Г. К. Сатыбалдиева а в т о р л а р

лінің өте мацызды екендігі анықталды. Осы топтағы өсімдіктерді 
зерттеу әдістерінің. жоғарғы топтағы есімдіктерді зсртгеу әдісте- 
рінсн айрықша срскшеліктсрі бар. Егер жоғарғы сатыдағы өсім- 
дікзер толық зсрггеліп, кеп мәлімсттср жинақталған болса, ал 
саңыраукүлактар мен мүктер жайлы ондай моліметтер әлі аздау. 
Тіпті, олардың осы уақытқа дейін ғылымға әлі белгісіз түрлсрі 
ашылып жатыр. Сондықтан теориялык жәнс тәжірибелік зерітеу- 
лердің казіргі кезде маңызы оте зор. Жалпы биологиядағы соңғы 
кезде ашылып жаткан көптегсн жаңалықтардың барлығын да осы 
төменгі сатыдағы өсімдіктср мен мүліктерді зерттеудің арасында 
белгілі болып жатыр. Мысалы, көк жасыл балдырлар (казір олар- 
ды «цианобактсриялар» катарына қосады, себсбі олар прокариот- 
тарға жатады), өте майда жасыл балдырлар (оның ішінде ойгілі 
хлореллалар) саңыраукүлақтардың кейбір топтары прокариотты 
жоне эукариотты клеткаларынып ультрақүрылысыіг зсрттеғенде 
керекті объекті ретіндс пайдаланады. Осыларды зерттеудің негі- 
зінде эукариотты организмдердің шығуының болжамы жасалды, 
сапыраукүлақтардың ертеден келс жаткан өсімдіктер дүниесінде- 
гі жеке тобы скендігі дәләлденді.
Төменгі сатыдағы өсімдіктер биоғеоценозды зерттеуде өте 
маңызды рөл аткаратындығы соцғы кезде белгілі болды. Мыса­
лы, микосимботрофия (сацыраукұлақтар аркылы қоректену) дс- 
гені.міз - жоғарғы сатыдағы өсімдіктер мен саңыраукүлактар ара- 
сындағы кец таратған байланыстың түрі. 80 түтікшелі осімдіктің 
түрлері микоризді түрлер (саңырауқүлақтар мен осімдік тамы- 
рындағы симбиоз), олар жер шарының барлық табиғи аймакта- 
рында таратған. Осындай байлаиыстық тіршілік ету түрлері кок 
жасыл балдырлар мен және бактерияларда да ксздеседі.
Саиыраукүлактардың рөлі тек биологиялық зат айналымында 
ғана емес, биосферадағы жылу балансыныд өзгеруіне де әсерін 
тигізеді. Батдырларға келетін болсақ, ол топырак жасалу үдерісі- 
нс катысуымеи катар су экожүйесінің динамикалык тене-теидігін 
сақтауға катысады.
Ал осы тогітағы өсімдіктердің практикалық маңызына назар 
аударсақ, оте кызык факторларды оқушыларға айтуға болады. 
Мысалы, жасанды тоғандарда балык шаруашылығымен айиа-
8.2. Өсімдіктану ііонініц құрылымы мсн мапмүны жоме оқыту... 
♦ 1G3

лыскамда балдмрлар балык үшін сц бір азык коры болып есегі- 
телсді. Баллырларлың биомассасына (өніміне) карай үлкеи те- 
ніздердегі аулайтын балыктардың оиімдерін аллын ала болжауға 
болатыилығы корсстетілсді.
Балдырларды пайдалана отырып. сулардың, тоғандардын әр- 
түрлі ластануып табиғи жолмен тазартуға колданылатыны да үл- 
кен маңызлы іс.
Көптеген баллырлар - биоипдикаторлар. Олар аркылы тогіы- 
рақіын, суларлыц ластануын апыктауға болады. Өте майда бал- 
дырлардын биомассасынам түрлі жемдік тағамдарға косатын ко- 
сымша витамішлер мен белоктар алуға болады. Әсіресе хлорелла- 
ларды жабык ғарыш корабль ішін оттегімсн жабдықтауға колда- 
налы.
Қыналарлы өткенде, ен бір коиіл бөлстін жай. олар табнгат 
күбылыстарыпын орбір озгсрісіне, осіресе ластануына байланыс- 
ты отс сезімтал осімдіктер болып табылатындығына коціл ауда- 
ру керек. Сондыктан оларды биоиндикатор ретінде табигат кор- 
ғаудагы бақылаушы күрал ессбіндс колдануға болады.
Ғ.нді жоғары сатыдағы өсімдіктер жүйесіие токталайык. Қазір- 
гі ксзде гүлді осімдіктср систематикасы сонау К. Линей заманын- 
дагы жүйедсн ерекше айырмашылыкта екеніи айта кстуге бола­
ды. Егср бүрын тек гербарида жиналған матсриалдарды алып. тек 
оныц сырткы пішіндерінс карай жіктесе, ал казіргі кезде оны ана- 
томиялык, биохимиялык. физиологиялык жоне тозандану бел- 
тілерінс карай ажыратады. Оларды цнтологнялық жоне ка- 
риолог иялык талдау жасау (клетка органелдерінің ультракүрылы- 
сы, хромосома саны, қүрылысына карай) аркылы, тіпті, компью­
тер.'] і к әдістер колданып та ажыратып жатканын айтуға бола­
ды.
Сондыктан түргс ажырату үшін онын жеке белгілсрі тана кол- 
данылып коймай. оның әрбір попонуляциядағы ерекшелік бслгі- 
лері есепке алынады. Сонда да болса Жер шарындагы осімдік- 
тердін кейбір аумақтары олі толык зерттсліп біткен жок. Онын 
басты себсптерінің бірі - осімдіктердің адам әсерінен тез өзгеріс- 
ке үшырауы.
164 ♦ 
8-тарау. Мектеп био.іогиясыиың тараулары. Мазмуны мсн...

Ксйбір мектептегі биолог мүғаіі.м жергілікті жерде өсетіи 
осімдіктердіц түрлерін біле бермейді, оны дүрыс аныктап күнде- 
лікті сабақ бсру жүмысына пайлалана алмайды. Соның салдары- 
нан дала экскурсиясыныи да сапасы нашар отеді. Онын объекшв- 
ті себептерінің бірі - осімдіктерді аныктайтын оку күралдарыиьш 
аздығы. Осы кемшіліктерді аз да болса толыктыру үшім біз үсы- 
нып отырган окулыкта Қазакстаннын түкгіір-түкпірінде өсстін 
өсімдіктерге көп коціл аударып. аныктама беруте тырыстык..
Оку күралынын осы тарауындағы тагы бір ерекшелік - эво- 
люциялык ілімніи теориялык жағына кеніл бөлу. Борімізге бел- 
гілі эволюциялык теориянын күрылуында тек зоологиялык мате- 
риалдар гаиа пайдаланылып, ал ботаникалык жагы аз камтылды. 
Эрине, осы жаты эволюциялык түрғыдан карағанда олкы екені 
көрініп түрады. Сондыктан академик А.Л. Тахтаджяпиың еңбс- 
гіне ерекше токталып, айта кеткенді дүрыс көрдік. Осы өсімдік- 
тердің жүйелеиуі «Жизнь растении» аггы алты томдық кітаптың 
нсгізін калады.
Өсімдіктер жүйесіп айта отырып. 
оііың
дамуына 
осерін тигіз- 
ген бір саласы палеоботаника жайлы да мәлімет берілген дүрыс 
ден есептсдік. Палеоботаниканыц басты ерекшелігі - срте геоло- 
гнялык эрадаты пайдалы казбадан өсімдікгер қалдығына карай 
зерттеу. Ботаниканыц бүл болігі геология тылымы.мен тығыз бай- 
ланысты. Сондыктан да өсімдік катдыктарын аныктауда өзінін 
одістері. ерекшеліктері болатындығына. сол аркылы өсімдіктер 
дүниесінің эволюциялык даму жолын аныктай отырып. эволю­
циялык жаңалықтарды ашудагы релін көрсетуге тырыстык. Зерт­
теу одістсрініц ішіндегі сң алдыңты катарлы, сонғы ксзде колда- 
нылып жүрген әдіс - элсктронды микроскопиялык анализ жасау. 
Осы әдісті колдана отырып, пайдалы казбадан өсімдіктердің 
клсткаларын, ткандсрін. споралы мен тоназыткыштарының із 
тацбаларын аныктауіа болады. Палеоботаникатык зерттеулер- 
дін нотижесі, ғьоымга бүрын белгісіз өсі.мдіктер дүниесіндсгі 
күпияларды ашып. көп фактілерді дүрыс дәләлдеуге көмегін ти- 
гізеді. Оныц ішіндс айта кететін бір жайт - жоғаргы сатыдаты 
өсімдіктердіц шығу тегі мен оның тонтарынын арасындагы оза-
8.2. Өсімдіктаиу понінің кұрылымы мен мазмүны және окыту... 
♦ 165

ра байланыстар, осіресс жер бетіндегі біріиші пайда болған топ 
«псилофиттер» (голый-ашық) жоне папоротник торізділер мсн 
ашык түкымдастыктың әртүрлі топтары.

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: