қамы" үшін, "малға

тойын,  жайлы  қоныс"  үшін  күреседі,  қанша

30

АБАЙТАНУ

жүктеу/скачать 0,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: