Өзбекстан Республикасы Жоғарғы жəне Орта арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi

 22
СƏБИТ МҰҚАНОВТЫҢ «АҚҚАН ЖҰЛДЫЗ» РОМАНЫНЫҢ  
ИДЕЯЛЫҚ КӨРКЕМДIГI 
Жоспары: 
1. «Аққан жұлдыз» романының тақырыбы. 
2. Романдағы образдар. 
3. Романдағы көркемдiк қиял мен тарихи шындықтың ара қатынасы. 
4. Романның тiлi жəне көркемдк ерекшелiктерi. 
Соңғы    жылдардағы  прозалық  шығармалардың  бiрсыпырасы  тарихи 
қайраткерлердiң  өмiрi  мен  оқиғаларын,  солардың  дəуiрiн  суреттеуге 
арналған. Бұл қатарда бiз ХiХ ғасырдағы ұлы оқымысты Шоқан Уəлиханов, 
классик  ақын  Сұлтанмахмұт  Торайғыров,  аты  аңызға  айналған  əншi  ақын 
Ақан  серi  Қорамсаұлы,  Сыр  бойының  дүлдүл  жырауы  Базар  Өтемiсұлы 
жайындағы шығармаларды атаймыз. 
Байқап отырсақ, кейiнгi жылдардағы ең дəмдi, ең нəрлi шығармалардың 
бiразы  тарихта  болған  тамаша  адамдар  өмiрiндегi  биографиялық  мағлұмат 
негiзiне құрылғанын көремiз. Мұның өзi шығарма өмiрден туады дейтiн көне 
де  болса  мəнi  ескiрмейтiн  қағиданың  ақиқаттығын  тағы  да  аңғартса  керек. 
Қанша  айтқанмен,  қиялдан  құралған,  шамамен  қиюласқан  ситуациялар  мен 
оқиғалар  тек қана өмiрде болған оқиғаның iзiнен екi елi қалмай жүрiп отыру 
керек    деген  шарт  шықпайды.  Бiздiң    айтқымыз    келгенi - адам    өмiрiнде, 
қоғам тарихында анық iзi қалған, əлеуметтiк астары терең  оқиғалар арқылы 
көркем туынды жасаудың  табысқа жеткiзiп жүрген тəжiрибесiн ғана аңғарту. 
Əлбетте,  тарихи  тақырыпқа  жазылған  шығармалардың  да  оңдысы  мен 
ояңы кездесе бередi. Шығарманың  ажарлы шығуы, ең алдымен, суреткердiң 
дарын  күшiне,  идеялық  бағытына,  дүниетанымының  кеңдiгiне,  өмiрден 
бiлгенi 
мен 
түйгенiнiң 
молдығына, 
алған 
тақырыбын 
айтпауға 
болмайтындығын  зайыр  ақиқат  деп  шын  сенiп,  жүрегiнiң  жалынын  түгел 
жұмсап  жазуына,  ұдайы  ұсталық  арттыруына  байланысты  екенiн  бiлемiз. 
Сонда  да  болса  бүкiл  қазқ  əдебиетiнiң  ұзақ  тəжiрибесi,  соның  iшiнде 

 23
прозаның  басып  өткен  жолдары  заманалық  ұлы  оқиғаларды, iрi 
характерлердi iздеген  шығармалардың  сəттiрек  шығып  жүргенiн  қапысыз 
байқатады. Бiз бұл арада «Абай жолы», «Өмiр мектебi», «Ақын трагедиясы» 
секiлдi  классикалық  туындыларымызды  қайталап  айтып  жатпай-ақ,  өзге  де 
көптеген шығармаларға жүгiне аламыз. 
Осы  орайда  алпысыншы  жылдардағы  қазақ  прозасындағы  көрнектi 
шығармаларының бiрi «Аққан жұлдыз» романына тоқталып өту қажет. 
Қазақтың  ұлы  ғалымы  Ш.Уəлиханов  туралы  атақты  жазушымыз 
С.Мұқанов  көптен  жазып  келген.  Оның  Шоқанға  арнаған  пьесасы  екеу. 
Монографиясы  жəне  бөлек.  Демек,  бұл  тақырып  С.Мұқановтың  көп 
зерттеген, өмiрлiк iсiне айналып кеткен тақырыбы. Шоқан туып өскен елдiң 
тарихы мен тағдырын, табиғатын, дəстүрiн жазушы жақсы бiлгендiгi кəмiл. 
Шоқан Уəлиханов жайындағы трилогияның бiрiншi кiтабы екi бөлiмнен, 
алты  тараудан  тұрады,  романның  алғашқы  жартысында  Шоқанға  дейiнгi 
оқиғалар,  ата-аналар,  балалар  жайы  сөз  етiледi.  Шығармада  Шоқанның 
Омбыдағы Кадет корпусын бiтiргенге дейiнгi өмiрi айтылады. Демек, мұнда 
негiзiнен болашақ ғалымның балалық, бозбалалық шағы суреттелген. Жалпы 
алғанда,  романда  Шоқанның  жастық  шағына  байланысты  бiрсыпыра  оқиға 
көрсетiлген.  Қаһарманның  өскен  ортасы  мен  өзiне  тəн  мiнез  ерекшелiгi 
баяндалған.  Бiрақ  мұнда  əлi  бүкiл  халқымыз  сүйетiн  ардагер  дана  Шоқан 
жоқ. қылығынан қиқарлығы басым, шалдуар, тентек, бiр рет бала Шоқан ғана 
бар... 
Бұл  роман  туралы  əдебиет  сынында  пiкiр  көп  айтыла  қойған  жоқ. 
Трилогиялың  түгел  аяқталып  бiтпеуi  бұған  негiзгi  себеп  болса  керек. 
Дегенмен,  жұртшылықтың  қолына  тиген  жəне  үлкен  жазушымыздың 
қаламынан  шыққан  шығарма  туралы  азды-көптi  пiкiр  айтуымыз  абзал. 
Сондықтан  да  шығарманың  мазмұндық,  оқиғалық  жағынан  азды-көптi 
қайталай отырсақ та, жалпы болмысына ой жүгiртуiмiз лазым. 
«Қара  шаңырақ»  аталған  тарауда  төре  тұқымының  тарихынан, 
Россияның  отарлаушылық  саясатынан,  Абылайдың  үрiм-бұтағынан,  оның 

 24
баласы  Уəлiнiң,  Уəлiнiң  əйелi  Айғанымның  iстерiнен  мағлұмат  берiледi. 
Көбiрек  айқындалғаны - Айғаным . Автор  оның  жеке  өмiрiндегi  құпия 
сырларын молынан ескерте келiп, Айғанымның парасатты, əрекетшiл, алғыр 
адам  болғанын  бiлдiредi.  Айғаным  Сперанскиймен  жақсы  қарым-қатынаста 
болып,  ордасына  көп  үйлер  салдырған,  аға  сұлтандық  лауазым  иемденген, 
таққа  таласқан  хан  тұқымын  өзiне  қаратқан,  көнбегендерiн  «ит  жеккенге» 
айдатқан. 
Авторлық  баяндаулардан  Айғанымға  қатысты  iстер  недəуiр  қомақты 
болып  көрiнедi.  Əсiресе,  бұл  үш-төрт  нəрсе  тұсында  айрықша  танылады. 
Николай  ханзада  Сiбiрге  саяхат  жасай  келгенде,  Айғаным  елден  ерек  əдемi 
үй  тiктiредi,  жас  Шыңғысты  батыл  түрде,  орыс  оқуына  бередi,  өзi  құда 
болған  Шорманның  қызы  Зейнептi  Шыңғысқа  қосады,  өлер  алдында 
баласына сол кездегi Керей, Уақтың ең беделдiсi Есенеймен мəмiле жасауды 
өсиет  етедi.  Осының  қай-қайсысы  да  ойлы,  ақылды  адам  атқаратын  iстер. 
Сонымен, Айғаным тұлғасы бiраз дараланып шыққан. 
Шоқанның  əкесiмен  туысқан  Шепе  (Шеген)  шатақтары  да  көп 
келтiрiлген. Жасынан тиым көрмей, тентек, бейпiл ауыз болып өскен, шағын 
бойлы Шепе үлкен сотқардың өзi. Өзiн «хан тұқымымын» деп мақтан ететiн, 
сол  хандық-сұлтандық  мүддесi  үшiн  жанын  жалдауға  баратын  фанатик, 
ақсүйек  қауымға  тəн  көп  ғұрыпты  бiлетiн  де,  соларды  Шоқанның  құлағына 
сiңiретiн де Шепе. 
«Шарасыз  Шыңғыс» - Омбыда  оқуда  жүрген  Шыңғыстың  шешесiнiң 
күштеуiмен  сүйген  қызынан  айрылып,  айттырған  Зейнепке  қосылуын 
баяндайтын  тарау.  Шыңғыс  шешесiне  қарағанда,  көмескiлеу  көрiнген. 
Романның өн бойында «шыңғыстық» дерлiк iрi iс-əрекет табылмайды. Оның 
елдi қанағаны жалпы сарынмен ғана айтылған. Ол Зейнепке ерiксiз үйленедi, 
Керей, Уақ көсемдерi бiрiгiп қарсы шыққанда, берекелi ақыл-айла таппайды. 
Ал  «Есенейдiң  ерегiсi»-əлеуметтiк  астары  мол  тарау.  Керей,  Уақтың 
шонжары  Есенейдiң  Шыңғысқа  деген  ерегiсi  өршiп  кетiп, iстiң  ақыры 
Шыңғыстың  «өз  еркiмен»  аға  сұлтандықтан  түсуiмен  тынады.  Мəселенiң 

 25
тереңi-қолында  күш-қуаты  мол  қазақ  руларының  билiк-  лауазымды  өз 
қолына  алғысы  келгендiгiнде.  Бұл  тұста  намысты,  табанды,  айлакер  Есеней 
iрiленiп көрiнедi. 
Шоқан  соңғы  бес  тарауда  үздiксiз  көрiнедi.  Сонда,  əсiресе,  оның 
тентектiгi мен өжеттiгi тiзiлiп айтылған. Шыңғысқа дос боп жүрген ауылдың 
малының  сирағын  қырқуы  үлкен  жанжалға  апара  жаздайды.  Ауылдан 
Омбыға беттеп шыққаннан Шоқан Шыңғысқа бағынбай, өз дегенiмен жүредi. 
Қысқасы,  барлық    тарауда  да  Шоқанның  əке  өмiрiне  кереғар  мiнездерi 
қызықты суреттелген. 
Романда  кейiпкер  көп.  Хандар  əулетi,  қазақтың  белгiлi  батыр,  бай,  биi,  қараша, 
төлеңгiттер төңiрегi, Абылайдан тараған төрелер тағдыры, қазақтан шоқынып кеткендер, 
саудагерлер, орыс адамдары аз емес. Оларға автор кезегi келгенде шегiнiс жасап, тоқталып, 
тарихын  таныстырып  отырған.  Хан,  орда  малайларының  кейнiнен  керексiз  болып, 
шоғырланып бөлек отыруы, төре мен қараның қарым-қатынасы, Кенесары мен Уəлiнiң екi 
түрлi  бағыты,  қазақ  хандықтарының  жойылып,  аға  сұлтандықтар  жасалу  сыры,  ежелгi 
үстемдiктен айрылмау үшiн жанталас, орыс оқуының маңызын түсiну, қарадан шыққан 
қалталылардың дəуiрлей бастауы, хан аулының салты, орыс əкiмдерiнiң əдiсi əңгiмеленген. 
Зiлғара, Шорман, Есеней секiлдi шоңдар шоқтықтанып көрiнген. Шыңғыстың оқулас ескi 
досы Драгомиров, реформист Сперанский,, атаман Курагин, генерал-губернатор Гасфорт 
т.б. туралы да айтылған. 
Шығармада  қазақтың  хандық  билiгi  жойылып,  аға  сұлтандық 
қалыптасқан  дəуiрдiң  өзiне  тəн  iстерi  мен  мiнездерi  байқалады.  Қазақтың 
ақсүйек  қауымы  жаңа  заманға  бейiмделе  отырып,  ежелгi  правосын  сақтап 
қалуға тырысқаны, алдымен Шыңғыстың, кейiннен Шоқанның орысша оқуға 
мəжбүр  болу  себебi,  қазақтың  ру  басылары  патша  əкiмшiлiгi  алдында 
төрелермен  теңелгенi,  қысқасы,  қазақ  үстем  табының  өз  билiгi  жойылып 
тынған  кезi,  осы  халге  көндiгуi,  жаңа  мiнезге,  сапаға  көше  бастағаны 
аңғартылған. 
Роман соңында Шоқан орыс патшалығына бүкiл Орта Азияны қаратуға 
шақырып  сөйлейдi.  Өзi  сол  бағыттың  жалынды  насихатшысы  болып 

 26
шыққаны  сезiледi.  Бұл  ретте  Шоқан  орыс  мəдениетiне  бейiмделген  қазақ 
зиялысының бiрi. 
Бiз  «Аққан  жұлдыз»  романының  жалпы  мəнiн,  ондағы  көзге  түскен 
көрнектi тұлғаларды, оқиғалардың құрамын қысқаша да болса, келтiрiп өттiк. 
Дегенмен,  шығарманың  кейбiр  олқы  деген  тұстарында  ескертiп  айтуымыз 
орынды.  Соның  ең  бастысы  романда  нанымсыз,  дəлелдемесi  жеткiлiксiз, 
қолдан  əсiреленген  сияқты  құбылыстардың  жиi  ұшырайтындығы.  Бұл,  сөз 
жоқ,  шығармалардан  алатын  əсерiмiздi  төмендетедi.  Үстем  тап  өкiлдерiнiң 
жағымсыз қылықтары тым көп тiзiлген. Олардың көркем тұлғаны көркейтуге 
септiгi  жоқ.  Ел  арасында  тараған  аңыз-əөңгiмелер  өз  орнында  қызықты 
болып  көрiнгенмен,  шығарманың  денесiне  етене,  табиғи  сiңiспеген.  Кедей 
ауылдардан да тұрмыс күйi көрiнiстерi ей тұста тым талғамсыз алынған. 
Əдеби  тұлғаның  анық  та  толық  шығуы  кейiпкердiң  басындағы  iс-əрекеттiң  аз-
көптiгiне  байланысты  бола  бермейдi.  Характердi  бiрде  болса  бiрегей,  дəл  екшелген 
детальдар,  тартымды  мiнездемелер,  тiлдiк  даралықтар  көркейтпек.  Шоқанның  басына 
берiлген  көптеген  оқиға  кейде  оның  тұлғасын  сомдауға  қызмет  етпейдi.  Қаһарманның 
балалық,  шалдуарлық  мiнездерiн  айту  характердiң  даму  сатысы  болып  елестерлiктей 
нақтылыққа жетсе ғана құба-құп. 
Жалпы  алғанда, «Аққан  жұлдыз»  романы  Қазақстанның  Россияға 
қосылғаннан  кейiнгi  əлеуметтiк  ақуалын  мол  фактiлерге  сүйенiп,  кең 
баяндайтын,  танытқыштық  тəрбиелiк  мəнi  бар  шығарма.  Өмiр  материалын 
кесек-кесегiмен  қамтып,  оларды  тартымды  тiлмен  баяндап  беруi,  романның 
қызғылықты  сипаты. «Аққан  жұлдыз»  қазақтың  тарихи  биографиялық 
романдарының қатарынан өзiнiң тиiстi орнын алады.       
Пайдаланылған əдебиеттер` 
1. Сəбит Мұқанов. «Аққан жұлдыз». 
2. Қ.Ергөбеков. Кəдiмгi Сəбит Мұқанов. 
3. Р.Бердiбаев. Қазақ тарихи романы. 
4. М.Қаратаев. Iзденiс iздерi. 
 

 27
З.АҚЫШЕВТЫҢ «ЖАЯУ МҰСА», Ж.МОЛДАҒАЛИЕВТЫҢ 
«ТАЗА БҰЛАҚ» ТАРИХИ-БИОГРАФИЯЛЫҚ РОМАНДАРЫ 
Жоспары: 
1. Тарихи-биографиялық роман, оның жанрлық ерекшелiктерi. 
2. З.Ақышевтың «Жаяу Мұса» романының идеялық көркемдiгi. 
3. «Жаяу Мұса» романының тарихилығы. 
4. Ж.Молдағалиевтың «Таза бұлақ» романындағы тарихилық сипаттар. 
5. Романдағы образдар жүйесi. 
Тарихи-биографиялық  жанрдағы  шығармалардың  көрнектiлерiнiң 
қатарында  Зейтiн.Ақышевтың  «Жаяу  Мұса»  романын  алып  қарауға  болады. 
Ең  алдымен  атап  көрсетерлiгi-қазақ  əдебиетiне  жазу  өрнегi  қалыптасқан, 
тiлге  жетiк,  дəуiрдiң  шындығын  еркiн,  сенiмдi  айта  алатын  байсалды 
прозаның  келгендiгi.  Көптеген  шығарманың  авторы,  тəжiрибелi  қаламгер 
З.Ақышев  сөз  жоқ,  шалымды  суреткерлiк  икемiн  байқатады.  Романда 
толығырақ көрiнген қаһармандардың қайсысы да белгiлi дəрежеде iс-əрекетi 
мен де, тiлдiк сипаттамасы мен де ерекшеленедi. Ауылдың əңгiмешiл батагөй 
қарттары Байғабыл мен Ботбайдан бастап, аға сұлтан Мұса, оның болыс iнiсi 
Мұстафа,  шабарман  Арап,  саудагер  Кəрiм,  оқымысты  Шоқан,  парасатты 
Құдайберген,  генерал  Черняев,  бай  Құлбай  т.б.  көптеген  кейiпкерлер 
өздерiне  тəн  тiлмен  сөйлейдi.  Автор  мал  өсiрген  көшпендi  ел  қазағының 
нақышты,  оймышты,  өлеңдей  қаланған  тiлiн  табиғи  кестелей  бiлетiндiгi 
сезiледi.  Қарапайым,  əрi  нақты,  қаны  сөлi  таймаған,  ажарлы  бояулы  тiл. 
Жазушы  əңгiмеге  ұста.  Ол  ел  арасында  айтылып  келген  аңыздарды  əдемi, 
жарасымды  етiп,  оқиға  мен  мiнез  өрiлiмiне  ыйғыза  бiледi.  Ауыл  қариялары 
Ботбай  мен  Байғабылдың  аузынан  айтылған  кезде  мұндай  аңыздар  табиғи 
естiледi. «Жаяу Мұса» романында диалогтар əдеуiр орын алады.  Жəне олар 
көбiнесе шығармаға тартыстық серпiн беретiн көркем компонент дəрежесiне 
жеткен. Əсiресе, аға сұлтан Мұса мен iнiсi Мұстафаның диалогтары қаһарман 
мiнезiн ашуға қызмет атқарған. 

 28
Тағы  бiр  атап  өтерлiк  мəселе-авторлардың  төңкерiске  дейiнгi  қазақ 
өмiрiн,  роман  оқиғасы  өтетiн  Сарыарқа,  соның  iшiнде  Баянауыл  өңiрiнiң 
тұрмыс-салтын,  шежiресiн,  тарихын  мол  бiлетiндiгi.  Қазақтың  қонақ  күту, 
табақ  тарту  рəсiмi,  той,  құдалық  салттары,  көп  əйел  алу  мəселесi,  ат  жарыс 
балуан  күрес,  алтыбақан,  барлық  ойындары,  ру  арасындағы  дау-таластың 
түрлерi  т.б.  Танытқыштық  сипатқа  ие,  өмiр  материалын,  қаһармандар 
тарихын, олардың ара қатынасын салыстыра екшегендiк өз нəтижесiн берген. 
Əлеуметтiк, таптық қайшылықтар нанымды елестеген.  
Романда бiрталай кейiпкердiң келбетi көрiнген. Бүкiл бiр өлкенi билеп-
төстеп  отырған  «үш  жұрттың  тiлiн»  бiлетiн  əккi  де  айлалы  əкiм  Мұса 
Шормановтың тұлғасы жасалуын роман жетiстiгi қатарына қоямыз. Мұстафа 
Шормановтың  да  iс-əрекетi  өз  тұлғасына  сай.  Автор  үстем  тап  өкiлi  деп 
əйтеуiр,  қара  бояу  жаза  беру  тəсiлiне  бармайды.  Шығармада  Құсайын 
Боштаев,  Құдайберген,  Шыңғыс  төре,  Жақып  секiлдi - шонжарлар  легi  де 
көрiнiс бередi. Жаяу Мұсаны жасынан мəпелеп өсiрген Тайжан мен Сəтбала, 
саудагер  Кəрiм,  бай  Құлбай,  аға  сұлтанның-бəйбiшесi  Ағжан  т.б.  нанымды 
əсер қалдырады. 
Шығарманың олқы тұсы деп Жаяу Мұса өмiрi жұқалау суреттелгендiгiн 
айтар едiк. Жиырма үш тараудың бiрталайында ол қатыспайды. Ал, орталық 
қаһарман  ретiнде  алып  атырған  адам  оқиғалық  байланыстардың  арасында 
жүруi  лазым.  Бұл  арада  композицияның  көне  де  болса  ескiрмеген  бiр 
қағидасын  еске  түсiру  қажет.  Негiзгi  мəселеге    негiзгi,  жанама  мəселеге 
жанама  орын  беру-композицияның  заңы  едi.  Демек,  роман  Жаяу  Мұсаның 
адамдық,  азаматтық,  əншiлiк  қызметiн  көрсетуге  арналғандықтан,  бас 
қаһарман өзiне лайықты жүк көтеруге тиiс болатын. Романда осы жағы жете 
ескерiлмеген.  Заман,  орта,  салт,  тарих  жөнiнде  айту  дендеп  кеткенде,  Мұса 
Байжанов  кей  ретте  эпизодтық  кейiпкер  қатарына  түсiп  қалған.  Осындай 
себептен  де  роман  бiршама  ұтылыс  тапқан,  шығарманың  дəл  осы  нұқсанын 
атап  көрсеткен  сыншылардың,  соның  iшiнде  Р.Нұрғалиевтың  пiкiрiн 
толығымен  қуаттаймыз.  Кейiпкердiң  тым  көптiгi  де  əлгiндей  композицилық 

 29
«сəйкессiздiкке»  тiкелей  байланысты.  Оқиға  өтетiн  жер,  мекен  көп 
болғандықтан,  əрбiр  тұста  жаңадан  қосылып  отыратын  кейiпкерлер  де  мол. 
Бұлардың  бiрқаншасы  тек  санама  хабар  ретiнде  ғана  қалып  қояды,  өйткенi 
келесi  тарауда  тағы  да  бiр  тың  оқиға,  өзге  орта  сөз  болады.  Сөйтiп  автор 
оқиғаны  «сыйыстыру»  жағын  лайықты  шеше  алмаған.  Өз  алдына  тəп-тəуiр 
тараулардың кейбiреуi Жаяу Мұсаға қатыссыз əңгiме болып шыққан. Кейде 
портреттiк  сурет  психологияны  аша  бермейдi,  тек  этнографиялық  мағлұмат 
деңгейiнде қалып қояды. Сондай-ақ анда-санда натуралистiк бояулар көрiнiс 
берiп отырады. 
Кiтаптың  алғы  бетiнде  «Автордан»  деп  аталған  түсiнiктеме  бар.  Онда 
жазушы  роман  ерекшелiгiн  ескертiп  өтедi.  Ол  жөн.  Бiрақ  осы  қысқа  алғы 
сөзде  екi  ұшты  мағына  беретiн,  сəтсiз  тiркестер  кездесуi  келiспейдi. 
Заманның  тəлкегiнен  жаратылған  Жаяу  Мұса  деген  тiркес  анық  та,  əсем  де 
емес.  Бұл  тектес  мысалдар  өзге  тұстарда  да  некен-саяқ  кездесiп  қалады. 
З.Ақышевтың «Жаяу Мұса» романы тарихи тақырыпты меңгерудегi ұнамды 
iзденiстердiң  бiрi,  қазақ  прозасының  түрлi  өрнек,  үлгi  тауып,  жанрлық 
жағынан байып келе жатқандығы да сипаттайды. 
Тарихымызда  күрделi  орын  алатын  ұлы  адамдар  өмiрiнен  роман  жазу 
дəстүрi  болған  сайын  кеңейiп  жерi  тартып  келедi.  Қазақтың  көркемдiк 
мəдениетiн  биiкке  көтерген  «Абай  жолы»  роман-эпопеясы  бұндай 
шығармалардың  тууына  игi  ықпал  жасағаны  анық.  Ақан  серi,  Шоқан, 
Сұлтанмахмұт, Жаяу Мұса,  Тəттiмбет, Байжiгiт, Сүгiр секiлдi əдебиет, өнер 
қайраткерлерiнiң  өмiр  тарихтарын  айту  арқылы  бүгiнгi  күннiң  рухани 
тəжiрибесiн  елестету,  оқушыға  игi  ғибрат  беру  мақсаты  бiрсыпыра 
жазушыларымызды  тарихи  тақырыпта  жаңа  iзденiстерге  апарады.  Батыл 
терең  мақсат  қойған,  тарихтың  да,  бүгiнгi  күннiң  де  iрi  сауалдарына 
көркемдiк  жауап  беретiн  тың  өрiстi,  соны  проблемалы,  ойды  «оятатын» 
шығармалар  көбiрек  қажет-ақ.  Дегенмен,  қолда  бардың  өзiн  де  лайығымен 
бағалап, олардың өзiндiк нақышын, нəлiн көре бiлу шарт. Əрбiр туындының 
бояу мен өрнегiн шеберлiк деңгейiн, шама-шарқын аңғартып өтуiмiз керек. 

 30
Жайсаңбек  Молдағалиевтың  қазақтың  ұлы  ағартушысы  Ыбырай 
Алтынсарин  жайындағы  «Алғашқы  қоңырау»  романы (1971).  Қаламы 
ұшталған  автордың  тарихи  тақырыптағы  қадамы  жазушы  суреттеп  отырған 
кезеңiндегi  ел,  адам,  қоғам  шындығын  бiлдiретiндiгiнен  көрiнедi.  Романда 
Ыбырай  араласатын  бiтiстерiн  бiрталай  даулар,  тартыстар  сол  заманның  өз 
ақиқаты  болып  елестейдi.  Жесiр  қалған  Айтолқынның  өлiмiне  байланысты 
өрбiген  талас-тартысты,  жүйелi,  тарау-тарау  оқиғалар  Ыбырайдың  жаңа 
типтегi  мектеп  ашуының  сонылықтары  мен  қиындықтары,  патша  əкiмшiлiгi 
iстерi т.б.қандай шығармаға да лайықты тақырыптар.  
 Ж.Молдағалиев өткен ғасыр оқиғаларын, мiнездерiн уақытында сəйкес 
əңгiмелеуге  қабiлеттi  екендiгiн  көрсетедi.  Мұны  бiз  жазушы  iзденiсiнiң 
жақсы  нəтижесi  деп  бiлемiз. «Алғашқы  қоңырауда»  өмiр  шындығын 
зерттеудiң  нақтылы  нəтижесi  болып  табылатын  эпизодтар,  ситуациялар, 
штрихтар  бар.  Солардың  бiрнешеуiн  еске  түсiрейiк.  Патша  жарлығы  мен 
қазақ  даласына  көшiп  келген  орыс  шаруаларының  жол  азабын  тартқан 
ахуалын  айтумен  қатарда,  автор  сол  жаңа  қоныстанушылардың  iшiнде 
зорлықшыл  жандар  да  бар  екенiн  шебер  көрсете  бiлдi.  Ыбырай  күймесi 
қоныс аударушылар көшiн орағытып, өте берген едi. Əлгi жирен мұжық атын 
борбайлап, мұның алдына орай бердi. Осы секiлдiлердiң жолаушы қазақтарға 
тiзе  көрсетуiн  Ыбырай  талай  көрген.  Тым  азында  қолтығына  қысып,  ерiн 
арқалап,  таяқ  жеп  қалған  жылқышылар  талай  жолыққан.  Мал  атаулыдан 
бiржола  сыпырылып,  қара  жерге  қарап  қалған  қазақ  ауылдарының  талай 
үстiнен өткен. Күймеге жақындап елiрiп келген мұжық Ыбырайды көргенде, 
бөркiн алып қалбалақтап қалды. Сол жирен мұжық екiншi жерде Үдербайдың 
базарға  айдап  бара  жатқан  жылқыларын  тартып  алуға  əрекеттенедi.  Бұл  екi 
көрiнiс  те  таратылып  айтылмаған  эпизодтар  ғана.  Дегенмен,  бұлар  уақыт 
шындығын  жалт  еткiзiп,  анық  аңғарта  алады.  Ыбырайдың  төре  руының 
аулына  келгендегi  көрiнiсi  есте  қаларлық.  Беделi  мен  парасаты  мол 
Ыбырайға төре ауылы тəккаппар мiнез көрсетедi. Алғашында «патша ұлығы 
келiп  қалған  шығар»  деп  қамыстай  жапырылып  қарсы  алған  ауыл  атқа 

 31
мiнерлерi  мұның  иман  жүздi  бейнесiн  көрiп,  əрi  қазақ  екенiн  бiлiп,  кенет 
сыздана  қалады.  Осы  өзгерiс  романда  былай  суреттелеген` «Үйге  биiк  қара 
кiсi кiрдi. Ыбырай орнынан тұрып сəлем берiп, қолынан алды. Ол да бiр кесiр 
болар  ернi  қыбыр  еттi,  жүрiсiн  бəсеңдетпей,  үйдiң  құбыла  тұсындағы  төрт 
қабат көрпеге жайғасып, тас мүсiндей қата қалды. Жамылған оқалы шапаны 
сопақ иығынан сырғып кетсе де, мəн берген жоқ. Ыбырай қайта жайғасқанда 
да,  көз  қиығын  салмай  қойды.  Мұның  қазақ  екендiгiне  көзi  жеткендiктен, 
«ендiгi əурелiгiң мен мықтылығыңды көрiп алайы» дегендей тым-тырыс. Ал 
осы  «мықтылар»  Ыбырайдың  iзiмен  жүрiп  отырған.  Протоирей  Иванович 
келгенде, зəре-құты қалмай, қурақ ұшып қызмет етедi. Бұл суреттер бұрынғы 
қазақ билеушiлерiнiң нəрсiз тiршiлiгiн, қауқарсыз өркөкiректiгiн дəл ашқан.  
Шығарма көлемiнде соны кейiпкердiң бiрi --татар қызы Фатен сұлудың 
мiнезi мен əрекетiне байланысты берiледi. Көпке дейiн Ыбырайға келiп кетiп 
жүрген  Фатен  келiн  дуан  бастығы  Яков  Петрович  Якушевтiң  көңiлдесiне 
айналды, Ыбырай үстiнен тыңшылық жасайды. Жас қазақ зиялысы маңында 
сауатты татар қызын жансыз етiп ұстау да, патша əкiмшiлiгiндегi бiр көрiнiсi 
секiлдi.  
Бұл жəне басқа мысалдар «Алғашқы қоңыраудың» оқиғалық жүйесi де, 
адам  бейнелерi  де  жазушының  тəжiрибе,  қиялында  екшелiп, iрiктелгенiн 
аңғартса керек. Ыбырай өмiрiнiң өте мəндi кезеңдерi-сахарада жаңа үлгiдегi 
мектеп ашу əрекеттерi, ел дауына əдiлдiкпен араласуы ұтымды көрiнген. Ол 
қазақ даласының бұрынғы билеушiлерiнiң оқу iсiне мүлде мəн бермегендiгiн 
былай сипаттайды: «Қазақ даласын соңғы мың жарым жыл бойы хан едiк деп 
те, ел ағасы едiк деп те талай мықтылар билеген, өктемдiгiн жүргiзiп келген 
ғой.  Ең  болмаса  солардың  бiреуi  осы  елдiң  тiлiнде  хат  танитын  бiрдеме 
ашайықшы демептi. Елдi билеп, талап жеуге құныққан да, тағдырына азулы 
мен  жемқорлар  тұрғысынан  ғана  қараған».  Мұндай  сөздерi  мен  iстерi 
Ыбырайды  өз  замандастары  қатарынан  биiктетiп  көрсетедi.  Ыбырай  елге 
орыс  оқуының  үлгiсi, iлгерiшiл  тəсiлiн  дарытпақ  болады.  Өзiнiң  жазған 
оқулығы  мен  басқа  зерттеулерiнде  осы  принциптi  мықтап  насихаттау  үшiн, 

 32
күш  қайратын  iркiп  қалмайды.  Бiрақ  ол  қазақтарды  шоқындыру  мəселесiн 
қолдамаған,  миссионер  Иванович  бiрнеше  жетiм  баланы  ұстап  əкелiп 
шоқындырғанына  ызаланған  ел  адамдары  Протоптың  өзiн  сүндеттетiп 
жiберетiн эпизод бар. Бұндай масқараға ұшыраған Прототоп келген бетiмен 
қайта  жөнелгенiн  естiгенде  Ыбырай  «Қыр  елiнен  бiр  кесiрдi  шығарып 
жiбердiк»-дейдi. Ол Европа оқуының жетiстiгiн қазақ арасына кең де жүйелi 
жаю-өсудiң  заңдылығы,  табиғи  қажеттiлiк  деп  түсiнген.  Ұлы  ағартушының 
бағдары  дұрыс  екендiгiн  соңғы  бiр  ғасыр  iшiндегi  өмiр  тəжiрибесi  айқын 
дəлелдеп  бергенi  белгiлi. «Алғашқы  қоңырау»  романының  идеялық  қазығы 
да  Ыбырай  Алтынсариннiң  заманның  көшiне  ең  қажет,  пайдалы  нысана 
жасап  бергендiгiн  айта  алғандығында.  Роман  кейiпкерлерi  өмiрден 
алынғандығына  сендiредi.  Ыбырайдың  сүйген  жары  Айғаныс,  əрi iнiсi,  əрi 
атқосшысы,  дала  батырлары  Аю  мен  Тұрсынбай,  саудагер  Исфахан,  сұлу 
Фатен,  поп  Иохин,  Прототоп  Иванович,  дуан  басы  Яков  Петрович,  солдат 
Селифан:  осылардың  мiнез-қырларын  ашарлық  оқиғалық  жүйе  бар. 
«Алғашқы  қоңырауда»  мəселен,  орыс  жазуын  үйрету  орыс  мəдениетiне 
төтеден қол арту шарасы екенi тарихқа сəйкес айтылады. Ал бiрақ қазақ елi 
мың  жыл  бойында  пайдаланып  келген  араб  жазуының  мəнi  мен  дəстүрi 
жөнiнде  кең  толғамды  талдаулар  мен  ойлар  жоқ.  Тек  қана  ескi,  пайдасыз 
деген  келте  тұжырым.  Оқушыны  онша  иландыра  қоймаса  керек.  Ескi  араб 
жазуымен  орыс  емлесiнiң  парқын  қат-қабат  салыстырулар,  терең 
тұжырымдар арқылы ұғындыратын сөздер Ыбырай сынды адамның аузынан 
шығып жатса, ағартушы тұлғасы жаңа қырынан ашыла түсер едi.  
Тарихи  оқиғаларды  қазiр  əркiм  өзiнше  түсiнедi.  Оқулық  iзi  мен  ғана 
жасалса,  көркем  шығармада  қызық  қалмас  едi.  Бiр  кезде  түрлi  себептен 
«жақсы,  жаман»  деп  бағаланған  құбылыстарға  да  уақыт  түрлi  өзгерiстер 
енгiзiп жатады. Мəселен, тамаш, бай ,мəдениеттi татар халқының прогресшiл 
ықпалын  көрмеу  де  əдiлдiк  болмас  едi.  Татар  молдаларының  ескiшiлдiгi 
сынала  берсiн.  Ал,  бiрақ  жиырмасыншы  ғасырдың  бас  кезiне  дейiн  қазақ 

 33
тiлiндегi  кiтаптарды  түгелге  жуық  шығарып  берген  татар  зиялыларының 
қымбат еңбегiн естен н шығару келiспейдi.   

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: