Қазақ халқының салт – дәстүрлері
жүктеу/скачать 264,57 Kb. Pdf көрінісі
|
№ Жүкті болған келінге жасалатын салт – дәстүр.
Түсінік. 1. Керегеге орамл тану. Келіннің жүкті болғанын сезген ене «Атамыздың аруаға біліп, қолдап жүрсін»деп ауылдағы үлкен үйдің оң керегесіне ақ орамал таңады. 2. Құрсақ шашу. Келін жерік болғанда кішігірім той істейді. Бұған әйелдер өз үйлерінен бір –бір дәм пісіріп әкеледі.
Жуамен тамақтандыру. Келіннің тәбетін ашу үшін жуа әкеліп жегізеді. 4. Сағыз шайнату. «Іштегі бала шымыр болсын»деген ниет.
Саз,топырақ, қызыл ірімшік жегізу. Баланың сүйегі берік болу үшін жегізеді. 6. «Келін көңілі»бас қосуын өткізу. Келіннің көңілін көтеру үшін, жастардың бас қосуын ұйымдастыру.
Арқан еспеу. Бала кіндігіне оралып қалуы мүмкін.
Теңді буу, қаптың аузын жабуға рұқсат етпеу. Керісінше жабулы заттарды алуға, буулы нәрселерді шешуге болады.
9. Түйе етін жемеу. Жүкті әйел баласын 9ай емес 12ай көтеруі мүмкін.
10. Келіннің етегін бүру, далаға жалғыз шығармау. Түсік болдырмауы үшін жасалады.
Балада болатын қасиеттер. Баланың баламасын болжау белгілері. 1. Бақытты, жары сұлу. Ұл бала көзін ашып ұйықтайтын болса. 2. Балуан.
Бетінде қалы болса. 3. Ел басқаратын көсем. Жастықтың үстінде ұйықтайтын болса. 4. Жайдары. Маңдайы кең болса.
Жайдары, ақкөңіл. Шалқасынан жатып ұйқтайтын болса.
Жалқау.
Желкесінің шұқыры үлкен болса. 7. Кемеңгер. Аяқ –қолын төрт жаққа созып бей –жай ұйықтайтын болса. 8. Күйеуі көрікті. Қыз болса көзін ашып ұйықтаса.
Күйеуі.
Баланың бір құлағынан екінші құлағы үлкен болса.
10. Қызғаншақ, кейде ойшыл. Етпетінен ұйықтайтын болса. 11. Мырза.
Алақаны ашық, алсңсыз емес. 12. Өтірікші. Құлағы мен ауызының арасы жақын болса.
Сараң.
Анасының омырауын тас қылып ұстап отырып алса.
14. Сері.
Бас бармағы үлкен,сүйрік болса. 15. Уайымшыл. Бүктісіп ұйықтайтын болса.
Шебер.
Бармағы майысқан болса. 17. Ынжық.
Көрпені тұмшалап орап алып жататын болса.
2.Cүндетке отырғызу дәстүрі № Бала асырап алуда орындалатын салт –дәстүрлер. Түсінік. 1. Міндетті түрде той жасау. Қазақ халқында негізінде өз кіндігінен ер баласы жоқ адамдар туыстарының, ағайындарының баласын асырап алатын. Көбінесе ер балаларды, ал оның реті елгенде қыз баланы да асырап ала беретін. Малды адамдар атшаптырып той жасаса, дәулеті шағындар құрмалдық жасайды. а Ер балаға асық жілік, қыз балаға тоқпақ жілік ұстау. Баланың қолына жілік ұстатып, көпшілікті бұған куә ету болса асырап алатын әке мен шешенің де жұрт алдында оларды тумады деп бөлмеу туралы беретін уәдесі, анты. Жұрт алдында жілік ұстану салтй екі жағынан да бала аяу, бала беру ісіне ризашылығын білдіру.
Ер баланы ашамайға мінгізу. Ер балаларды жілік ұстауға қосымша ашамайға мінгізу жорасы да бар. Өйткені баланы бауырға салу көбінесе оның 5-6жасар кезінде болады. Бұл кезде баланың атқа мініп үйренетін кезі. Әрине тым жақын туыстар арасында балалары есейіп қалған кезде де бола береді. Ал бөтен елден алғанда болса мүмкіндігінше жастау болу керек. 2. Сүндет тойды өткізетін күнді белгілеу. Қалыптасқан дәстүр бойынша ата – бабаларымыз ер балаларын 5.7-не 9-жасында сүндетке отырғызады. Сүндет тойын өткізетін сәтті күн алдын – ала белгіленеді. а . Қонақтарды тойға шақыру. Тойға қонақтарды баланың өзі шақырады. Оның бауырсақ пен кәмипт толтырылған қоржынынанат басын тіреген үй иесі дәм татады да түсті матаны жыртып, бала мінген жорғаның жалына байлайды.
Сәрсенбі күні баланы сүндетке отырғызу. Сәрсенбінің сәтті күні баланы сүндетке отырғызады. Тойға келген адамдар «сүндетің қабыл болсын!»деп, баланың айналасына жеміс – жидек пен тәтті дәмдер толтырылады.
№ Бала тәрбиелеудегі салт – дәстүрлер.
Түсінік. 1.
Құрсақ шашу. Жүкті болған келіннің енсі ауыл әйелдерін шақырып қонақ етеді.олар өз үйлерінен бір –бір дәм пісірп әкеледі. Оның себебі – келіннің жерік болып жүрген асын тауып беру.
2. Жарыс қазан. Толғата бастаған келіннің енсі қыстай сақтаған жылы –жұмсағын қазанға салып, «жарыс қазан»асу қамына кіріседі. Бұл келін тез босансын деген ниеттен туған ырым. 3.
Шілдехана. Жаңа туған нәрестені әртүрлі «жын - шайтан», «перілердің»салқынынан, қорғап, күзету үшін. 4. Сүйінші. Немерелері болған әже сүйінші сұратып жас балалар мен келіндерін жан –жаққа жібереді. 5.
Балаға ат қою. Нәрестеге үш күннен қалмай ат қойылады. 6. Бесік тойы. Кіндігі түскен баланы бес күннен кейін бесікке салады. 7. Баланы қырқынан шығару. Қырық күн толғаннан соң нәрестенің «сүт тырнағы»мен «қарын шашы»алып, теңгелер салған су құйып, шомылдырады. 8. Тұсаукесер тойы. Сәби жүре бастаған кезде ата –анасы «балам тез жүріп кетсін»деген оймен жасалады. 9.
Тілашар тойы. Бүлдіршіннің тілі жеке –жеке сөздерді айтуға икемделе бастаған кезде,шығуы үшін дәстүрлі «тілашар»тойы ырымын жасайды. 10.
Атқа мінгізу тойы. Баланың буыны бекіп, ат үстінде өзін -өзі ұстап отыра алатындай жағдайға жеткенде ашамай ерге мінгізіп үйретеді. 11. Сүндет тойы. Ер балаларды 5-7 -не 9жасында сүндетке отырғызады. 12. Тоқым қағар. Бала бірінші рет үйінен алысқа жолаушылағанда өткізіледі.
Қыз ұзатуда орындалатын салт – дәстүрлер. Түсінік. 1. Күйеу келген соң, қалыңдыққа пен жігітке арналған ақ отау тігу. Ақ отауды тігу үстінде мынадай дәстүрлі рәсімдер орындалады; 1. құдай жолы; 6. түндік жабар; 2.кереге керер; 7. үзік жабар; 3. шаңырақ көтерер; 8. бау – шу байлар; 4.уық шаншыр; 9. отау байғазысы; 5.туырлық жабар; 10.мойын ұсынар;
Отауға түсу. Түн ортасы ауа күйеу жігіттің ақ отауда оңаша кездесуі «отауға түсу»деп аталады. Қыз жеңгелері қалыңдыққа ен күйеуге ақ шүберек (неке жаулық)салып, тілеуін тілеп, екі жасты бөлек қалдырған. Қалыңдық пәктігін жоғалтпаса онда жеңгелері сүйінші сұраған.
Тойға шақыру. Той басталардан екі күн бұрын жан – жаққа
шақырушылар жіберіледі, алыстағы ағайындылар екі – үш ай бұрын хабардар болады.
Қыздар мен жігіттер арасындағы айтыс. Жастар қараңғы түсісімен – ақ киіз үйдің іргесін түріп тастап қыздар іште, жігіттер сыртта тұрып, қызу айтысты бастаған жеңілген жақ уақ – түйекпен бір тоғыз төлеген. 5. Сыбағалы табақтарды тарту. Балуандар күресі, көкпар, ат бәйгесі, түрлі ойындар. Ең үлкен жүлде ат бәйгесіне беріледі. Бірінші бәйгеге түйе бастатқан тоғыз. Екінші бәйге ат бастатқан тоғыз.
№ Тілашарда орындалатын салт – дәстүрлер.
Түсінік. 1. Ауылдың ділмар, шешен ақсақал қарияларын шақыру. Бүлдіршіннің тілі жеке –жеке сөздерді айтуға икемделе бастаған кеде тілі тез шығу үшін дәстүрлі «тілашар тойы»жасалады. Мал сойылып, ауылдың ділмар, қариялары арнайы шақырылады. 2.
Балаға қойдың тілін жегізу.
Олар «Тілің тез шықсын!»деп, сәбиге қойдың тілін жегізеді, қой ішігемен буындырып тұрып, «Сөлейсің бе?» деп үш рет «сөйлеймін»деген уәде алады.
3. Ақсақалдардың ақ батасын алу. Осыдан соң ақсақалдар «Сандуғаштай сайрап кет!», «Жиреншедей көсем бол, Жәнібектей көсем бол!»деген секілді ақ баталарын беріп тарқасады.
№ Тұсаукесер тойының салт –дәстүрлері.
Түсінік. 1.
Тұсаукесер күнін белгілеп, қонақтарды шақыру. Сәби «тәй –тәйлап»жүре бастағанда өткізіледі. Алдымен тұсаукесер күні белгіленіп, арнайы қонақтар шақырылады. Бұл күні кейбір ауқатты адамдар көкпар да тартқызып, арты думанды тойға да ұласып кетуі ғажап емес. 2. Көпшілік арасында баланың тұсауын кесетін адамды таңдап алу. Жиналған көпшілік арасынан көбінесе жылдам, қимылы ширақ, іске епті қасиеттерімен көзге түсетін қағілез, пысық
адам таңдалып алынып, нәрестенің тұсаукесерін оған тапсырады. Тұсау кескен адамға сәбидің тұсауына байланысты, арнайы «тұсаукесер»сыйлығы беріледі. Кең дала, таза ауада жайылған дастархан жанына қазық қағып, аяғы тұсалған баланы арқандап қою.
Тұсуакесер салты алдында жиналғандар кең дала, таза ауаға шығып, үсті түрлі тәтті дәмге толы бала –шағаға арналған дастархан жанына қазаық қағып, аяғы тұсалған баланы арқандап қояды. 4.
Балаларда жаяу жарысқа жіберу.
Тойдың негізгі жанкүйерлері балалар алыстан жаяу жарысқа жіберіледі, қай озып келгені арқанды қиып, барлық дастархандағы дәмге ие болады, оған арнайы сыйлық беріледі. 5.
Баланың тұсауын кесу. Бұдан соң «Жүйрік бол!», «Шауып кет!» т.б. тілектер айта отрып, екі қолынан екі адма жетектеген баланың тұсауын таңдалып алынған адам ала жіппен кесіп жібереді. Тұсауы кесілген соң, сәбиді екі адам ортаға алып шығып, тез – тез жүргізеді. Осы кезде «Тұсаукесер»жыры шырқалады.
№ Тәрбиелеудегі салт – дәстүрлер.
Түсінік. 1. Қыз баланың белін 7жасқа келгенде белбеумен буып қою.
Бұрынырақта қызы жетіге толысымен – ақ аналары белін белбеумен буып қоятын. 2. 12-ге келген соң қызының төсегіне дәл жуырынының астынан келетіндей етіп қос арқан керу. Аналары қызының төсегіне дәл жауырының астынан келетіндей етіп, қос арқан керіп соған ұйықтататын. Сондықтан да ежелгі қазақ қыздары бұраң бел, аршын төс, сымбатты болып өскен. 3. Қызды оң жаққа шығару. Қызды он екіге толғанда ата – анасы киіз үйдің оң босағасынан орын беріп, оның көрпе төсегін көлегейлеп шымылдық ілген. Бұл дәстүр ел ішінде «қызын оң жаққа шығару»деп аталады. Шымылдық ішінде «қыздың үйі»-«қосаға»ал осы қосағаны бүркемелеп тұрған перде «көсеге»делінеді. Қызы тұрмысқа шыққанда жасауымен бірге көсегесін де
ала кетеді. «Көсегең көгерсін»деген тілек сөз осы дәстүрге байланысты қалыптасқан. 4. Қыз баланы ұзатылуына 6ай қалғанда үй тігіп, бір жеңгесімен бөлек шығару. Қыз баланың ұзатылуына 6ай қалғанда жеке үй тігіліп, қызын сол отауға бір жеңгесімен бөлек шығарған. Бұл үй – «доғалаң»деп аталған. Бойжеткен осы үйде ерте тұрып, кеш жатып, өз алдына қазан – ошақ ұстап қонақ қабылдап, үй тіршілігн атқарып, отбасылық өмірге үйрене бастаған.
№ Қонақ күту дәстүріне байланысты аталы сөздер.
Түсінік. 1. «Барымен базар» Бұрынырақта қызы жетіге толысымен – ақ аналары белін белбеумен буып қоятын. 2. «Бөлінбеген енші» Аналары қызының төсегіне дәл жауырының астынан келетіндей етіп, қос арқан керіп соған ұйықтататын. Сондықтан да ежелгі қазақ қыздары бұраң бел, аршын төс, сымбатты болып өскен. 3.
«Қырықтың бірі қыдыр» Қызды он екіге толғанда ата – анасы киіз үйдің оң босағасынан орын беріп, оның көрпе төсегін көлегейлеп шымылдық ілген. Бұл дәстүр ел ішінде «қызын оң жаққа шығару»деп аталады. Шымылдық ішінде «қыздың үйі»-«қосаға»ал осы қосағаны бүркемелеп тұрған перде «көсеге»делінеді. Қызы тұрмысқа шыққанда жасауымен бірге көсегесін де ала кетеді. «Көсегең көгерсін»деген тілек сөз осы дәстүрге байланысты қалыптасқан. 4. «Қонақты қуа берсен , құт қашады» Қыз баланың ұзатылуына 6ай қалғанда жеке үй тігіліп, қызын сол отауға бір жеңгесімен бөлек шығарған. Бұл үй – «доғалаң»деп аталған. Бойжеткен осы үйде ерте тұрып, кеш жатып, өз алдына қазан – ошақ ұстап қонақ қабылдап, үй тіршілігн атқарып, отбасылық өмірге үйрене бастаған.
5 «Өз үйіңде таудай дауынды айтпа»
Қонақ үй иесінің қамқорлығында болу керек.Қонақ боп отырған адам ол үйдің жауы болса да, өз үйінде оған өзі түгелі,басқаға да қиянат жасатпайды 6 «Қонақ таңдап қонады» Жолаушы қонаға келіп қалғанда қонақ асы беруден қысылмайтын үйге түседі. 7 «Түскенше қонақ ұялады, түскен соң,үй иесі ұялады» Қонған қонақты күту міндеті үй иесіне түседі 8
берсе де жей береді» Қонақ та тамақ келген кезде сыпайылық танытады 9 «Асың барда ел таны беріп жүріп,атың барда жер таны желіп жүріп» Ер азаматқа үйінде отыра бермей,ел көр,жер көр, кәсіп ет деп кеңес береді 10 «Адам болар бала қонаққа үйір» Қонақ әңгімесіне балалар әрқашан құмар болады.
№ Қай союда орындалатын салт – дәстүрлер.
Түсінік. 1.
Сойылатын қойды таңдау. Сойылатын қой пышаққа жарамды семіз болуы керек. Буаз қой сойылмайды, өсімге қалдырылады. Көбіне қоңы жарамды қартаң қой таңдалады. 2. Таңдалып алынған қойды қонаққа көрсетіп, бата сұрау. Сояр қой таңдалып, іріктеліп алынғаннан кейін үй иесі ақ адал – малын қонгағына көрсетіп бата сұрайды. 3.
Қысапшы пышағын, үй дайындау, құманға жылы су құю. Үй иесі малын қонағына көрсетіп, оның ризашылығын алып жатқанда қасапшы пышағын сайлап, құманға жылы су құйып, шаптасын ыңғайлап қояды. 4.
Малды бауыздау. Малды бауыздау үшін қан –жын төгіліп, үйдің маңын шыбын –шіркей басып кетпеуі үшін малды аулаққа көбіне су жағасына апарып, төрт аяғын айқастыра қосып байлайды. Малдың басын құбылаға (оңтүстік батысқа) қаратып «бісмілә»деп бауыздауға кіріседі. Содан соң «сенде жазық жоқ, менде азық жоқ» деп бауыздап жатқан малынан амалсыздан болып жатқан іс екенін айтып кешірім сұрағандай аяушылық білдіреді. 5.
Қойың аяғын байлаған жібін шешу, құмандағы сумен Бауыздалып жаны әбден шыққанан кейін қойдың аяғын байлаған жіп қойдың алқымын жуып, бауыздау, қанынан тазарту, қолын, пышағын жуу. шешіліп алынады. Содан кейін қысапшы құмандағы жылы сумен қойдың алқымын жуып бауыздау қанынан тазартады, қолын, пышағын жуады.
6. Бауыздалған қойдың екі түрлі тәсілмен сою. Бауыздалған қой екі түрлі тәсілмен сойылады. Бірі – төселген шыптаның үстінде жатқызып сою да, екіншісі артқы екі тілерсектен ағаш өткізіп іліп сою (кей жерде асып сою деп аталады) 7. Қойдың терісін іреу, түю. Қойды сою үшін алдымен терісінен ірейді (түйеді). Іреу деп сыпыруға қолайлы мүмкіндік жасау үшін белгілі бір тәртіппен қойдың терісінен бауыр жағынан кесуді айтады. 8.
Бас пен 4сирақты үйту. Тері сыпырылмас бұрын бөлек алынған бас пен сирақ үйтуге жіберіледі. 9.
Терісі сыпырлған қойдың денесін мүшелеу.
Бас.
Ірі қарада екі шеке 2. Жақ.
Қой ешкіде тілмен тұтас жүреді, ірі малдың жағы екіге айырылып, тілі бөлек мүше саналады. 3. Жақ ет, ұрт ет. Ірі қараларда бөлек алынады, көбінесе қуырдаққа пайдалынылады. 4. Мойын.
Алты буын. Бұл қонаққа, сыйлы адамдарға арналған табаққа салынбайды. 5. Мойын ет. Ірі қарада бөлек салынып алынатын ет, көбінесе қуырдақ қуырылады. 6. Бұғана.
Екі жақта үш талдан алты тал. Мүше орнына салынады. 7. Қара қабырға. Алты тал. Мүшелермен бірге әр уақытта табаққа салына береді. 8. Сүбе.
Етіменен алынған алты қабырға. Таңдаулы мүшелердің бірі. 9. Қазы.
Семіз жылқыдан 20-ға жуық қазы айналдырады, кейбіреуі қабырғасыз, басқа малдың ішегіне айналдырады.
Төс.
Қыз – күйеулер үшін таңдаулы мүше. 11. Төс ет.
Жылқы, сиырда осылайша айтылады. Көбінесе қуырдақ жасалады. 12. Төстік.
Қойда осылай аталады. Терісеімен істікке шаншып отқа қақатап құйқасымен жейді. 13. Ауыз омыртқа. Соғым сойған күні табаққа салынады немесе мал сойған кісіге шикідей беріледі. 14. Кәрі жілік. Қолда болады,жілік мүшелеріне кіреді. Қыз балаға берілмейді. 15. Ортан жілік. Жұмыр жілік деп те аталады.Қолда болады мүшелік жілік. 16. Асық жілік. Санда болады, соңғы таңдаулы мүше.
Тоқпан жілік. Санда болады, ең етті жілік.
Жамбас.
Ірі малдың әр жамбасын міндетті түрде екіге бөліп асады. Қойдың ешкінің, жамбасы тұтас асылады. Ең таңдаулы мүше.
Жая.
Жылқының жауыр еті, оны сүрлейді қақтап кептіруге болады. 20. Белдеме. Қой, ешкіде бел омыртқа, ірі қарада жалпақ омыртқа деп аталады, таңдаулы мүше қатарына жатады.
Мойын омыртқа. Отбасының өзі жейді. 22. Ұзын омыртқа. Арқа омыртқа деп те аталады, сүрленеді, қонаққа салынады. 23. Жүрек.
Көбінесе қыз баланың сыбағасы. 24. Үлпершек. Жүрек қабына толтырылған, шұжық тәрізді май, кесек ет. 25. Бауыр.
Майлы өкпеге қосып жеуге жақсы. Оны қатырмай пісіреді, қуырады. 26. Көк бауыр. Талақ деп те аталады. Асып та, қуырып та жейді.
Бауыр ет. Ірі малда бөлек салынып алынады. Асып қақтап жеуге қуыруға, --------- қосуға пайдаланады. 28. Бүйрек. Балалар сыбағасы саналады.
Ұлтабар. Ұсақ малдың таңдаулы, ең майлы мүшесі.
жүктеу/скачать 264,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|