2015 ж., желтоқсан №4 №4, декабрь 2015 г

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ 
 
 
133 
УДК 821.512.122
 
 
«ТАРИХ
-
И РАШИДИ» ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ «ШЕЖІРЕСІ»:
 
 
ОРТАҚ ИІРІМДЕР МЕН ӚЗГЕШЕ ИНТЕРПРЕТАЦИЯЛАР
 
 
           
Алмасбек  Әбсадықов 
- 
филология  ғылымдарының  докторы,  А.Байтұрсынов  атындағы 
Қостанай мемлекеттік университетінің профессоры;
 
           
Болат Қалиев 
- 
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің магист
-
ранты
 
 
           
Мақала  ортағасырлық  нарративтік  туынды  М.Х.Дулатидың  «Тарих
-
и  Рашидиі»  мен  ХХ  ға
-
сыр басында Орынборда жарық кӛрген
 
Шәкәрім Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз
-
қазақ һәм хандар 
шежіресі» атты тарихи
-
шежірелік туындының ортақ белгілерін, деректік, фольклорлық  сипатын 
талдауға  құрылған.  «Тарих
-
и  Рашиди» 
- 
Қазақ  хандығы  туралы  алғашқы  мәліметтер  хатталған 
тарихи  еңбек.  Аталмыш  туынды  бүгінгі  біздерге,  біріншіден,  қазақ  хандығында,  әсіресе,  ХҮ
-
ХҮІ 
ғасырлар арасында болған хандықтың құрылуы мен қалыптасуы кезеңінде орын алған оқиғаларды 
баяндайтын  жазба  дерек  кӛзі  ретінде,  екіншіден,  елдің,  ру
-
тайпалардың,  билеуші  хандардың  та
-
рихын жазудағы түркілік дәстүрдің қазақ арасындағы жалғас тапқандығы, үшіншіден, нарративтік 
шығармалардың  тарихи  деректерді  автордың  хатқа  түсіру  уақытының  ерекшелігі  мен  техноло
-
гиясы (кімнен, қалай жазып алғаны), және оның қазақ шежірешілеріне, халық арасына (фольклорда) 
тараған  үлгерінің  интерпретациясы  тұрғысынан  қызғылықты.  Түркілік  нарративтік  шығармалар 
үлгісінде  жазылған  Шәкәрімнің  «Шежіресінде»  Қазақ  хандығының  тарихына  қатысты  «Тарих
-
и 
Рашидиге» ортақ деректер мен ӛзгеше иірімдер бар. Соның бірі
 
–
 
Қазақ хандығының құрылу оқиға
-
сы. Шәкәрім ортағасырлық деректерге сүйене отырып, Қазақ хандығының жеке отау құрған оқиға
-
сын қазақ арасында баяндалатын аңыздар мазмұнымен толықтырған, оған ӛзгеше рең берген. Ғы
-
лыми термин мазмұнымен айтсақ, белгілі оқиғаны қайта зерделеп, интерпретациялаған. Мақала 
аталмыш мәселені кеңірек талдап, қарастырады.
 
Негізгі сӛздер: нарративтік туынды, қазақ хандығы, мәліметтер, сведения, қазақ шежіресі
 
 
 
ЕДИНЫЕ ОБОРОТЫ И РАЗНЫЕ ИНТЕРПРИТАЦИИ В 
 
«ТАРИХ
-
И
-
РАШИДИ» И «РОДОСЛОВНОЙ» ШАКАРИМА
 
 
             
Алмасбек  Абсадыков 
- 
доктор филологических наук, профессор Костанайского государст
-
венного университета им.А.Байтурсынова;
 
             
Болат Калиев 
- 
магистрант Костанайского государственного университета им.А.Байтур
-
сынова;
 
 
       
В  статье  проведен  анализ  общих  черт,  а  также  документальных  и  фольклорных  особен
-
ностей средневекового норративного произведения
 
М. Х. Дулати «Тарих
-
и
-
Рашиди» и вышедшего 
в  начале  20  века  в  Оренбурге  историко
-
родословного  произведения  Шакарима  Кудайбердиева 
«Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий». 
 
     
«Тарих
-
и
-
Рашиди» 
- 
исторический  труд,  зафиксировавший  первые  сведения  о  Казахском 
ханстве. Вышеупомянутое произведение сегодня это, во
-
первых, письменный документальный ис
-
точник, описывающий события, происходившие в период становления и формирования Казахского 
ханства, в частности, период 15
-
16 вв., во
-
вторых, образец распространения тюркских традиций 
написания  истории  государства,  родов  и  племен,  верховных  правителей  среди  казахского  насе
-
ления, в
-
третьих, норркаативные произведения интересны авторскими методами и технологией 
перевода устных исторических сведений в письменный вид (от кого и как были записаны данные), 
а также примерами их распространения среди народа. В написанных по образцам тюркских произ
-
ведений «Родословной» Шакарима и произведении «Тарих
-
и
-
Рашиди», относящемуся к истории Ка
-
захского  ханства,  присутствуют  как  общие,  так  и  отличительные  черты  обзора  исторических 
сведений.
 
     
Одно  из  них  –
 
формирование  Казахской  государственности.  Шакарим,  опираясь  на  средне
-
вековые  источники,  дополнил  сведения  о  формировании  Казахского  государства  легендами,  ко
-
торые были распространены среди местного населения, тем самым придав труду своеобразный 
оттенок  (вид,  колорит).  Выражаясь  научно,  можно  сказать,  что  он  несколько  интерпретировал 
знаменитое событие. В статье рассматривается подробный анализ вышеуказанной проблемы. 
 
     
Ключевые слова:
 
норративное
 
произведение, казахское ханство, казахское родословие.
 
 
 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАРЫ
 
 
 
134 
UNIFIED ROTATIONS AND DIFFERENT INTERPRETATIONS IN WORKS 
 OF SHAKARIM  " TARIH-I-RASHIDI" AND "DESCENT" 
 
             Almasbek Absadykov -  doctor of philology, professor of Kostanay State University A.Baitursynov;  
         
 Bolat Kaliev - undergraduate of Kostanay State University A.Baitursynov 
 
      The  article  analyzes  the  common  features,  as  well  as  documentary  and  folkloric  features  of  the 
medieval  narrative  work  of  Dulati  "Tarikh-i-Rashidi"  and  historical  and  genealogical  work  "Genealogy  of 
Turks,  Kyrgyz,  and  Kazakh  khans  dynasties"  that  was  released  in  the  early  20th  century  in  Orenburg  by 
Shakarim Kudaiberdiev. 
"Tarikh-i-Rashidi" - a historical work that represents the first information about the Kazakh Khanate.   
The  aforementioned  work  today  is,  firstly,  a  written  documentary  source,  describing  the  events  that  took 
place during  the formation of the Kazakh Khanate, in particular, the period of 15-16 centuries, secondly, the 
Turkish tradition found distribution among the Kazakh population in the writing of the history of nations, tribes 
and clans, as well as supreme rulers, thirdly, the narrative works are interesting with author's methods and 
translation  technology  of  oral  historical  information  in  a  written  form  (by  whom  and  how  data  has  been 
recorded),  as  well  as  with  examples  of  their  distribution  among  the  people.  Written  by  samples  of  Turkic 
works  "Bloodline"  by  Shakarim  and  the  work  "Tarikh-i-Rashidi"  that  relating  to  the  history  of  the  Kazakh 
Khanate, there are both common and distinctive features of a review of historical data. 
      One  of  them 
–
  the  formation  of  Kazakh  state.  Basing  on  medieval  sources  Shakarim  added 
information  about  the  formation  of  the  Kazakh  State  with  legends,  that  were  circulated  among  the  local 
population, thereby giving the work a kind of shade (appearance, flavor). To put it scientifically, we can say 
that  he  again  changed  and  interpreted  the  famous  (outstanding)  event.  The  article  deals  with  a  detailed 
analysis of the above issues. 
Key words: narrative work, Kazakh khans, 
к
azakh population 
 
Қазақ
 
хандығы  туралы  алғашқы  мәлімет
-
тер  хатталған  тарихи  еңбектер 
- 
орта  ғасырлар
-
да  түркі  кеңістігінде  жазбаға  түскен  нарративтік 
шығармалар. Бұлар 
- 
парсы немесе түркі халық
-
тарының  әдеби  тіл  үлгісі  ретінде  қалыптасқан 
шағатай  тілінде  жазылған  жазба  мұралар.  Сон
-
дай  мұралардың  қатарынан  алдымен  Мұхаммед 
Хайдар  Дулатидың  «Тарих
-
и  Рашиди»  атты  та
-
рихи
-
мемуарлық  еңбегін  атаймыз.  «Тарих
-
и  Ра
-
шиди»  біздерге,  біріншіден,  Қазақ  хандығында, 
әсіресе,  ХҮ
-
ХҮІ  ғасырлар  арасында  болған  хан
-
дықтың құрылуы мен қалыптасуы кезеңінде орын 
алған  оқиғаларды  баяндайтын  жазба  дерек  кӛзі 
ретінде ерекше маңызға ие болса, екіншіден, ел
-
дің,  ру
-
тайпалардың,  билеуші  хандардың  тари
-
хын  жазудағы  түркілік  дәстүрдің  қазақ  арасын
-
дағы  жалғастығы  тұрғысынан,  үшіншіден,  нарра
-
тивтік шығармалардың тарихи  деректерді автор
-
дың  хатқа  түсіру  уақытының  ерекшелігі  мен  тех
-
нологиясы  (кімнен,  қалай  жазып  алғаны),  және 
оның  қазақ  шежірешілеріне,  халық  арасына 
(фольклорда) тараған үлгерінің интерпретациясы 
қызғылықты. 
 
М.Х.  Дулатидың  даңқты  еңбегі 
- 
қазақ 
хандары  Керей  мен  Жәнібектің  Шайбан  Әбіл
-
қайырдан
 
бӛлініп  шығып,  жеке  хандық  құрған 
оқиғаны
 
баяндаған  бірден
-
бір  жазба  дерек  кӛзі. 
Моғолстан  ханы  Рашидидің  құрметіне  жазылған 
тарих
-
мемуарлық  естелікке  Қазақ  хандарының 
Шайбан  Әбілқайырдан  бӛлініп  шыққан  белгілі 
оқиғасы, Алаша, Қасым хандар жайындағы мәлі
-
меттер  тіркелген  және  оны  автор  кӛбіне  ауызша 
деректер  негізінде  баяндаған.  Оны  автордың  кі
-
тапты «кӛне кӛз қарттарынан естігенін» және ӛз
-
ге  де  «ауызша  жеткен  аңыз  әңгімелер»  мен  ӛзі 
«сенім  артқан  кісілерден  естіген  әңгімелері»  [1, 
44; 55; 160б.] арқылы жаздым деген жолдарынан 
аңғаруға болады. 
 
Тарихшы Қазақ хандарының бӛлініп шығу 
оқиғасына кітаптың әр тұсында бірнеше рет  тоқ
-
талады.  Тарих  жазбаларға  және  ауызша  жеткен 
мәліметтерге  сүйенген  автор  Қазақ  хандығының 
құрылу  оқиғасын  былайша  баяндайды:  «Әбіл
-
қайыр
 
хан  Дешті  Қыпшаққа  түгелдей  билігін 
орнатқан  кезде  Жошы  әулетінен  шыққан  кейбір 
тіміскішіл  сұлтандар  одан  келер  пәленің  иісін 
сезіп қалып, оны орнынан тайдырмақ
 
болды. Ке
-
рей хан, Жәнібек сұлтан сияқты кейбір сұлтандар 
мен  басқалар  аз  ғана  топпен  Әбілқайыр  ханнан 
қашып,  Моғолстанға  келді.  Сол  уақытта  Моғолс
-
тан хандығын билеу кезегі Есенбұға ханға жеткен 
еді. Есенбұға оларды құрметтеп, оларға Моғолс
-
танның  бір  шетін  бӛліп  берді.  Олар  осы  жерде 
қауіпсіз  жайлы  қоныс  тапты.  Сӛйтіп  тыныш  ӛмір 
сүріп жатты. Әбілқайыр хан дүние салғаннан кей
-
ін  ӛзбектердің  ұлысында  алауыздық  пайда  бол
-
ды.  Әркім  мүмкіндіктеріне  қарай  қауіпсіз  һәм  дұ
-
рыс  ӛмір  сүру  үшін  Керей  мен  Жәнібек  ханды 
паналады,  олар  осылай  күшін  нығайтты.  Басын
-
да ӛстіп елден қашып, олардан бӛлініп жырылып 
қалып,  біраз  уақыт  тарығып  әрі  сергелдеңде 
болғандықтан оларды  «қазақ» деп
 
атады. Бұл 
лақап  ат  қазақтарға  осылай  таңылды»  [1,  305
-
306 б.]. 
 
Ал  енді  Қазақ  хандығының  құрылуы  ту
-
ралы  халық  аңыздарының  дерегі  қандай?  Онда 
аталмыш  оқиға  қалай  баяндалады?  Бұл  орайда, 
әрине, алдымен Алаша және Әз
-
Жәнібек хандар 
туралы  циклді  аңыздар  қатары  еске  түседі. 
Алаша хан туралы аңыздарда жоғарыда аталған 
тарихи оқиғаның ізі мүлдем
 
жоқ, тіпті, хандықтың 
негізін қалаған Керей мен Жәнібектің есімдері де 

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ 
 
 
135 
аталмайды.  Ал  Әз
-
Жәнібек  туралы  ел  әңгімеле
-
рінде Асан Қайғы, Жиренше шешен сынды халық 
арасынан  шыққан  қарапайым  кісілердің  билеуші 
ханнан  ақыл
-
ой,  сәуегейлік  даналық,  шешендік 
тапқырлығы  тұрғысынан  артықтығы  дәріптелетін 
тағылымды, ӛнегелі мазмұндар аңыздалады.
 
Қазақ
 
хандығының жеке отау болып шығу 
оқиғасын  түркілік  тарихи
-
шежірелік  және  халық
-
тық  аңыздық  мазмұнмен  қаныққан  деректер 
арқылы қосақтай баяндау 1911 жылы жариялан
-
ған
 
Шәкәрім  Құдайбердіұлының  «Түрік,  қырғыз
-
қазақ һәм хандар шежіресі» (бұдан былай «Шежі
-
ре») атты еңбегінде орын алған. Қазақтардың же
-
ке бӛлініп шығуына қатысты айтылатын «шынды
-
ӛтірікті»  [2,  21б.]  сӛздерінің  ішінен  шежіре 
кітаптардың  сӛзіне  «анықты  дегенін
 
һәм  дұрыс 
шежіре  хабарына  тура  келгендерін»  [2,  21  б.] 
ғана  алған  Шәкәрім  былай  деп  жазады:  «...Сол 
кезде Шибан нәсілінен Әбілқайыр хан деген 1452 
жылы  Қазан  ханына  да,  Қырымға  да  қарамай  ӛз 
алдына Жошы ұлысының күншығыс жағын билеп 
тұрды. Сонда қазақтың ханы Әз Жәнібек хан еді, 
Әбілқайырға  қарап  тұрушы  еді.  Әз  Жәнібектің 
шын  аты  Әбусағид  еді.  Тоқайтемір  нәсілінен  Ба
-
рақ  хан  баласы  еді.  1455  жылы  Әз  Жәнібек  хан 
немере  інісі  Шаһгерей  ханменен  тамам  қазақты 
алып,  Әбілқайырға  ӛкпелеп  Шудағы  Шағатай 
нәсілінен  Есен  Бұғаның  баласы  Тоғлуқ  Темір
-
ханға  қарады.  Әбілқайырға  ӛкпелеген  себебін 
біздің қазақ былай айтады: «Біздің осындағы ар
-
ғындардың арғы атасы Дайырқожа ханның сүйікті 
қазысы  екен,  әділ  айтқандықтан  «Ақжол»  ата
-
ныпты  және  Қара  Қыпшақ  Қобыланды  батыр  да 
Әбілқайырға
 
сүйікті  екен.  Екеуі  ішінен  жауласып 
жүргенде,  бір  күні  далада  Қобыланды  батыр 
Дайырқожаны
 
ӛлтіріп  кетіпті.  Әз  Жәнібек  хан  бі
-
ліп,  Қобыландыны  шариғат  бойынша  қысас  қы
-
лып ӛлтіруге сұрапты. Әбілқайыр хан берейін де
-
се,  кӛп  қыпшақ  бұзылатын  болған
 
соң,  бере 
алмай үш кісінің құнын алып бітім қыл деген соң, 
Әз  Жәнібек  хан  ӛкпелеп  кеткені  біздің  қазақта 
мақал  болып  жүрген  «Қара  Қыпшақ  Қобыланды
-
да нең бар еді, құлыным» деген сӛз Дайырқожа
-
ның сүйегін  айналып жүріп жылаған әкесі Қыдан 
тайшы деген кісінің сӛзі. Аты –
 
Қыдан еді, тайшы 
деген 
- 
ӛлеңші,  ақын  дегені.  Біздің  қазақтың  ар
-
ғын
 
атасы  Қотан  ақын  дейтұғыны  осы  және  бұл 
сӛзге  бір  дәлел  арғын  Жанақ  ақынның  уақ  Жар
-
қын
 
биге  айтқан  ӛлеңі.  Жарқын  би  атаңда  ақын
-
дық бар ма еді дегенде, Жанақ ақын айтыпты:
 
Алашта Арғын аға туған зерек,
 
Ӛзгеден
 
ол кісінің жӛні бӛлек.
 
Арғынның түп атасы 
- 
ақын Қотан,
 
Ӛлеңге
 
бізден ұста болса керек
. 
Жоғарыда  Әз
-
Жәнібек  хан  қазақты  алып 
ауарда  Ноғай  атанған  туысқанымыздың  жақсы
-
лары  қазақтың  жақсыларымен    кӛрісіп,  аманда
-
сып  жыласыпты,  соны  біздің  қазақ  домбырашы
-
лары  «Ормамбет  хан  ӛлгенде,  он  сан  ноғай 
бүлгенде, ноғай
-
қазақ айырылғандағы жылау күй 
деп бір зарлы күй тартады...»
 [2, 22-
23б.]. 
 
Атақты  ақынның  шежірешілік
-
жылнама 
дәстүрінде  баяндап  жазған  аңыздық  оқиғасында 
Керей мен Жәнібектің ӛздеріне қарасты руларды 
бӛліп алып, жеке хандық құру тарихына қатысты 
жазба  деректерден  жӛнсіз  ауытқушылық  жоқ. 
Ондағы  негізгі  оқиға  –
 
қазақ  хандары  Керей  мен 
Жәнібектің  Шайбан  Әбілқайырға  ӛкпелеп,  ӛзіне 
қарасты  елді  алып  бӛлек  кетуі.  Бірақ  ақынның 
қаламына  ілінген  қазақ  аңызының  аталмыш  та
-
рихи  оқиғаны  суреттеуі  мынадай  фактологиялық 
ауытқулар
 
мен  автор  тарапынан  қосылған  қо
-
сымша бояу мен баяндауларға ие:
 
1. 
М.Х.  Дулати  Шайбан  Әбілқайырдан  бӛ
-
лінген жұртты Керей хан мен Жәнібек сұлтандар 
басқарды деп жазса, Шәкәрім қазақтың ханы Әз
-
Жәнібек  еді,  ол  немере  інісі  Шаһкереймен  бірге 
бӛлініп  кетті  деп  баяндайды.  Басқаша  айтқанда, 
«Тарих
-
и  Рашидиде»  қазақтың  ханы  –
 
Керей, 
Жәнібек –
 
сұлтан, ал Шәкәрімде Жәнібек те, Ке
-
рей де –
 
қазақтың хандары. Оның үстіне оқымыс
-
ты ақын Жәнібекке «әз», Керейге «шаһ» лақабын 
қосқан  және  Жәнібектің  шын  есімі  Әбусағид  деп 
толықтырған;
 
2. 
«Тарих
-
и Рашиди» Керей мен Жәнібекті 
Моғолстан  ханы  Есенбұға  қарсы  алды  десе, 
Шәкәрім  Есенбұға  баласы  Тоғылық  Темірханға 
қарады
 
дейді. Тарихи шықтықта Тоғылық Темір –
 
Моғолстанның ХІҮ ғасырдағы  алғашқы ханы. Ал 
Есенбұға тарихи хронологиялық ретпен санаған
-
да, Моғолстанның 8
-
ші ханы.
 
3. 
М.Х.Дулати  қазақ  хандарының  бӛлек 
кетуін  Дешті
-
Қыпшақта  орын  алған  бұлғақ,  сепа
-
ратистік  әрекеттермен  байланыстырса,  Шәкәрім 
Керей  мен  Жәнібектің  Әбілқайыр  ханнан  бӛлі
-
нуіне  себеп  болған  нақты  оқиға  –
 
ханның  сүйікті 
қазысы  Арғын  биі  Дайырқожаны  Қарақыпшақ 
Қобыландының  ӛлтіруі  деп  санайды.  Дайырқо
-
жаның  құнын  даулаған  оларға  Әбілқайыр  әділ 
шешім  бермей,  Әз
-
Жәнібек  қазақтарды  бӛлек 
алып  кӛшіп  кетеді.  Хан  тұқымдарының  бӛлінуіне 
басты себеп –
 
құн дауы. Осылайша Жәнібек хан
-
ның  бӛлек  кетуі  бауырлас  ноғай
-
қазақ  жұртын 
екіге  бӛледі.  Сонымен  қатар  «Шежіреде»  түркі 
тектес  халықтардың  батырлық  эпосына  ортақ 
кейіпкер Қарақыпшақ Қобыланды мен қазақ
-
моң
-
ғол
 
шежіре,  аңыздарында  жиі  кездесетін  Қодан, 
Дайырқожалар сынды кейіпкерлердің аты атала
-
ды.  Бұған  қоса,  қазақтың  ғұрыптық  фольклоры
-
ның  бір  үлгісі
-
жоқтау  беріледі  және  «Ормамбет 
хан  ӛлген  күн,  он  сан  ноғай  бүлген  күн»  деп 
келетін аңыздық тіркестің сарынында домбырада 
ойналатын күй аңызы туралы айтылады.
 
Шәкәрім  «Шежіресіндегі»  Керей  мен  Жәні
-
бекке  қатысты  тарихи  деректерде  фактология
-
лық ауытқулар қазақ аңыздарының «тегеуірінен», 
«ықпалынан»  қалыптасқан.  Бұл
 
орайда,  біз  ел 
арасында Әз
-
Жәнібек хан туралы кӛптеген аңыз
-
дардың  сақталып  келгенін  және  түркілік  шежі
-
релік еңбектерде Алтын Орданың ханы Жәнібек
-
тің «Әз
-
Жәнібек» деп мадақталатынын, сонымен 
қатар  қазақ  хандарының  басым  кӛпшілігінде 
лақап  есім  болғандығын  еске  салғымыз  келеді. 
Шәкәрім Керей мен Жәнібек хандардың тарихын 

жүктеу/скачать 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: