Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы



Pdf көрінісі
бет14/124
Дата13.02.2023
өлшемі1,82 Mb.
#67630
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   124
Байланысты:
aзa Тiлiнi зектi М селелерi ж не Т уелсiздiк Тa ылымы

Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 
25 
есіп өтетіні мына жолдарда теңеу арқылы берілген: inanta tiriglikkä 
jel teg kecär не верь жизни, она проходит как ветер (QBN 10310) 
[16, 254 б.]. Аспанды күлімдеген қызға теңейді: qalïq qïz külär teg 
jiristi tisin небо, как смеющаяся девица, обнажило свои зубы (QBN 
41611) [16, 263 б.]. Бекті торқаға/жібекке теңейді: Күр арсланқа 
оқшар көрү турса бег Өга тегса йумшар болур торқу тег қарап 
тұрсаң бек айбатты арыстанға ұқсайды, Жылы-жылы сөйлесең, 
жұмсайды, жібектей (ҚБ 241). Торқа – ең қымбат жібек. Ж. 
Баласағұнның «Құтадғу билик» шығармасы тілінде параллельдік 
салыстырулар қолданылады. Параллелизм – ұқсас, қатар 
құбылыстарды салыстырып не салғастыра келіп, үшінші бір 
құбылысты ойдың түйінді қорытындысы ретінде береді. Sevüg Ʒan 
teg / cүйген жандай теңеуі «Құтадғу биликтің» 387-ші жолында 
көрініс тапқан: adaš qoldašïmqa sevüg Ʒan teg в отношении своих 
друзей я был подобен влюбленному (QBK 3876) [5 578 б.]. Уд'з'. 
Сиырдай теңеуі мына жолдарда көрініс тапқан: Йедім ичтим 
уд'з'тег Сиырдай іштім, жедім (ҚБ 408). Бұл сөздің уд варианты 
«Оғызнаме» ескерткішінде кездеседі. Өзге ескерткіштерде 
варианттары бар. «Құтадғу биликте» jemä udlaju sen/сиырға ұқсап 
жеме (QBH 1358) тіркесі бар. Сондай-ақ jedim ičtim ud teg/сиырдай 
іштім, жедім теңеуге құрылған тіркесінің образдылығы ерекше 
болып табылады. Қиямет кезіндегі адамның жүзін айға теңейді: 
qïjamättä körküt tolun teg jüzin покажи нам в день страшного суда 
лица его, подобное луне (QBK 156) [5, 441 б.]. Дүниені көлеңкеге 
теңеу 112-ші жолда кездеседі: Köligäƞ teg ol kör bu dünja toƞa о 
молодец, этот мир словно твоя тень (QBN 11215) [5, 314 б.]. Ауру 
кісіге теңеу мына жолда көрініс тапқан: kezikliq kisi teg közin 
jummadi он не смыкал глаз, подобно человеку, больному 
лихорадкой (QBH 13735) [5, 305 б.]. Иттің үруіне теңеу кездеседі: 
Köpäk teg ürärlär лают как собаки (QBK 3914) [5, 317 б.]. Сөзді 
гүлге теңейді: sözi kör čečäk teg öƞindü boduq его слова, смотри, как 
цветы: разной окраской (QBH 268) [5, 387 б.]. Киіктей қашу тіркесі 
мына жолда берілген: meƞä urmаsа örk meni tuttači / kejik teg qačar 
men если меня не взнуздают / я убегу, как лань (QBN 629); sevuglini 
sevmäz keƹik teg qačar любящего не любит, бежит от него, словно 
олень (QBN 411) [5, 294 б.]. Адамды қызыл түлкіге, бураға теңеу 
мына жолдарда көрініс тапқан: jana alcï bolsa qïzïl tülki teg еще 
нужна быть хитрым, словно рыжая лисица (QBH 8626) [5, 596 б.]; 
jana alčï bolsa qïzïl tilkü teg / titir buɣrasï teg kör öč sürsä kek 


Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 
26 
(военачальник) также должен быть хитрым подобно рыжий 
лисице / и приходить в ярость подобно самцу верблюда (из 
породы) титир (QBN 17410) [5, 564 б.]. Түйеге теңеу 187-ші жолда 
да байқалады: tizilmiš titir teg učar jelgürär летят подобно 
выстроившимся в цепочку верблюдам, порхают (QBN 187) [5, 565 
б.]. Адам ашуын бұғыға теңейді: qutuz teg öči его гнев (должен 
быть) подобен (гневу) оленя (QBN 1749) [5, 475 б.]. «Құтадғу 
биликтің» 112-ші жолында өмір түске теңеледі: bu tüš teg tiriglik 
kešär belgüsüz / keräk qul keräk beg barïr kelgüsüz kelgüsüz эта жизнь, 
как сон, проходит незаметно / раб ли, бек – (все) уходят безвратно 
(QBN 1121) [5, 296 б.]. Құтты көшпендінің атына теңейді: köčüt teg 
bolur qut (QBN 1323) [5, 311 б.]. Түнді көмірге теңейді: Kömür teg 
qaraƞɣu tün темная, как уголь, ночь (QBH 1136) [5, 314 б.]. Quturmïš 
böri teg/құтырған бөрідей теңеуі “Құтадғу биликтің» 387-ші 
жолында орын алған: Quturmïš böri teg azunnï ulïttïm я заставил мир 
выть подобно бешенному волку (QBK 38711) [5, 610 б.]. Сондай-
ақ күшті бөрінің күшіне теңейді: böri teg küči adïɣlaju aɣsun 
(должен иметь) силу, как у волка, (быть) свирепым, как медведь 
(QBH 8624) [5, 10 б.]. «Қутадғу билик» тілінде кейіптеулердің де 
қолданыстары бар: Йашық баш көтүрди йүз ачты йарук Күн басын 
көтерді, жарық жүзін көрсетті (ҚБ 445); Қалық қашы түгди көзи 
йаш сачар Аспан қабағын түйді, көзі жас төгіп тұр (ҚБ 18); qaliq 
qasï tügti közi jas sacar небо нахмурилось, из глазего брызжут слезы 
(т.е. пошел дождь) (QBN 1813) [5, 431 б.]; kevinmä bü qutqa kelir 
terk barïr не радуйся этому счастью, оно приходит и быстро уходит 
(QBN 1524) [5, 304 б.]; Qalïq qiz külär teg jirišti tisin небо, как 
смеющаяся девица, обнажило свои зубы (QBN 41611) [5, 263 б.]; 
kuzäk jazdï rumi qïzi örtti jüz румийская девица (т.е. солнце) 
распустила локоны, закрыла лицо (т.е. наступила ночь) (QBK 
28915) [5, 250 б.]; esizim jigitlik esizim jigitlik / tuta bilmädim men 
seni terk qacïttïm жаль мне, молодость, жаль мне, молодость / я не 
сумел удержать тебя и допустил, чтобы ты быстро прошла (QBK 
3867) [5, 401 б.]; köƞul berdi söz häm jürütti tilig / он дал мысль, 
слово и привел в движение язык (QBH 1619) [5, 287 б.]; jajiɣ dünja 
mendin evürdi jüzin непостоянный мир отвернулся от меня (QBN 
896) [5, 287 б.]; ölüm 47 buzdï ordu telim känd ulus смерть разрушила 
дворцы, много городов и селений (QBN 34714) [5, 290 б.]; qaliq 
tügdi qašïn tünärtti jüzin небо насупило брови, нахмурило лицо 
(QBN 4063) [5, 597 б.]; jajïɣ dünja mendin evürdi jüzin непостоянный 


Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 
27 
мир отвернулся от меня (QBN 896) [5, 287 б.]; Qamuɣqa jarašur bu 
qut ursa jüz всем нравится, когда улыбается счастье (QBN 1326) [5, 
288 б.]. Qïlič el tüzär, qalam el tüzär деген тіркестерде қылыш пен 
қаламға жан бітіре суреттейді: qïlič el tüzär häm bosun qasYanur / 
qalam el tüzär häm хazinä urur меч упорядочивает государство и 
завоевывает народы / перо приводит в порядок государство и 
наполняет сокровищницу (QBN 20112) [5, 637 б.]. Қорыта 
айтқанда Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу біліг» шығармасы қазақ 
жазба әдебиетінің тарихынан үлкен белесті орын алатын ұлттық 
мұрамыз. Сондай-ақ ежелгі түркі тіліндегі классикалық поэзияның 
тұңғыш үлгісі. Философиялық толғамдарымен де, поэтикалық 
ойлау ерекшелігімен де шеберліктің ең үздігі ретінде бұл ауқымды 
шығарма сол дәуірдегі өнер өресін, көркемдік таным мен ой-
сананың биігін аңғартады. «Құтадғу білік» тілінің троп түрлері 
арқылы орта ғасырдағы түркі танымының көркем жүйесін аңғара 
аламыз. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   124




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет