Өсімдіктер морфо.тогнясы мен анатомнясынын

Оку қүралында ботаннканың тағы бір тарауы өсімдіктер эко- 
логиясына. онын ішінде өсімдіктср топтарына, оиы корғау мәсс- 
лелеріне де коп кеңіл бөлдік.
Өсімдіктердің эволюшіясын жоне биомассасын зерттеудегі 
геоботаникалык зерттсулердің мацызы жайлы коп моліметтерді 
жазып корсеттік. Бәрімізге белгілі жерді жоспарсыз жырту, ор- 
мандарды кесу немссс батпакты жерлерді қүрғатып. нсшс түрлі 
шаруашылык жүмыстарды аткарудың ксйде кері әсерін тнгізеті- 
ні, ад ондай жүмыстарды бастамастан бүрын. алдыи ала геобо­
таникалык зерттеулер жүргізіп болжау жасамайынша үлксн зияи 
келтіретіні жайлы да көрсетіледі.
Сонымен катар өсімдіктерді корғау. өсімдіктер генокорын 
сактау, сойтіп, табикатта экологиялык тепс-тендікті сақтау жол- 
дары айтылады. Оның ішінде түрлерді, биоценоздарды өз алдына 
ерекше объект деп санап оны корғау жолдары. сирек ксздесетін 
және саны азайып бара жаткан өсімдіктерді арнаулы Қызыл кі- 
тапқа енгізіп. корыктардың жүмыс режи.мін және оны пайдалану- 
дың ғылыми негіздерін жасау жолдары жайлы айтылады.
Сондықтан да тсрендетіліп окытылатын мектептер мен гнм- 
назияларға дәріс өткізуде ботаника әдісінін жетістіктерін накты- 
лау биология пәнінің мүғалімдсрінің міндсті болып табылады.
Терецдетіліп окытылатын мектеп және гимназия окушыла- 
рына арналган «Ботаника» бөлі.мі бойышпа бағдарлама мен оку 
күралында мына томендегі такырыптар: өсімдік клеткасы. өсім- 
дік үлпалары, жоғаргы сатыдагы өсімдіктің вегативті мүшелері -
тамыр, оркен, сабақ, жапырак. өсімдіктіц осуі мен дамуы, гүлдіц 
түкымы, өсімдіктердін көбеюі. төменгі сатыдағы өсімдіктер, дро- 
бянкалар болімі, балдырлар, саныраукүлактар. кыналар, мүк тә- 
різділер, кырыкбуын тәрізділер, жалаңаш түкымдылар, жабык 
түкымдылар, ауылшауашылык осімдіктер, осімдіктер мен кор- 
шаған орта. өсімдіктердің өзара байланысы, өсімдіктерді коргау 
жәнс Қызыл кітап, осімдік өміріндегі өзгерістер карастырылады.
Терецдетіліп окытылатын еыныптарга және гимназия оку- 
шыларына арналган багдарлама бойынша окытудан бүрын оку- 
шылар жалпы білім бсретін мектенке арналган ботаника жоне
8.3. Осімдіктер морфолопіясы мен анатомиясыныи мазмүны... 
♦ 1G7

зоология болімдсріпен білім алып, көптеген биологияның алғаш- 
қы түсіиікгсрімен таиысады. Сол себептен бүрынғы алған білім- 
дсрінс сүйенс отырып, түсініктер мсн үғымдарды кснейте отсрсц- 
дстіп бсруді максат еттік.
Тереңдетіліп окытылагын сыныптарга арналған оку күралы 
«Өсімдік клеткасы» тарауынан басталды. Өсімдік жәие жануар- 
лар клеткасы туралы жалпы түсініктерінің иегізінде өсімдік клет­
касы туралы көптеген түсіиіктср мен үғымдар кең түрде карасты- 
рылды. Клетканыц ашылу тарихы, әртүрлі пішіндері (паренхимді 
және прозенхимді) бсрілді. Клетканын цитоплазмасының касиет- 
тері, оған тән ерскиіеліктсрі, сілтілі орта және судыц көп мөлшср- 
де болуы, физикалык жағдайы, онда орналаскан органеллалар, 
олардың карапайым түрдегі қүрылысы жәнс аткаратыи түрдегі 
қызметіне карай назар аударылған, өйткені өсімдік тіршілігін- 
де жүзге жақын көптегеи биохимиялық жәие физиологиялык 
үдсрістерді бүл органеллалармен таныспай, олардың күрылысы 
туралы түсінік калыптаспай жоғарыдағы үдерістердің мәнін тү- 
сіну өтс киын. Плазмолемма мен тонопласт, эндоплазмалык тор, 
Гольджи жиынтығы рибосомалар, митохондриялар, сферасом- 
дар. лизосомдар, ядро сиякты оргонеллалар туралы түсініктерді 
калыптастыру окушылардың коптегсн сүрактарына жауап беру- 
дің негізін калайды.
Жалпы орта мектептерге ариалған бағдарлама бойынша осім- 
дік клеткасыиа ғана тән қүрылымдарға токталмайды (пластидтер 
мен вокуольдерден баска). Тек осімдік клеткасына тәи күрылым- 
дарға: 1) клетка кабыкшасы, 2) плазмодесмалар, 3) вакуольдер, 
4) пластидтер жатады. Клетка кабыкшасыныи күрамындағы цел- 
люлозанын майда талшыктарының болуына байланысты клет­
ка 
п і ш і і і і
өзгсріп отырады. Клетка кабыкшаларыныц бір-бірімен 
байланысқан жүйесі су мен минерал және органикалык заттар- 
ды өткізугс бейімделген. Кейбір клеткалардың өзгерген кабык- 
шалары корсктік заттардың коры түкымдарда сакталғандығы 
оте кажетті үғымдар рстіндс келтірілгем. Клетканыц тіршілік 
үдерісінде оныц кабықшасынын химиялык күрамы мен физи­
калык касиеттері өзгеріске үшырайды. Бүл түр өзгерістің бүкіл 
озгерістің тіршілік әрекепері үшін үлкен манызы бар, сондық-
168 ♦ 
8-тарау. Моктеп биологиясыныц тараулары. Мазмуны мен...

тан клетка қабыкшасында болатын түр езгерістердің типтерімен: 
ағаштану, тозаңдану. кутилдену, минералданумен танысу өте ма- 
ңызды. Неліктен ағаштардыц кабығы катты болады, бөтелкенің 
тығыны қалай түзіледі, осімдік өзін қалай «емдейді», ылғалды 
сактауға қалай бейімделген, калакайдың түктері адам немесе жа- 
нуарларды неліктен «күйдіреді», неге кейбір сабактар омырыл- 
ғыш болады деген коптеген окушыларды ойландыратын 
сүрак- 
тарға осы тараумен танысқанда жауап таба алады.
Өсімдік клеткасына тәи ерекше күрылымға плазмодесмалар 
жатады. Неге скені белгісіз, ешкандай мектепке арналған окулык- 
тарда плазмодесма туралы түсінік берілмейді, ал негізінде бүл 
күрылым - өсімдік клеткасын жануар клеткасынан ерекшелснді- 
ріп түратын қүрылым. Плазмодесмалар аркасында клеткааралык 
байланысы жүзеге асады. Клетканың бөлінуі кезінде эндоплазма- 
лык тордың түтікшелерінің әрі карай тарамдалуының нәтижесін- 
де плазмодесманың каналдары түзіледі. Плазмодесмалар туралы 
түсінікпен танысу нәтижесінде окушылар өсімдіктің организмін- 
дегі және клетка аралык біртүтастык байланысты үғынады.
Окушылар жануарлар клеткасының қүрылымы мен ерскше- 
ліктерінің алғашкы түсініктсрімсн таныс болғандықтан, осімдік 
клеткасына ғана тән келесі күрылыммен танысу үдерісіндс өсім- 
дік вакуольдерініп ерекшеліктері карастырылады. Салыстырма- 
лы түрде өсімдік клеткасына тон вакуольдің үлксн болатыны, 
оның тонопласт деп аталатын мембранамен коршалатынына 
назар аударылады. Клетка шырыныныц бүкіл осімдік организ- 
мінің тіршілік үдсрісіндегі зат алмасу нәтижесінде гүзілетінді- 
гі және оның күрамы толык берілген. Клетка шырынының қү- 
ра.мында гүлге ред беретін әртүрлі пигмеиттер туралы түсінік 
камтылған. Өсімдік организміне ғана тән пластидтер такыры- 
бында оның күрамы. пішіндері туралы жәнс пластидтердің 3 түрі 
карастырылған. Табиғатта кең таралған хлоропластың қүрамы, 
күрылысы, оныц пигменттері (хлорофилл «а», хлорофилл «б», 
каротин жоне ксантофилл) пішіндері, табиғи биологиялық ролі, 
лейкопластардың кездесетін мүшелері, олардыц аткаратын ро- 
лі. Пластидтердің бір түрінен екіншісіне ауысуының мысалдары 
берілген.
8.3. Өсімдіктср морфо.тогнясы мсн ннатомиясыныц мазмүны... 
♦ 169

Сонымен катар жалпы орта мектеп окулығыида клеткада жү- 
рстіп физиологиялық үдсрістер карастырылмаиды. Сол сиякгы 
заттардың клеткаға енуі, диффузия, осмос, тургор күоылыстары- 
мен таныстыру клеткадағы осу мен даму үдерісіндсгі окушылар- 
дың көптегсн сүрактарына жауап беруге көмсктеседі. Осімдіктер- 
дің тіршілік үдерістерін жете түсіну үшін өсімдік үлпаларымен 
терсң жоне кеңсйтілген түсініктермен танысу кажет. Сондыктан 
окулыктардың осімдік үлпалары тарауында үлпалардың түрлері. 
түзуші үлпалардың ерекшеліктері, олардың түрлері; өсу конусы, 
маңызы, жабын үлпалары, жабын үлпаларынын аткаратын кыз- 
меттері, олардың түрлері, өн, тоз, кабык, тірек үлпалары, оныц 
маңызы, типтері, колленхима, склеренхима, склерейдтер, олар- 
дын аткаратын кызметі, өткізгіш үлпалары, олардың өсімдік- 
тің осу мен даму үдерісіндегі аткаратын кызметі, өсімдіктердін 
томенгі және жоғарғы ағыс, түтіктер, трахеидтер. елекгі түтік- 
тер, серік клеткалары, електі түтікгер мсн заттардын козғалуы, 
биохимиядық үдеріс, түтікті-талшықты шоктар олардын аткара­
тын кызметтері, сүрек немесе ксиллемма, сүректің күрамы, тін 
нсмесе флоэмма, тіннің күрамы, откізгіш шоктардың типтсрі, не- 
гізгі ұлпалар, олардың маңызы және аткаратын кызметі. Ауа та- 
сушы, ассимиляциялы немесе фотосинтездеуші, су тасушы, кор 
жинаушы үлпалар, боліп шығарушы үлпатар олардын аткаратын 
қызметі, безді түтікгср, бездер, шайыр және эфир май жолдары, 
сүт шырыны деген түсініктер толығынан карастырылған, ал орта 
мсктеп окулығында бүл тарау осы үлпалардын болатыны және 
олардың өсімдік тіршілігі үшін мапызы 2-3 сойлеммен ғана ал- 
ғашкы түсінік беру максатында берілген.
Жогарғы сатыдагы өсімдіктердін вегатнвті мүшелері тара­
уында жалпы орта мсктептсрдің бағдарламасындағыдай тамыр, 
өркен, сабак, жапырак такырыбына токталдык. Тамыр такыры- 
бында алғашкы рет кең түрде қарастырылған: тамырдың алғаш- 
қы күрылысы, эктодерма, негізгі паренхима, перицикл, тамырдын 
екінші рсттік күрылысы. Қосжарнакты және жаланаштүкымды 
өсімдіктсрдің тамырларыныц алгашкы күрылысыныц екінші 
рсттік қүрылысына ауысуы, камбиидің іс-әрекеті, екінші реттегі 
сүрек пен тіннін түзілуі. Тамырдыц түр өзгерістері мен тамырдың
170 ♦ 
8-тарау. Мектеп биологиясының тараулары. Мазмупы мсн... ___

қүрылысына экологиялық факторлардың осері, ауа тамырлары, 
таяиыш тамырлары, сорушы тамырлар, сслбесіп тіршілік стстін 
тамырлар, микориза, гидропоника сияқты мәселелер жатады.
Өркен тарауында әуелі ерксн туралы түсініктер, сабақ, оиан 
соң жапырак такырыптарының берілу рсттері, ал жалпы орта мск- 
теп окушыларында оуелі жапырақ, сабақ, өркен сүрақтары карас- 
тырылады. Ал біз оркен такырыбыиан бастау себебіміз, өсімдіктер- 
дін мүшелерімен таныс окушыларға, өсімдіктсрдің біртүтастығын 
көрсету және түсіндіруге ыңғайлы деп сссптсп, осыны реггеп 
бердік, өйткені оркен дегеніміз жапырактары мен бүршіктері ор- 
наласкан сабақты айтады. Окушыларга әуслі өрксн туралы, со- 
нан ксйін сабак, жапырақ туралы үғымдарды калыптастырсақ 
ыңғайлы болады. Гимназияларда 4 жыл бойы жүргізілген тәжі- 
рибенің нәтижелеріне қарағанда осындай қүрылым тиімді.
Бүл такырыпты окытудағы ең негізгі ерекшелік неліктен шоп- 
тесін өсімдіктердің сабағы жуандамайды, нсліктсн ағаштардың 
діңі жыл сайын жуандайды, өте биік ағаштардыц үшына дейін 
су мен минерал заттар калай жеткізіледі деген сүрақтарға жауап 
табады. Сондыктан дара жарнақты шөптесін өсімдік сабағының 
күрылысы (жабын үлпасы, алғашкы кабык, орталық цилиндр), 
жүгері осімдігі сабағынын қүрылысыныц ерекшеліктері, кос 
жарнакты шөптесін өсімдіктер сабақтары дара жарнақтылармен 
сатыстырыла отырып бсрілген. Сабактың екінші реттік күры- 
лысы, оның шоктык жоне шоқсыз гүрлері келтірілген. Шоқтық 
күрылымды сабактарға көптеген шоптесін кос жарнакты өсім- 
діктер, мысалы, сарғалдак, асбүршак жатады. Шоксыз, сақина- 
лы біртүтас күрылысты сабақтар күнбағыс, үпілмәлік, шүйіншөп 
сиякты өсімдіктердіц кездесетінін мысалға келтіріп, окулықта 
терең, кен түрде түсіндірілгсн.
Бүл такырыпты түсіндірудегі тағы бір ерекшелік жалаңаштү- 
кымды өсімдіктер сабағы қүрылысының ерекшеліктеріне ток- 
таламыз. Сабак осімдіктің әрбір бөлімдерініц физиологиялық 
байланысыиын іске асыратын орны болып табылатындықтан, 
судың ксилеммамен котерілуін камтамасыз ететін жағдайларға -
тамыр кысымы, жапырақтардыц суды буландыруына жоне су мо- 
лекулаларынын тіркесу күштсрінс кеңіл бөлініп, окушылардыц
8.3. Осімдіктср морфологиясы мсн анатомиясьшың мазмүны... 
♦ 171

172 ♦
иеліктен 150 метр биіктіктегі ағаштардыц үшына дейін су мен 
минерал заттар қалай жстеді деген сүрактарына жауап бсріледі. 
Жапырак такырыбы бойынша жаңа түсініктерге жапырактын 
мөлшері, олардың тіршілік ету үзактыгы, тірі организмдердің 
энсрпіясыиың нсмесе көміртегінің кандай көзін пайдаланаты- 
нына байланысты классификациялар (фототрофты, хемотрофты. 
автотрофты және гетсретрофты организмдер). жарык. энергиясын 
химиялық энерг ия күйіне айналдырудағы жасыл өсімдіктердің 
рөлі туралы фотосинтез үдерісін зерттеуші ғалымдардын епбек- 
тері (Д. Пристли, К.А. Тимирязев), транспирапияға коршаған ор- 
таға факторларыныц әсері, устица, транспираішянын физиоло- 
гиялык моні, транспирацияның жылдамдығыиа өсімдіктіи озінің 
(ішкі факторлар) ерекшеліктсрініп әсері. оныц күрылысы, ашылу 
және жабылу механизмі, тыныс алудын физиологиялык моні, ты- 
ныс алу үдсрісініц карымдылығы, көміртектің табиғаттағы айна- 
лымы сияктылар жатады.
Өсімдіктің анатомиясы мен морфологиясы болімінде «гене- 
ративті органдар» өте күрделі және мацызды такырып болып та- 
былады, сондыктан тереңдетіліп оқытылатын окушылардын на- 
зарына: гүлдің түрлері, отырынкы гүл, гүл cepitcrepi, жалан гүл, 
біріккен тостағанша, бос тостағанша мәселелері үсынылады. Бі- 
ріккен күлте, бірікпсген күлте, күлтеніи ашык, әртүрлі реңі болуы 
клетка шырынында кездесетін пигменттергс байланысты. Ататык- 
тын қүрылысы, тозандық, аталыктың дамуы, тозанның күрылысы. 
түйіннің түрлері (жотарғы түйін, төмснгі түйін), түкымбастама, тү- 
қымбастаманың саны, күрылысы, үрык кабы - апалык гаметофит, 
жыныссыз гүлдер, гүлдерге кажетті жағдайлар, гүлдеу мерзім- 
дері, қаланып үрыктану сиякты маңызды такырыптарды кел гір- 
дік.
Түкым такырыбы бойынша түкымның күрылысы кеңірек бе- 
рілген. Сонымен катар жаңадан енгізілгсн тақырып ретінде тү- 
қымның классификациясы, эндоспермді жонс перисперімді тү- 
қымдар, эндоспермсіз жәнс перисперімсіз түқымдар, түкымның 
өнгіштік қасиетін сақтау жағдайлары туралы моселелер сипат-
8-тарау. Мектеи био.іогиясының тараулары. Мазмуны меп...
талғап.

8.4. Адам жано оның денсаулыгы атты пәннің маз.муны мен... 
♦ 173

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: