Вопросы археологии

71

Н

екрополь

 

городища

 к

ок

-м

ардаН

Б. Нурмуханбетов

ложение погребенного – вытянутое, на 

спине, ориентировка – головой на ЮЗ. 

Руки вытянуты.

Слева  от  покойника,  у  лучевых  ко-

стей  руки  и  кисти,  были  положены 

остатки  жертвенной  пищи  –  кости  пе-

редней  ноги  мрс  –  лопатка,  предпле-

чье, голень,

Инвентарь представлен находящей-

ся  чуть  ниже  таза  железной  пряжкой  с 

овальной рамкой, язычком и длинным 

подвижным  щитком  прямоугольной 

формы.

Погребение  15.  При  расчистке  за-

падного угла сооружения на его северо-

западной  стороне  выявился  сравни-

тельно  широкий  (0,9  м)  прорезанный 

участок крепиды, доходивший до стен-

ки  платформы  (средняя  его  длина  0,7 

м).  У  основания  последней  на  обна-

жившемся отрезке обозначалась невы-

сокая (до 0,2 м), но довольно широкая 

(0,9 м) сегментовидная ниша, оказав-

шаяся,  как  стало  ясно  в  дальнейшем, 

своего рода входом в погребальную ка-

меру.

Форма  ее  весьма  своеобразна: 

верхняя  половина  напоминает  трапе-

цию,  а  нижняя  –  подовальную  фигу-

ру, вытянутую по линии ЗВ. Размеры по 

основным осям: средняя длина – 2,8 м, 

средняя  ширина  0,72  м.  Наибольшая 

высота  входа  0,65  м,  наименьшая  (в 

конце камеры) – 0,2 м.

В камере расчищено одиночное раз-

грабленное  погребение  человека.  Раз-

рушена  верхняя  половина  скелета,  ко-

сти которго сдвинуты в одну кучу к пра-

вому борту могилы.

Сохранившийся  инвентарь  пред-

ставлен  железными  изделиями.  Выше 

таза, на позвонках, зафиксирована бес-

щитковая,  овальная  пряжка  с  язычком 

и аналогичная пряжка меньших разме-

ров,  чуть  ниже,  рядом  –  черешковый 

нож.

Классификация  и  атрибуция  все-

го  комплекса  материалов,  полученных 

из погребений некрополя, необходима 

для  определения  относительной  хро-

нологии  памятника.  Особенно  важная 

роль  для  датировки  могильника  отво-

дится  нами  железным  наконечникам 

стрел.

В  Средней  Азии  железные  трехло-

пастные  наконечники  стрел  распро-

странены  очень  широко  и  представ-

лены  большим  количеством  вариан-

тов.  Большой  материал  сгруппирован 

и  классифицирован  Б.А.  Литвинским 

[Литвинский, 1965, с. 75-91]. Ознако-

мимся с его соображениями по вопросу 

типологии, эволюции и хронологии ти-

пов наконечников стрел. Исследователь 

выделяет  (наконечники),  вернее  типы 

по  форме  головки  и  размерам  самих 

наконечников.  Каждый  тип  относит-

ся к определенным моментам истории 

их развития. Вслед за К.Ф. Смирновым 

[Сорокин,  1951,  c.  265-272],  А.И.  Те-

реножкиным [Тереножкин, 1950, с. 89-

93] и С.С. Сорокиным [Сорокин, 1961, 

с. 54] он считает датирующим призна-

ком не только форму, но и размер нако-

нечников.

По  мнению  исследователей,  круп-

ные  трехлопастные  наконечники  по-

являются в Средней Азии с первых ве-

ков  нашей  эры  и  доживают  вплоть  до 

VIII в. н.э.

  Среди  наших  наконечников,  наря-

ду  с  крупными,  имеются  и  мелкие.  По 

заключению  С.C.  Copoкина,  они  дати-

руются  II-III  вв.н.э.  [Сорокин,  1961,  с. 

54].  Мелкие  наконечники,  как  пола-

гает  Б.А.  Литвинский,  продолжают  су-

72

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

ществовать  и  в  IV  в.  н.э.  [Литвинский, 

1965, с. 82].

Крупные  трехлопастные  наконеч-

ники стрел с треугольным и лавролист-

ным контуром головки, согласно сводке 

Б.А. Литвинского, датируются с рубежа 

или начала н.э. по VII-VIII вв. н.э. [Лит-

винский,  1965,  с.  81-84].  Трехлопаст-

ные  черешковые  наконечники  с  ром-

бическим  контуром  головки  использо-

вались с IV в. по VII в. н.э. [Литвинский, 

1965, с. 84-86].

Черешковые 

трехгранно-

пирамидальные  и  трехгранно-

бипирамидальные  наконечники  да-

тируются  временем  не  ранее  V  в.  по 

VIII в. н.э. [Литвинский, 1965, с. 86-88].

Таким  образом,  если  исходить  из 

предпосылок  Б.А.  Литвинского,  Кок-

марданский  комплекс  может  быть  да-

тирован  с  начала  или  рубежа  нашей 

эры по VII-VIII в. н.э. При этом, оказы-

вается, среди них есть и поздние типы, 

время появления которых можно отне-

сти лишь к IV-V в. н.э. Возможно пред-

положить,  что  мы  можем  принять  их 

как нижнюю дату для всего комплекса.

  Материал  юга  Казахстана  свиде-

тельствует,  что  здесь  складывались  со-

вершенно  иные  обстоятельства.  Здесь 

в  разные  годы  и  в  различной  степени 

полностью  изучались  памятники  ма-

териальной  культуры  усуней  и  кангюй. 

Изучение  усуньской  культуры,  напри-

мер, показало, что она прошла три эта-

па  развития  [История  Казахской  ССР, 

1978, с. 309-315]. Средний ее этап, да-

тируемый I-III вв. н.э., кроме всего про-

чего,  характеризуется  полным  отсут-

ствием  оружия  в  могильных  комплек-

сах. Таковы, например, могильники Ка-

раша I и Караша-II [Максимова, 1970, 

с.  121-128;  1976,  с.  163-182],  мо-

гильник в урочище Кзыл-Кайнар [Мак-

симова, 1972, с. 123-138], Узун-Булак 

и Шошкала [Максимова, 1975, с. 141-

160]. Все они расположены в одном ло-

кальном районе и в непосредственной 

близости  к  обследованному  нами  па-

мятнику.  Аналогичную  картину  демон-

стрируют  и  культуры  кангюйцев,  по-

лучившие  условные  названия  жетыа-

сарской  (джетыасарской),  отырарско-

каратауской и каунчинской. Что касает-

ся погребальных памятников жетыасар-

ской культуры, где раскопано незначи-

тельное  количество  курганов,  появле-

ние  оружия  относится  к  самому  концу 

первого ее этапа – к концу III в. – нача-

лу IV в. н.э. [Толстов, 1958, с. 243-250, 

1962, с.и196; Левина, 1966, с.и85].

Ряд  курганных  могильников  (или 

целая серия его курганов) каунчинской 

культуры, датируемые I-III вв. н.э., так-

же отличается отсутствием оружия в по-

гребальном  инвентаре  [Максимова, 

1968, с. 193-201; Массон, 1953, с. 18-

23;  Григорьев,  1948,  с.  55;  Теренож-

кин, 1950, с. 159-160].

В  первой  трети  первого  тысячеле-

тия  нашей  эры  в  районах  распростра-

нения  отырарско-каратауской  культу-

ры повсеместно наблюдается то же са-

мое. На северном склоне хребта Кара-

тау  это  могильник  у  поселения  Актобе 

[Мерщиев, 1962, с. 83-87], могильни-

ки  Кенсай,  Кыр-Чебакты,  Жеты-Шокы 

[Максимова, 1962, с. 97-116]. В 1969-

1972 гг. было открыто и предваритель-

но ис следовано 30 новых могильников 

и курганных групп. Среди них выделя-

ются  группы  памятников,  предвари-

тельно  датируемые  первой  половиной 

I  тыс.  н.э.  [Кадырбаев,  1972,  с.  499-

500]. Они оказалась также без предме-

тов  вооружения.  Результаты  новейших 

раскопок  в  1975-1976  г.  свидетель-

73

Н

екрополь

 

городища

 к

ок

-м

ардаН

Б. Нурмуханбетов

ствуют  о  том  же  [Ахинжанов,  1976,  с. 

514; 1977, с. 507-508]. Анализ инвен-

таря  катакомбных  курганов  Борижар-

ского  могильника  на  Средней  Арыси 

показал то, что они в целом объединя-

ются  в  две  культурно-хронологические 

группы. Первая из них, датируемая I-III 

вв.  н.э.,  кроме  всего  прочего,  отлича-

лась  отсутствием  оружия  [Нурмухан-

бетов  ,  1975,  с.  106-115].  Могильник 

Мардан,  оставленный  отдельным  на-

селением Отырарского оазиса, обитав-

шим здесь в то же время, также не дал 

никаких  предметов  вооружения  [Нур-

муханбетов, 1976, с. 130-136]. 

Таким образом, приведенные выше 

сведения  доказывают,  что  в  древней 

истории юга Казахстана (включая райо-

ны Нижней и Средней Сырдарии), был 

период,  охватывающий  I-III  вв.,  когда 

население его не знало оружия.

Более  того,  поскольку  в  указанный 

период  в  погребальном  инвентаре  от-

сутствуют не только наконечники стрел, 

но  и  предметы  вооружения  вообще, 

мы  не  будем  останавливаться  на  ана-

логиях  Кокмарданских  луков,  мечей  и 

кинжалов, Исходя из этого, и допуская 

даже, что III век был не целиком «без-

оружным»,  можно  датировать  появле-

ние здесь оружия, в том числе и лука и 

стрел, III в.

Таким  образом,  нижняя  хроноло-

гическая дата могильника Кок-Мардан 

не может быть ранее III в., а верхняя, на 

наш взгляд, относится к V в., и, следо-

вательно,  могильник  следует  датиро-

вать III-V вв. н.э.

ТҮЙІН

Б. НҰРМҰХАНБЕТОВ

КӨКМАРДАН ҚАЛА ЖҰРТЫНЫҢ 

ЗИРАТЫ

Мақалада  Көкмардан  қала  жұртының  зи-

ратында жүргізілген қазба жұмыстарының ма-

териалдары жарияланады. Зират Арыс өзенінің 

ескі  арнасын  бойлай  екі  топқа  бөлінеді. 

Бірінші  топтағы  обалар  құрғақ  арнаның 

сол  жағасында,  Көкмардан  қала  жұртынан 

шығысына  таман  300  м  жерде  орналасқан. 

Жерлеу  құрылыстарының  екінші  тобы  құрғақ 

арнаның оң жағалауында, біріншісіне қарама-

қарсы  орналасқан.  Мақалада  обалардың  ор-

наласуы,  олардың  сыртқы  ерекшеліктері  мен 

қабір құрылысы сипатталады. Жерлеу ғұрпына 

тән  ерекшеліктер  мен  қойылған  бұйымдар 

түрлері  талданады.  Археологиялық  зеттеулер 

нәтижесінде  алынған  мәліметтерге  түсініктер 

беріледі. Автор Көкмардан зиратындағы зерт-

телген обаларды б.з. III-V ғ. мерзімдейді.

SUMMARY

BEKHMUHAMED NURMUKHANBETOV

BURIAL GROUNDS OF ANCIENT 

KOK-MARDAN CITY 

Materials  from  the  field  researches  of  the 

«Kok-Mardan» burial ground are presented in the 

article, and author dates it back to the III-V cc.A.D. 

The burial ground consists of two groups divided 

by the ancient flow of the Arys River. The first one 

is  located  on  the  left  bank  of  the  dry  flow,  300 

m  easterner  from  Kok-Mardan  city.  The  second 

group of the burial monuments is located on the 

right  bank  of  the  dry  flow,  right  across  the  first 

one.  In  the  article,  there  have  been  determined 

types of over-burial and burial constructions; and 

rituals  of  the  interment  and  constitution  of  the 

burial  inventory  have  been  characterized.  Given 

data is of an interest for comparing earlier burial 

grounds in archeological researches.

74

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

З. Самашев, Б. Нұрмұханбетов 

Ә.Марғұлан атындағы археология Институтының Астана филиалы, 

«Есік» Мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі,

Астана, Есік қ., Қазақстан

Жетісу жартас суреттері. 

Баянжүрек

К

іріспе.  Жартас  бетіндегі 

суреттер  бұрынғылардан 

қалған бейнелеу өнерінің 

бірегейі,  тарихи  деректердің  қайнар 

көзі.  Олар  біздерге  өткендер  өмірінің 

салт-тұрмысын, сана-сенімін, қияли не-

месе көркемдік көзқарастарын сол кезгі 

қалпында таныта алады. 

Жетісудағы  Баянжүрек  тауындағы 

суреттерді авторлар алғашқы рет бірігіп 

зерттеуді  1994  жылы  ЮНЕСКО-ның 

«Орталық Азия петроглифтер жинағы» 

атты  бағдарламасы  аясында  бастаған 

болатын.

Аталған  зерттеулерге  арқау  болған 

деректердің  мәні  мен  мазмұндарын 

ашар  алдында,  ескерусіз  қалдыруға 

болмайтын  кейбір  әдістемелік  жай-

жағдайларға тоқталайық. 

Бұл 

деректердің 

ерекше 

құндыылығы 

– 

петроглифтерді 

оларға  жанаса  орналасқан  басқадай 

археологиялық  ескерткіштермен  са-

лыстырмалы 

зерттеу 

мүмкіндігінің 

болуында.  Атап  айтқанда,  жартас 

беткейлеріндегі  суреттер  сол  жер-

де  жерленген  жандардың  туынды-

сы  ма,  жоқ  па  дейтін  сауалдарға  жа-

уап  алынады.  Бірақ,  бұл  мәселелерді 

алға  қойып,  шешімін  табуда  әлі 

бірауыздылық  жоқ.  Мәселен,  жыл-

дап  жиналған  тәжірибе  арқылы,  не-

месе  картографиялық  кескіндеріне 

қарап,  тағы  басқа  да  қалыптасқан 

ғылыми  түйсіктерге  сүйеніп,  ешбір 

қазба  жұмыстарын  жүргізбей-ақ  жер-

леу  орындары  мен  мекен-жайлардың 

уақыт  өлшемін  анықтауға  болады.  Дәл 

осындай ретпен жартас беткейлеріндегі 

суреттерді  қола,  темір,  көне  түріктер 

дәуірлеріне  жатқызудың  да  жөні  бар. 

Бұлар,  әрине,  әр  түрлі  археологиялық 

ескерткіштердің қандай да бір мерзімде 

жасалғанын  анықтаудың  бастапқы  са-

тысы.  Әрине,  мұндай  зерттеулерден 

туған  тұжырымдарды  толық  деуге  де, 

айшықты  анық  деуге  де  болмайды. 

Әртүрлі  ескерткіштерді  өзара  салысты-

рып қарап, ортақ мерзімдік дәлелдерін 

іздейтін  мұраларды  тереңінен  тал-

дап,  жан-жақты  зерттеу  сатылары-

нан  өткізу  керек.  Петроглифтерге  жа-

наса  жақын  жатқан  жерлеу  жорала-

ры  қазба  жұмстарымен  қамтылуы 

шарт. Қазбалардан табылған дүниелер 

ғылыми  талдаудан,  сынақтардан  өтуі 

75

ж

етісу

 

жартас

 

суреттері

. б

аяНжүрек

З. Самашев, Б. Нұрмұханбетов

қажет.  Петроглифтер  де  дәл  осылай 

және  көркем  туындыларды  зерттеудің 

өзіндік  әдіс-тәсілдеріне  сай  зерттелуі 

міндетті.  Тек  осындай  талаптарға  сай 

жинақталған  деректерге  сүйенгенде 

ғана  тарихи-мәдени  құбылыстардың 

араларын  ерте,  дамыған,  соңғы  және 

өтпелі  кезеңдерге  бөліп  ажырата  ала-

мыз. 

Әрбір  тарихи  кезеңмен  шектелетін 

археологиялық  мұралардың  бәрінің 

болмысы  аталған  мерзімдеу  ретімен 

өтеді. Демек, петроглифтер және оларға 

жанасып жатқан жерлеу орындары мен 

мекен-жайлардың  өзара  байланыста-

рын  анықтап  ашып,  сенімді  ғылыми 

байламға тоқтауға толық негіз бар. 

Сайып 

келгенде, 

петроглиф 

кешендерін  тектік  мәдениетке  телудің 

теориялық  мүмкіндіктері  бар.  Ол 

үшін  суреттердің  салыну  тәсіліне,  әдіс 

түрлеріне  тағы  басқадай  өлшемдеріне 

сүйеніп уақыт кезеңдерінің тіркесі кезегін 

айырып  алуға  міндеттіміз.  Бұлардың 

көршілес  жатқан  жерлеу  орында-

рынан 

алынатын 

мағлұматтармен 

үйлесімді болуы тағы шарт. Сонда ғана 

археологиялық  кешен  дара  тұрған 

тарихи-мәдени орта ретінде танылады. 

Қола  дәуірінің  ең  бір  жарқын 

мәдениеттері  –  андрон,  дәндібай-

бегазы,  қарасу,  тағы  басқаларында 

петроглифтердегі  кескіндерге  сәйкес 

келетін  бейнелеу  өнері  үлгілері  бо-

луы  ықтимал.  Мұндай  жағдайда 

мәдениеттің  даму  сатылары  мен 

шақтарын белгілеумен шектелмей, тектік 

мәдениетке  телуге  талпынуға  да  бола-

ды. Осы ретте, мысалы, әрі жаужүректі, 

әрі шебер металл қорытушылар мен тау-

кен  өндірушілерден  қалған  мұра,  қола 

дәуірінің  ескерткіші  –  сейма-турбалық 

феноменді  атап  өтпеске  болмайды. 

Олардың  скульптуралық  бейнелеу 

өнерлерінде сомдалған жылқылар мен 

жан-жануарлардың  кескіндері  Кіндік 

Азия  жартастарындағы  бейнелеу  өнері 

үлгілерімен таңқаларлық ұқсастықтары 

бар. 

Мұндай  мысалдар  қола  дәуірінің 

соңы мен ерте темір дәуірінің бастапқы 

шақтарында да бар. Аталған уақыттарға 

жататын  жартас  суреттерінің  арасын-

да  ұзын  тұмсықты  құс  кескінді  еліктер 

76

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

мен жерлеу орындарында тұрғызылған 

«еліктастар»  егіздің  сыңарындай  өзара 

ұқсас.  Зерттеушілер,  оларды  елдің 

тектік  мәдениетіне  телиді  де  –  қазіргі 

Монголияның  солтүстік  батысынан 

бұл жұрттың батыс бағытындағы көші-

қонын анықтауда тілге тірек етіп жүр.

Кейде  суреттер  салынған  тастар 

қола  дәуірінің  жерлеу  орындары-

нан  марқұмның  табытын  жасау  үшін 

пайдаланылған жерлерде де кездеседі. 

Алайда,  аталғандардың  араларын-

да бір мәдени-жағрафиялық ортада ор-

наласса да, едәуір уақыт алшақтығы бо-

луы  мүмкіндігін  ескеру  керек.  Өйткені, 

осы  мерзімде  бейнелерге  табыну 

дәстүрі  бұрынғысынан  өзгеріп,  жаңа 

арнаға ауысуы ықтимал.

Ерте  тас  дәуірі  ескерткіштерінің 

уақыт  кезегі  көп-көрім  ажыратылған. 

Кейбір 

келіспеушіліктер, 

негізінен, 

сақтар 

өркениеттерінің 

қалыптасу 

орталығының  орнын  көрсетіп,  баста-

лу мерзімін анықтауда орын алады. Бұл 

кезеңнің  мұраларының  қай  жұрттан 

қалғандығын  дәлелдеуге  талпынған 

еңбектердің  де  көп  жылдың  өзіндік 

дәстүрі бар. 

Бірқатар  зерттеулерде  петроглиф-

терді  ерте  сақ  кезеңі,  дамыған  саты-

сы және кейінгі сақ белестері бойынша 

атап ажыратады. 

Оңтүстік 

Сібір, 

Монголия, 

Қырғызстандағы  руникалық  жазула-

ры  бар  суреттер  де  өз  мұрагерлерін 

сендіртіп көрсете алады.

Петроглифтер, 

жерлеу 

орын-

дары  және  мекен-жайлардан  бір 

мезгілдегі, бір тұрпатты, ортақ сыйпат-

ты дүниелердің табылуы – зерттеу тари-

хында сирек кездесетін уақиға.

Қазбаларға 

қайтып 

оралсақ,

жүктеу/скачать 10,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: